VALIDITY OF ENVIRONMENTAL KUZNETS CURVE HYPOTHESIS FOR THE TURKISH ECONOMY

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 ÇEVRESEL KUZNETS EĞRİSİ HİPOTEZİNİN TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİN GEÇERLİLİĞİ İbrahm ERDOĞAN Doç. Dr., Balıkesr Ünverstes, İ.İ.B.F., İktsat Bölümü. erdogan@balkesr.edu.tr Kumru TÜRKÖZ Arş. Gör., Balıkesr Ünverstes, İ.İ.B.F., İktsat Bölümü. kumru.turkoz@balkesr.edu.tr Muhammed Şehd GÖRÜŞ Arş. Gör., Yıldırım Beyazıt Ünverstes, S.B.F., İktsat Bölümü. msgorus@ybu.edu.tr ÖZET: Bu çalışmada, çevresel bozulma ve gelr sevyes arasında ters-u şeklnde br lşk bulunduğunu varsayan Çevresel Kuznets Eğrs (ÇKE) hpoteznn 975- dönemnde Türkye ekonoms çn geçerllğ araştırılmaktadır. Bu amaçla, gelr sevyes le çevresel bozulmayı fade eden karbondokst (CO ) değşkenler arasındak uzun döneml lşk ARDL Sınır Test le ncelenmş ve değşkenler arasındak nedensellğn belrlenmes çn Toda-Yamamoto (995) Granger nedensellğ testnden yararlanılmıştır. Elde edlen ekonometrk sonuçlara göre, ÇKE hpoteznn uzun dönemde Türkye ekonoms çn geçerl olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Değşkenler arasında ters-n şeklnde br lşk bulunmuş, fakat elde edlen katsayıların statstk olarak anlamlı olmadığı tespt edlmştr. Dğer yandan, Toda-Yamamoto (995) Nedensellk Test sonuçlarına göre gelr sevyesnden CO emsyonuna doğru tek yönlü br nedensellk lşks bulunmuştur. Anahtar Kelmeler: Çevresel Kuznets Eğrs, Toda-Yamamoto Nedensellk Test, ARDL Sınır Test. VALIDITY OF ENVIRONMENTAL KUZNETS CURVE HYPOTHESIS FOR THE TURKISH ECONOMY The prmary objectve of ths paper s to test the valdty of Envronmental Kuznets Curve (EKC) hypothess wth respect to Turksh economy for the perod of 975 and. EKC hypothess assumes an nverted U-shaped relatonshp between envronmental degradaton and ncome. The method employed n ths study for nvestgatng the EKC hypothess n the long-run s ARDL Bound Test. Meanwhle, the causal relatonshp between ncome and CO s examned wth the Toda-Yamamoto (995) Granger Causalty Test. The econometrc results obtaned on the Turksh economy n the long-run does not valdate the EKC hypothess. An nverted N-shaped relatonshp s found between the aforementoned varables, wheras the coeffccents of the varables are found to be statstcally nsgnfcant. Meanwhle, the Toda-Yamamoto (995) Causalty Test ndcates that there s an undrectonal causalty from ncome (PPP) to CO emssons. Keywords: Envronmental Kuznets Curve, Toda-Yamamoto Causalty Test, ARDL Bound Test. Jel Classfcatons: C, O4, Q5. Grş Dünya genelnde meydana gelen çevresel bozulmalar ve çevre kaltesnn azalarak gelecek nesller tehdt eden boyutlara ulaşması, son dönemde çevreye olan lgy artırmaktadır. Çevre, pek çok alanla olduğu gb ekonom le de etkleşm halndedr. Ekonomk büyüme, hava krllğ ve çevresel bozulma yoluyla doğaya zarar vermekte, çevresel bozulma se ekonomk gelşmenn malyetn artırmaktadır. Br ekonom çersnde faalyet gösteren şletmeler, üretm çn gerekl hammadde ve doğal kaynakların br bölümü çevreden sağlamaktadır. Hammaddelern üretm sürecnde kullanılmasıyla beraber çevresel atıklar oluşmaya başlamaktadır. Bu atıklar, üretlen malların tüketm sonucu oluşan atıklarla beraber göz önüne alındığında cdd mktarlara ulaşmaktadır. Bunların bazıları ger dönüşüm yoluyla tekrar üretm sürecne dâhl edlse de büyük br mktarı çevreye bırakılmakta, bu durum se çevresel sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Ulucak ve Erdem, : 8). Çevresel Kuznets Eğrs (ÇKE) hpotez de uzun dönemdr tartışmalara konu olan çevresel bozulma le ekonomk büyüme arasındak lşky açıklamaya çalışmaktadır. ÇKE hpotez çevresel bozulma le kş başına düşen gelr düzey arasında ters-u bçml br lşknn olduğunu belrtmektedr. Brnc bölümde Çevresel Kuznets Eğrs teork bakımdan ayrıntılı olarak ncelenmş, knc bölümde bu konuda yapılan çalışmalar hakkında blg verlmştr. Üçüncü bölümde bu lşknn tahmn çn kullanılacak yöntem ve ver set açıklanmış, uygulanacak ekonometrk model tanıtılmış ve modeln uygulaması yapılmıştır. Son bölümde se elde edlen amprk bulgular değerlendrlmştr.. Teork Çerçeve Smon Kuznets (955), ekonomk kalkınmanın gelr adaletszlğ üzerndek etklern değerlendrdğ çalışmasında, gelr dağılımı adaletszlğ le kş başına düşen gelr arasındak lşky ters-u şeklnde br eğryle fade etmştr. Benzer yaklaşım 99 lı yıllarda çevre krllğ göstergeler le kalkınmanın br gösterges olan kş başına gelr arasında da kurulmuştur (Grossman ve Krueger, 99). Çevre kaltes le kş başına gelr düzey arasında ters-u bçml lşk bulan Grossman ve Krueger, Kuznets ın bulduğu eğrye benzerlğ nedenyle bu çalışmalarını Çevresel Kuznets Eğrs (ÇKE) olarak adlandırmışlardır. ÇKE yaklaşımına göre, kalkınma sürecnn başlarında doğal kaynakların kullanılma oranları ve ortaya çıkan 3

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 atıklar yüksek düzeydedr. Ancak kalkınma lerledkçe çevre dostu teknolojler gelşrken, ekonomk yapının hzmetler sektörüne kayması ve blg toplumuna geçş, çevresel koşullarda yleşmeye sebep olmaktadır (Öztürk, 7: 56). Şekl I: Çevresel Kuznets Eğrs Kaynak: Panayotou, 993: Emprcal Tests and Polcy Analyss of Envronmental Degradaton at Dfferent Stages of Economc Development Şekl I de ÇKE gösterlmektedr. Buna göre, çevre krllğ gelr düzey Y* sevyesne yükselnceye kadar artmakta, söz konusu düzeyden tbaren azalan br seyr zlemektedr. Sanayleşmenn lk evresnde nsanlar temz hava ve temz suyu da kapsayan makro çevre sorunları yerne, ş bulmak ve gelr elde etmek gb mkro ölçekl sorunlarla lglenmektedrler. Toplumlar bu aşamada çevre krllğn azaltmak çn gerekl olan gelr sevyesne ulaşamamakta ve çevrey korumaya yönelk kanun düzenlemeler yetersz kalmaktadır. Gelr sevyesnn yükselmesyle beraber çevresel denge değşmektedr. Bu değşmle beraber daha temz sanay üretm oluşmakta, nsanların çevre blnc artmakta ve yasa düzenleyc kurumlar daha etkn şeklde çalışmaktadırlar. ÇKE boyunca çevresel krllk mktarı orta sevye gelr düzeynde azalma eğlm göstermektedr. Refah sevyes yüksek ülkelerde se eğr negatf eğmldr (Dasgupta vd., ). Gelr düzey le çevre krllğ arasındak ters-u bçml eğrnn açıklanmasında pek çok faktör etkl olmaktadır. Bunlar arasında; üretm ve tüketm alışkanlıkları, ekonomk aktvtelern yoğunluğu, gelr adaletszlğ, enerj kullanım yoğunluğu ve çevresel kalteye olan eğlmler bulunmaktadır (Pontkvska, ). Ancak, temelde ÇKE lşks ele alınırken sıklıkla başvurulan açıklamalar, ölçek etks, kompozsyon etks ve teknolojk etkdr. Bu etklerden lk olan ölçek etks, ÇKE nn poztf eğml olan bölümünü açıklarken, kompozsyon etks ve teknolojk etk se negatf eğml bölümünü açıklamaktadır (Grossman ve Krueger, 99). Ölçek etks, ülke ekonomlernn büyümes le brlkte üretm ölçeğndek artışları belrtmektedr. Üretm ölçeğnn büyümes sonucu meydana gelen çıktı mktarındak artış üretm sürecnde daha çok hammadde ve doğal kaynak kullanımını gerektrr. Üretmde daha fazla doğal kaynak kullanılması hem doğanın tahrp olmasına hem de doğaya daha fazla atık ve emsyon bırakılmasına neden olmaktadır. Sonuç olarak, ktsad büyüme, çevre üzernde negatf etks olan br ölçek etks serglemektedr. Ölçek etksnn tersne, ekonomk büyümenn kompozsyon etks ve teknoloj etks kanalıyla çevre üzernde olumlu etks de bulunmaktadır. Kompozsyon etks, gelr artışının çevre üzerndek poztf etklern açıklamaktadır. Kompozsyon etks ekonomk faalyetlerde görülen yapısal değşm ve dönüşümler fade etmektedr. Ülkelern gelrlernn artması le brlkte ekonomnn yapısı değşmekte ve tarım toplumundan sanay toplumuna, sanay toplumundan da blg ekonomsne geçş süreçler yaşanmaktadır. Tarımdan sanay sektörüne doğru geçş le brlkte kaynak kullanımındak artışlar çevre bozulmalarına, sanay üretmndek artışlar se çevre krllğne neden olmaktadır. Dğer yandan, ktsad büyüme ve kalkınmanın devamı le brlkte, sanay sektöründen hzmetler ve blg sektörüne doğru br geçş söz konusu olmaktadır. Hzmetler ve blg sektörlernde sanay sektörüne göre daha az fzksel sermaye daha çok beşer sermaye kullanılmaktadır. Üretm sürecnde fzksel sermayenn önemnn görecel olarak değer kaybetmes doğal kaynaklar ve hammadde kullanımında azalmalara sebep olmaktadır. Bunun sonucunda se çevre bozulmalarında ve krllk sevyelernde düşüşler meydana gelmektedr (Başar ve Temurlenk, 7: ). Zengnleşen ülkeler Ar-Ge faalyetlerne daha çok kaynak aktarableceğ çn, ktsad büyümeyle brlkte teknolojk gelşme de sağlanacak ve krl teknolojler yern daha temz, daha çevre dostu teknolojlere bırakacaktır. Böylelkle teknolojk gelşmeler sonucu elde edlen yen üretm teknkler çevre kaltesn artırmaya başlayacaktır. Bu da ktsad büyümenn yaratacağı teknolojk etkdr. Şekl de görüldüğü gb, ÇKE hpotezne göre, ktsad büyümenn lk aşamalarında çevresel bozulmayı artıran ölçek etks baskın olacaktır. Ancak sonrasında kompozsyon etks ve teknolojk etknn baskın hale gelmes sonucu çevresel bozulma azalmaya başlayacaktır (Dnda, 4: 435-436). 4

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 ÇKE hpotez, yukarıda da bahsedldğ gb br ülke zengnleştkçe çevresel bozulmanın artacağını, ancak bell br gelr düzeyne ulaşıldıktan sonra gelrdek artışın çevre kaltesne olumlu katkıda bulunacağını dda etmektedr. Ancak çevre kaltesnn bozulması sadece gelrle lşklendrlmemektedr. Bu sebeple ÇKE pek çok yönden eleştrlmektedr. Çevre kaltesn belrleyen dış tcaret, ekonomnn genel yapısı, nüfusun ve ekonomk faalyetlern alansal dağılımı gb öneml değşkenler bulunmaktadır. ÇKE konusundak eleştrler 7 madde halnde sıralamak mümkündür (Stern vd., 996): () Eşanlılık ve ger döndürülemezlk: Çevresel zararlar kolaylıkla ortadan kalkmaz ve ger döndürülmes uzun br sürece yayılablr. Yaygın br çevre krllğ ekonomk büyüme çn zararlı olablr ve büyüme hızını yavaşlatablmektedr. () Dış tcaretn etkler: Gelşmş ülkeler fzksel sermaye yoğun ve krllk yoğun üretmlern kend ülkelernde azaltırken, bu tür malları gelşmekte olan ülkelerden dış tcaret yoluyla karşılamaktadırlar. Böylelkle gelşmş ülkelerde çevre krllğ azalırken, gelşmekte olan ülkelerde çevre krllğ cdd oranlarda artablmektedr. (3) Ekonometrk sorunlar: Modeller farklı yöntemlerle oluşturulduğunda hpotez desteklemeyen sonuçlar vereblmektedr. Modellerde kullanılan açıklayıcı ve açıklanan değşkenler çalışmalarda farklılık göstermektedr. (4) Hava konsantrasyonuna karşı emsyon: Br çok çalışma kentlerdek hava krllğ düzeylernn ölçülmesne dayanır. Ancak, bu alanlardak krllkte düşme görülse ble, çok genş br alana salınan toplam emsyon hacm artmış olablmektedr. (5) Asmptotk davranış: Çevre krllğ düzeylernn sıfıra yaklaşacağını öngören fonksyonel formlar, kaynak kullanımının kaçınılmaz olarak atık üreteceğn öngören görüş le çelşmektedr. Deneysel bulgular çevre krllğ düzeylernde br azalmaya şaret etse ble, gelr sevyesndek artışla brlkte tüketmdek artış bu değerler tekrar yükseltecektr. (6) Ortalamaya karşı medyan gelr: ÇKE dek dönüş noktasının tahmnne yönelk çalışmalar, gelr yükseldkçe krllkte br azalma olacağı beklents le kş başına düşen gelre dayanmaktadır. Fakat Gn katsayılarından da anlaşılacağı gb dünya gelr dağılımı oldukça bozuktur. Yan ortalamanın altında olan nsan sayısı ortalamanın üstünde olan nsan sayısından çok daha fazladır. Bu düşük medyan gelre sahp olan nsanların fazlalığı önümüzdek yıllarda küresel krllkte br artışa sebep olacaktır. (7) Çevresel sorunların toplanması: Ekonomk kalkınma le brlkte bazı krllk oranlarında azalma görülürken, bazılarında artış ortaya çıkar. Örneğn, sülfür ve ntrojen okstten, karbon dokst ve katı atıklara olan dönüşümde br azalma görüleblrken, kş başına toplam atık mktarı azalmayablmektedr. 3. Amprk Lteratür Çevresel Kuznets Eğrs hakkında yabancı lteratürde çok sayıda çalışma yapılmıştır. Fakat Türkye çn yapılan çalışmalar sınırlı sayıdadır. Çalışmalarda kullanılan ekonometrk yöntemler çeştllk göstermekle brlkte genellkle Panel Ver Analznn kullanıldığı görülmektedr. Türkye çn yapılan çalışmalarda kullanılan ekonometrk yöntem, ele alınan değşkenler ve seçlen dönem farklılıkları nedenyle Türkye çn üzernde uzlaşılan br sonuca ulaşılamamıştır. Çevresel Kuznets Eğrs kapsamında krllk ve gelr arasındak lşk ncelenrken analze farklı krllk göstergelernn yanı sıra sanaynn GSYİH çndek payı, okuryazarlık oranı, tcarete açıklık, kş başına enerj tüketm, nüfus yoğunluğu gb değşkenler de dâhl edleblmektedr. Türkye çn yapılan analzlern bazılarında ÇKE hpoteznn varlığı tespt edlmş olmasına rağmen genellkle çevresel krllk ve gelr sevyes arasında N veya ters-n şeklnde lşkler bulunmuştur. ÇKE le lgl çalışmalar, çevre ekonoms lteratüründe öneml br yer tutmaktadır. Çevre krllğ ve gelr sevyes arasındak lşknn tahmn edldğ öneml çalışmalardan bazıları şunlardır: Shafk ve Bandyopadhyay (99) çevresel kuznets eğrsnn varlığını araştırdıkları çalışmalarında, krllk gösterges olarak temz sudan yoksunluk, kentsel temzlkten yoksunluk, partkül madde sevyeler, sülfürokst (SO ), orman alanlarındak değşm, yıllık çölleşme oranı, göllerdek çözünmüş oksjen oranı, göllerdek atıl kolform, kş başı kentsel atık ve kş başı emsyon mktarı olmak üzere on farklı değşken kullanmıştır. Çalışmada gelrn bütün çevresel krllk göstergelern etkledğ ve başlangıçta artan gelrle brlkte su krllğ harç bütün krllk göstergelernn kötüye gttğ sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmadan elde edlen sonuçlara göre sadece su krllğ gelr arttıkça monoton olarak azalmaktadır. Panayotou (993) se kest ver analzn kullandığı çalışmasında, krllk göstergeler olarak gelşmş ve gelşmekte olan ülkelern çölleşme oranı ve hava krllğ göstergelern ele almıştır. Çalışmada kş başına gelrle hava krllğ ve çölleşme oranı arasında ÇKE lşks olduğu tespt edlmştr. Çölleşme oranı çn dönüm noktasının kş başına gelrn 8$-$ arasında olduğu durumda, krllk çn kş başına gelrn 38$ ve 5$ arasında olduğu durumda ortaya çıktığı gözlemlenmştr. Açıklayıcı değşken olarak nüfus yoğunluğunu da kullanan Panayotou, nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu ülkelerde çölleşme oranının da daha yüksek olduğu sonucuna ulaşmıştır. Grossman ve Krueger (995) tarafından 4 ülke çn ÇKE hpoteznn araştırıldığı çalışmada, panel ver analz kullanılmıştır. Bu çalışmada, hava krllğ gösterges olarak sülfürdokst, havzalarda bulunan oksjen sevyes, havzalardak krllk sevyes ve havzalarda krllğe neden olan ağır metallerden oluşan etkenler olmak üzere dört temel krllk gösterges kullanılmıştır. Çalışmada ekonomk büyümenn durağan br şeklde çevresel bozulmaya neden olmadığı aksne ekonomk büyümenn başlangıçta çevresel kaltey bozduğu sonrak dönemlerde se büyüme devam ettkçe çevresel kaltenn yleşmeye başladığı sonucuna ulaşılmıştır. Modelde farklı krllk göstergeler çn dönüm noktaları farklı olsa da genel olarak söz konusu durumlarda dönüm noktası 8.$ ın altında gerçekleşmştr. Çalışmada bulunan sonuçlar dğer çalışmalar le uyumludur. Örneğn, Dünya 5

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 Bankası Kalkınma Raporu nda (99) kş başına gelr ve sülfürdokst arasında çalışmada bulunan sonuç le uyumlu br dönüm noktası olduğu görülmüştür. Genellkle ÇKE varlığının araştırıldığı çalışmalar ülkelerarası düzeyde ve yatay kest analz kullanılarak ncelenmştr. Tek ülke ele alınarak yapılan çalışmaların sayısı oldukça sınırlıdır. Bu çalışmalardan en önemls Egl (4) tarafından Almanya çn zaman sers kullanılarak yapılan çalışmadır. Egl çalışmasında Almanya nın 966-999 dönemne at yıllık verler kullanmış ve modele bağımsız değşken olarak gelrn yanı sıra sanaynn GSYH dak payı le krllğe neden olan hraç ve thal mallarını dâhl etmştr. Krllk gösterges olarak se sülfürdokst (SO ), ntrojen okst (NO ), karbondokst (CO ), karbonmonokst (CO), amonyak (NH 3 ), methan (CH 4 ), partküllü maddeler (PM) ve uçucu organk maddeler (NMVOC) olmak üzere sekz farklı değşken kullanmıştır. Çalışmada ntrojenokst ve amonyak çn ÇKE lşks bulunmuş ve krllğn azalmaya başladığı dönüm noktalarının ntrojenokst çn 5., amonyak çn se bu noktanın 7.5 olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ancak dğer altı krllk göstergeler çn ÇKE lşksne rastlanamamıştır. Rchmond ve Kaufmann (6) çalışmalarında, gelr, enerj kullanımı ve karbon emsyonları çn ÇKE yaklaşımının geçerl olup olmadığını araştırmışlardır. Çalışmada ekonomk aktvte, enerj kullanımı ve karbon emsyonları arasındak lşknn ülkelern kalkınmışlık düzeylerne bağlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. OECD ülkeler çn gelr ve kş başına enerj kullanımıyla, kş başına karbon emsyonu çn hesaplanan dönüm noktası daha düşük sevyelerde ken, OECD üyes olmayan ülkeler çn gelr le ne enerj kullanımı ne de karbon emsyonu arasında herhang br lşk bulunamamıştır. Aksne bu ülkeler çn söz konusu lşknn poztf olduğu görülmüştür. Başar ve Temurlenk (7) çalışmalarında, 95- dönem çn Türkye de Çevreye Uyarlanmış Kuznets Eğrs hpoteznn geçerllğn test etmşlerdr. Regresyon analznn kullanıldığı çalışmanın sonuçlarına göre Türkye de ÇKE hpoteznn varlığı tespt edlememştr. Gelr le CO mktarı arasındak lşk ÇKE de olduğu gb ters-u şeklnde bulunamamış, gelr düzey ve kş başına CO mktarı le fosl yakıtların kullanımından dolayı ortaya çıkan emsyon değerler arasında ters-n şeklnde br lşk elde edlmştr. Akbostancı vd. (9) çalışmalarında, ÇKE hpoteznn Türkye çn geçerllğn araştırmışlardır. İk ayrı ekonometrk yöntemn kullanıldığı çalışmanın lk modelnde, 968-3 dönemn kapsayan yıllık verlerle zaman sers analz yapılmıştır. Modelde açıklanan değşken olarak CO emsyonu, açıklayıcı değşken olarak se kş başına düşen mll gelr düzey kullanılmıştır. Johansen eşbütünleşme yöntemnn kullanıldığı çalışmanın sonucunda değşkenler arasında monoton artan br lşknn varlığı tespt edlmştr. İknc modelde se 99- dönem çn 58 l kapsayacak şeklde panel ver analz kullanılmıştır. Modelde hava krllğ le gelr sevyes arasındak lşk sınanmıştır. Hava krllğ göstergeler olarak SO (sülfür dokst) ve PM (partkül maddeler) emsyonları kullanılmıştır. Elde edlen amprk bulgularda se gelr sevyes ve çevresel bozulma arasında N şeklnde br lşk bulunmuştur. Sonuç olarak k modelde de ÇKE hpoteznn Türkye çn geçersz olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Aslan () çalışmasında, 968-5 dönemnde Türkye çn ÇKE hpoteznn geçerllğn test etmştr. Çalışmasında bağımlı değşken olarak kş başına düşen CO emsyonunu, bağımsız değşkenler olarak se kş başına gelr düzey ve nüfus yoğunluğunu kullanmıştır. Çalışmada Engle-Granger yöntemyle eşbütünleşme lşks bulunmuş, daha sonra se bast EKK yöntem le değşkenler arası uzun döneml lşk tahmn edlmştr. Elde edlen bulgular sonucunda gelr ve çevre krllğ arasında N şeklnde br lşk bulunmuştur. Bunun yanında, eğrnn dönüm noktaları 56,53 TL ve 345,58 TL olarak hesaplanmıştır. Arı ve Zeren () çalışmalarında, CO ve kş başına gelr düzey arasındak lşky test ederek -5 dönemler arasında bazı Akdenz ülkelernde Çevresel Kuznets Eğrs nn varlığını sınamışlardır. Çalışmada ele alınan ülkeler arasında; Arnavutluk, Cezayr, Bosna-Hersek, Hırvatstan, Mısır, Fransa, Yunanstan, İsral, İtalya, Lübnan, Malta, Fas, Slovenya, İspanya, Surye, Tunus ve Türkye bulunmaktadır. Panel ver analznn kullanıldığı çalışmanın sonuçlarına göre; değşkenler arasındak lşknn N şeklnde olduğu tespt edlmştr. Saatç ve Dumrul () çalışmalarında, 95-7 dönem verlern kullanarak Türkye çn çevre krllğ ve ekonomk büyüme arasındak lşky Kejrwal yapısal kırılmalı brm kök testn ve eş-bütünleşme analzn kullanarak test etmşlerdr. Çalışmanın sonuçlarına göre, bu k değşken arasında uzun döneml br lşk söz konusudur. İlşknn şekl ÇKE hpoteznde olduğu gb ters-u şeklnde bulunmuştur. Erataş ve Uysal (4) ortak hazırladıkları çalışmalarında, kısaca BRICT olarak sınıflandırılan Brezlya, Rusya, Hndstan, Çn ve Türkye çn gelr düzey ve çevre krllğ arasındak lşky Westerlund ECM panel eş-bütünleşme test le tahmn etmştr. Çalışmada 99- dönemn kapsayan yıllık verler kullanılmıştır. Elde edlen amprk sonuçlara göre bu analzn yapıldığı beş ülke çn ÇKE hpoteznn geçerl olduğu tespt edlmştr. Bu ülkeler çn hesaplanan eşk değer se yaklaşık olarak 3$ olarak hesaplanmıştır. 4. VERİLER VE EKONOMETRİK YÖNTEM 4.. Model ve Ver Set Bu çalışmada, lteratür ve teorlerde kullanılan modeller değerlendrldğnde gelr sevyes ve çevresel bozulma arasındak lşk ÇKE hpotez çerçevesnde ncelenmş ve aşağıdak gb br model oluşturulmuştur: LnCO = α + α LnPPP + α LnPPP + α 3 LnPPP 3 () 6

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 Model () de kullanılan CO karbondokst salınım mktarını, PPP satın alma gücü partesne göre kş başına düşen gelr sevyesn, PPP kş başına düşen gelr sevyesnn karesn, PPP 3 se kş başına düşen gelr sevyesnn küpünü temsl etmektedr. Değşkenler arasındak analz kolaylaştırmak çn bağımlı ve bağımsız değşkenlern logartmk değerler kullanılmıştır. α sabt katsayı, α, α ve α 3 se modelden tahmn sonucu elde edlecek katsayılardır. Modelde kullanılan verler 975- dönemn kapsayacak şeklde yıllık bazda ele alınmıştır. Çalışmada krllk gösterges olarak CO seçlmştr. Bunun temel neden; hem atmosferde bulunma yoğunluğunun çok fazla olması hem de dğer gazlara oranla CO nn krllk üzernde en fazla etkye sahp olmasıdır. Bağımlı değşken CO ye at ver set Dünya Bankası (WB) nın resm nternet stesnden temn edlrken, PPP bağımsız değşkenne at ver set se Kalkınma Bakanlığı (4) nın resm nternet stesnden alınmıştır. Modeln tahmn sonucu kş başı gelr ve krllk arasında görüleblecek lşkler aşağıdak gbdr (Aslan, : 69-7): ) α = α = α 3 =. Bu durumda CO ve PPP arasında br lşk bulunmamaktadır. ) α > ve α = α 3 =. CO ve PPP arasında monoton artan lneer br lşk bulunmaktadır. 3) α < ve α = α 3 =. CO ve PPP arasında monoton azalan lneer br lşk bulunmaktadır. 4) α, α < ve α 3 =. CO ve PPP arasında ters-u şeklnde br lşk vardır. 5) α, α > ve α 3 =. CO ve PPP arasında U şeklnde br lşk vardır. 6) α, α ve α 3 >. CO ve PPP arasında N bçmnde br lşk vardır. 7) α, α ve α 3 <. CO ve PPP arasında ters-n bçmnde br lşk vardır. 4.. ARDL Eşbütünleşme Model Lteratürde en sık karşılaşılan ve kullanılan eşbütünleşme testler, hata termne dayalı k aşamalı Engle-Granger (987) yöntem le sstem yaklaşımına dayalı Johansen (988) ve Johansen & Jesulus (99) yöntemdr (Altıntaş, 3: -3). Bu eşbütünleşme testlernn uygulanablmes çn değşkenlern aynı dereceden bütünleşk olması gerekmektedr. Bu durum eşbütünleşme testler çn öneml problemlerden brdr. Fakat Pesaran ve dğerler (996), farklı dereceden bütünleşk değşkenler arasındak lşknn sınanmasına olanak tanıyan ARDL yaklaşımını önermşlerdr (Bahma-n-Oskooee vd., : 5). Daha sonra Pesaran ve Pesaran (997), Pesaran ve Smth (998), Pesaran ve Shn (999) ve Pesaran vd. () tarafından gelştrlen bu yaklaşım son dönemlerde eşbütünleşme analzlernde oldukça yaygın br şeklde kullanılmaya başlanmıştır (Esen vd., : 56-58). Bu yaklaşımın en öneml avantajı bağımlı ve bağımsız değşkenlern bütünleşme dereceler dkkate alınmaksızın değşkenler arasında eşbütünleşme lşksnn var olup olmadığının araştırmasıdır (Altıntaş, 3: -3). ARDL eşbütünleşme metodunda zlenecek sınır test denklem şu şekldedr: ln n n Y = α + α lnyt + α ln Xt +... + α3 lnyt + α4 ln Xt +... + ε () Denklemdek smges serlern brnc farkını fade etmektedr. Değşkenler arasında eşbütünleşme lşksnn var olup olmadığı sınır test uygulanması le bulunmaktadır. Öncelkle, değşkenlern geckme uzunlukları Akake Blg Krter (AIC) ve Schwarz- Bayesan Krter (SBC) kullanılarak belrlenmekte ve en uygun geckmede model çözülmektedr. Ardından Wald katsayı test uygulanarak F statstğ hesaplanmaktadır. Son olarak, ARDL modelnde eşbütünleşmenn varlığının sınanması çn aşağıdak hpotezler test edlmektedr (Çağlayan, 6): H : α 3 = α 4 = = (Eşbütünleşme yoktur) H : α 3 = α 4 = (Eşbütünleşme vardır) Elde edlen F statstğ Pesaran vd. () çalışmasındak alt ve üst değerlerle karşılaştırılır. Değer, Pesaran üst sınır değernden yüksek se değşkenler arasında eşbütünleşme vardır, alt sınır değernden küçük se eşbütünleşme yoktur sonucuna varılır. Elde edlen değer alt ve üst sınırlar arasında kalırsa eşbütünleşme hakkında kesn br yorum yapılamamaktadır (Esen vd., : 56-58). Değşkenler arasında eşbütünleşmenn tespt edlmes halnde değşkenler arası uzun ve kısa dönem lşks ncelenmeldr. Değşkenler arası uzun dönem lşksn ncelemek çn aşağıdak ARDL model kullanılır: ln m n r Y = α + α lnyt + α ln X t + α3 ln X t +... + ε (3) Değşkenlern geckme uzunlukları AIC ve SBC değerler dkkate alınarak bu değerler en küçük yapan geckme uzunluğu uygun geckme uzunluğu olarak seçlmeldr. Daha sonra modele Wald test uygulanarak bağımsız değşkenlern katsayıları tahmn edlr. Zaman serleryle yapılan analzlerde serlern durağan olup olmaması öneml br sorun teşkl etmektedr. Eğer serler durağan durumda değllerse analzde sahte regresyon problemyle karşılaşma htmal yüksektr. Bu da değşkenler arasındak lşknn 7

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 hatalı çıkmasına sebep olablr. Sahte regresyon problemn ortadan kaldırablmek çn serlern sevyede ve farktak durağanlıklarının ncelenmes ve durağan hale getrlmes gerekmektedr (Kwatkowsk vd., 99: 59-78). Çalışmada kullanılan zaman serlerndek durağanlık düzeyler Genşletlmş Dckey-Fuller (ADF) test yapılarak ncelenmştr. Tablo I: ADF Brm Kök Test Sonuçları ADF Test İstatstğ Sabtl Sabt ve Trendl Sevye. Fark Sevye. Fark LnCO -,764-5,9688*** -,5358-5,8544*** LnPPP -,7554-6,8695*** -,5559-6,97*** LnPPP,84558-5,7579*** -,7478-5,9*** LnPPP 3,8594-5,996*** -,969-5,744*** Krtk Test Değerler % level -3,639-3,6394-4,4364-4,587 5% level -,9484 -,95-3,5448-3,54849 % level -,687 -,643-3,469-3,79 *** % anlamlılık düzeyn göstermektedr. Yapılan brm kök test sonuçlarına göre, ADF test statstğ değerler hem bağımlı değşken hem de bağımsız değşkenler düzey değernde durağan çıkmamıştır. Bu dört zaman sersnn de brnc farkları alındığında ADF statstklernn mutlak değerler sırasıyla %, 5% ve % krtk değerlernden büyük olmaktadır. Bu sonuçlara göre her dört ser de % anlamlılık düzeynde brnc farklarında durağandır. Serler düzey değerlernde durağan olmadıklarından dolayı değşkenler arasındak lşky sınamak çn eşbütünleşme analznn yapılması gerekmektedr (Enders, 4: 335). Model () ye göre denklem çözüldüğünde bağımlı değşken olan CO salınımı çn en uygun geckmenn Akake ve Schwarz değer en düşük olan knc geckmede olduğu görülmektedr. Akake değer -3,67 Schwarz değer se -,8763 olarak bulunmuştur. Çözülen geckmede otokorelasyon sorununa rastlanılmamıştır. İknc geckmeye uygulanan Wald test sonucunda F- stat değer hesaplanmış ve 4,3789 olarak bulunmuştur. Tablo II: ARDL (,,) Model İçn Eşbütünleşme Test Sonuçları Uygun Geckme Akake -3,67 Schwarz -,8763 R,76978 LM Değer,745 F-stat 4,3789 dlnco + LnCO = α + t α dlnco + LnPPP t t + LnPPP + t α dlnppp + LnPPP 3 t t + + ε α dlnppp 3 t + α dlnppp 4 3 t (4) Elde edlen sonuçlara göre oluşturduğumuz yen model Denklem (4) dek gbdr. Modeln F statstğ değer 4,3 dr. Hesaplanan F değernn Pesaran (Pesaran vd., : 3-3) dan alınan kısıtlanmamış sabt term ve trendsz modeldek krtk değer tablosu le karşılaştırıldığında %, %5 ve %,5 anlam düzeynde üst krtk değerlerden büyük olduğu görülmektedr. Bu sonuçlara göre bağımlı ve bağımsız değşkenler arasında eşbütünleşme lşksnn olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Bu durumda modeln uzun dönem denklemne göre çözülmes gerekmektedr. 8

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 Tablo III: Pesaran () Sınır Test Krtk Değerler,,5,5, k I() I() I() I() I() I() I() I() 3,57 3,46,86 3,78 3,3 4,5 3,43 4,37 k, modeldek bağımsız değşken sayısını belrtmektedr. 4.3. Uzun Dönem İlşks Çevresel Kuznets Eğrs hpotez uzun dönemde geçerl olduğu çn değşkenler arası uzun dönem lşksnn tahmn edlmes gerekr. Hata düzeltme modelyle kısa dönem lşksnn tahmn edlmes, ÇKE hpoteznn uzun dönemde geçerl olması yanıltıcı sonuçlar elde edlmesne sebep olablmektedr. Bu yüzden, çalışmada sadece uzun dönem katsayıları tahmn edlmeye çalışılacaktır. Uzun döneml lşknn ncelenmes çn gerekl olan model aşağıdak gbdr: LnCO = 3 α + α LnCO + α LnPPP + α 3 + LnPPP α 4 LnPPP + ε t t (5) İlk olarak, bu modeldek değşkenler çn en uygun geckme bulunmalıdır. Akake ve Schwarz blg krterlernn küçüklüğüne göre çözülen model, Denklem (5) dek gbdr. Uygun geckmede çözülen denklemde otokorelasyon sorununa rastlanılmamıştır. Model en uygun geckmeyle çözüldüğünde elde edlen bulgulara Wald Test uygulanmıştır. Testn sonuçları Tablo IV tek gbdr: Tablo IV: ARDL (,,) Model İçn Uzun Dönem Tahmn Sonuçları Değşkenler Katsayı Olasılık Değer LnPPP -,84689,45 LnPPP,849, LnPPP 3 -,56,8 C,7478,4 Tablo V: Tanımlayıcı İstatstkler R,98 Düzeltlmş R,979 F-İstatstğ 39,744 (,) BG Sersel Korelasyon (LM),595 (,455) Değşen Varyans (Whte),69 (,7737) Normallk (Jarque-Bera),547 (,766) Uzun dönem denklemne göre çözülen modeln sonuçlarına göre R,98, düzeltlmş R se,979 olarak hesaplanmıştır. Modelde otokorelasyon (LM), değşen varyans (Whte) ve normallk (JB) sorunlarına rastlanılmamıştır. Elde edlen bulgulara göre CO değşkenn etkleyen bağımsız değşkenlern katsayıları statstk olarak anlamlı değllerdr. Fakat katsayıların şaretlerne bakıldığında α <, α > ve α 3 < şeklnde olduğu görülmektedr. Bu sonuçlara göre gelr ve çevresel bozulma arasında ters-n şeklnde br lşk olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 9

4.4. Cusum ve Cusum-Q Testler Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences 44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 Ardışık artıklar le hesaplanan CUSUM test, ver setnde genel hatlarıyla kırılmanın olup olmadığı hakkında blg vermektedr. Hang dönemde kırılma olduğu hakkında net br blg vermez. Hang dönemde kırılma olduğunun belrlenmesnde CUSUM-Q test kullanılmaktadır. Ardışık artıkların kareler le hesaplanan bu test kullanılarak bell br güven aralığında modeln artıklarının grafğ çzlerek güven sınırları tespt edlr. Güven sınırları dışına çıkıldığı durumda yapısal değşklk olduğuna, çıkılmadığı durumda se yapısal değşklk olmadığına karar verlr. Grafk I: CUSUM VE CUSUM-Q Test Sonuçları.4 6...8.6.4 8 4. -4. -8 -. - -.4 8 84 86 88 9 9 94 96 98 4 6 8-6 8 84 86 88 9 9 94 96 98 4 6 8 CUSUM of Squares 5% Sgnfcance CUSUM 5% Sgnfcance CUSUM testnde ardışık artıkların tahmnnn uzun dönemde aynı şaretl olması ve uzun süre aynı görünümde kalması belrszlğ fade edeblr. Sağdak grafkte, %5 aralığından sapma olmaması ve değerlern zamanla değşen şaretl olması yapısal kırılmanın olmadığına şaret etmektedr. CUSUM-Q test le varsa yapısal kırılmanın dönem de tespt edlr. Sol taraftak grafkte, belrtlen aralık dışında sapmalar görülmemştr. Buna dayanarak modeln uzun döneml lşksnde yapısal kırılma yoktur sonucuna ulaşılmaktadır. 4.5. Toda-Yamamoto Nedensellk Test Engle ve Granger (987) e göre k zaman sers hem brnc farklarında durağan yan I() hem de eşbütünleşk se aralarında en az tek yönlü br nedensellk lşks olmalıdır. Bu çalışmada, eşbütünleşme lşks tespt edldğ çn değşkenler arasında en az br nedensellk lşksnn bulunması beklenmektedr. Çalışmada, gelr sevyes ve çevre krllğ arasında herhang br nedensellk lşksnn olup olmadığı Toda ve Yamamoto (995) yaklaşımına dayalı Granger Nedensellk test le k ayrı model üzernden ncelenecektr. Model alınacak nedensellk denklem aşağıdak gbdr: ln m m + d max n n + d max X = ν + σ ln X t + σ j X t j + ϕ ln Yt + ϕ j ln Yt j + ε (6) j = m + j = n + Y değşkennden X değşkenne doğru br nedensellğn olup olmadığının test edlmes çn öncelkle bağımlı değşken olan X yalnız bırakılarak uygun geckme bulunur. Daha sonra serlern maksmum bütünleşme dereces (d max ) denkleme eklenerek çözülür. Br sonrak adımda denkleme bağımsız değşken Y eklenr ve uygun geckmede çözülür. Sonrasında serlern maksmum eşbütünleşme dereces (d max ) denkleme eklenr. Son olarak denkleme yer alan ϕ katsayılarının anlamlı olup olmadığı Wald test uygulanarak sınanır (Toda ve Yamamoto, 995). Gelr sevyesnden CO emsyonuna doğru nedensellğn varlığının tespt çn kullanılacak denklem uygun geckmeleryle beraber Denklem (7) dek gb hesaplanmıştır. + 3 3+ = + σ ln CO + σ + ϕ ln + ϕ jco PPPt j PPP t t j t j j= + j= 3+ ln CO ν ln + ε (7) CO emsyonundan gelr sevyesne doğru nedensellğn varlığının tespt çn kullanılacak denklem uygun geckmeleryle beraber Denklem (8) dek gb hesaplanmıştır. ln PPP + + = + σ ln PPPt + σ j PPPt j + ϕ ln CO + ϕ ln j CO t t j j= + j= + ν + ε (8)

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 Wald test sonucu elde edlen nedensellk sonuçları Tablo VI dak gbdr. Tablo VI: Toda-Yamamoto (995) Yaklaşımına Göre Granger Nedensellk Test Sonuçları Nedensellğn Yönü Sıfır Hpotez (H ) Olasılık Değer (X ) Sonuç PPP CO PPP, CO nn Granger Neden Değldr.,79 H Reddedlr. CO PPP CO, PPPnn Granger Neden Değldr.,5 H Reddedlemez. Toda-Yamamoto (995) nedensellk test sonuçlarına göre gelr sevyesnden CO salınımına doğru % anlamlılık düzeyne göre tek yönlü br nedensellk lşks tespt edlmştr. Yan gelr sevyes karbondokst salınımının Granger nedendr sonucuna ulaşılmaktadır. 5. Sonuç ve Değerlendrme ARDL sınır test yaklaşımı kullanılarak yapılan amprk çalışmayla 975- dönemnde Türkye de Çevresel Kuznets Eğrs hpoteznn geçersz olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Elde edlen bulgular sonucunda değşkenlern katsayılarının statstk olarak anlamsız olduğu tespt edlmştr. Fakat katsayılar ncelendğnde, sırasıyla (-), (+) ve (-) şaretl oldukları görülmüştür. Bu sonuca göre, Türkye çn çevre krllğ ve gelr sevyes arasında ters-n şeklnde br lşknn olduğu tespt edlmştr. Buna göre gelr sevyes çevresel bozulmayı belrl br sevyeye kadar azaltmakta, sonra artırmakta, sonrasında se tekrar azaltmaktadır. Elde edlen bu sonuç Başar ve Temurlenk (7) n çalışmasıyla paralellk göstermektedr. Türkye çn test edlen ÇKE hpotez çalışmalarının farklı sonuçlar vermesnn nedenler arasında uygulanan ekonometrk yöntemlern farklılığı, seçlen dönemlern farklılığı le bağımlı ve bağımsız değşkenlern seçmndek farklılıklar gösterleblr. Değşkenler arasında Toda-Yamamoto (995) yaklaşımına göre Granger Nedensellk lşksnn ncelenmes sonucunda se gelr sevyesnden karbondokst salınımına doğru tek yönlü br nedensellk tespt edlmştr. Türkye nn sanay önces, sanay ekonoms ve sanay sonrası ekonom evrelern belrgn şeklde yaşayamamış olması Türkye de çevre krllğ ve gelr sevyes arasındak lşknn ÇKE hpotezndek gb ters-u şeklnde olmamasının sebeplernden br olarak sayılablr. Sanay devrmyle beraber gelşen ve dönüşen Avrupa ekonomlernn yıllık sanayleşme sürecn Türkye gb gelşmekte olan ülkeler çok kısa br zaman dlmne sığdırmaya çalışmışlardır. Bunun sonucunda bu ülkeler hem büyüme hem de kalkınma konusunda cdd sıkıntılar yaşamışlar ve halen de yaşamaktalardır. Özellkle toplumda yeterl çevre blncnn oluşmaması, sürdürüleblr kalkınmanın göz ardı edlmes, çevre dostu teknolojlere geçştek yapısal ve ekonomk sorunlar le çevreyle lgl hukuk ve yasal düzenlemelern yeterszlğ ekonomk büyüme gerçekleşrken çevresel bozulmaların azalmasını engelleyc brer faktör olarak göze çarpmaktadır. Sürdürüleblr kalkınma ve çevrenn korunması gelecek kuşakların refahı çn üstüne düşülmes gereken en öneml konulardan brdr. Ekonomk büyüme le beraber çevre blncnn de artması ve sürdürüleblr kalkınma poltkalarının yaygınlaşması çevresel bozulmaların azalmasına yardımcı olacaktır. Bu konuda ülkedek poltka yapıcılar, yasa koyucular, svl toplum kuruluşları, ünversteler ve grşmcler brlkte hareket etmeldr. Devlet tarafından sanayclere verlecek teşvkler ve toplumun çevre konusunda blnçlendrlmes çevresel sorunların azalmasına katkı sağlayablecek uygulamalar arasında gösterleblr. KAYNAKÇA Akbostancı, E., Türüt-Aşık, S., & Tunç, G. İ. (9). The Relatonshp Between Income And Envronment In Turkey: Is There An Envromental Kuznets Curve?., Energy Polcy, 37(3), pp.86-867. Altıntaş, H. (3). Türkye de Petrol Fyatları, İhracat Ve Reel Dövz Kuru İlşks: ARDL Sınır Test Yaklaşımı ve Dnamk Nedensellk Analz. Uluslararası Yönetm İktsat ve İşletme Dergs, 9(9), ss.-3. Arı, A., & Zeren, F. (). CO Emsyonu ve Ekonomk Büyüme: Panel Ver Analz. Yönetm ve Ekonom Dergs, 8(), ss.37-47. Aslan, F. (). İktsad Büyümenn Ekolojk Sınırları ve Kalkınmanın Sürdürüleblrlğ, Basılmamış Yüksek Lsans Tez, Ankara Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü, Ankara, Türkye. Bahma-N-Oskooee & Ch Wıng Ng. (). Long-Run Demand For Money In Hong Kong: An Applcaton Of The ARDL Model. Internatonal Journal Of Busness And Economcs, (), pp.47-55.

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 Başar, S., & Temurlenk, M. S. (7). Çevreye Uyarlanmış Kuznets Eğrs: Türkye Üzerne Br Uygulama. İktsad ve İdar Blmler Dergs, (), ss.- Çağlayan, E. (6). Enflasyon, Faz Oranı ve Büyümenn Yurtç Tasarruflar Üzerndek Etkler. Marmara Ünverstes İ.İ.B.F. Dergs, (), ss.43-438. Dasgupta, S., Laplante, B., Wang, H., & Wheeler, D. (). Confrontng The Envronmental Kuznets Curve. Journal Of Economc Perspectves, 6(), pp.47-68. Dnda, S. (4). Envronmental Kuznets Curve Hypothess: A Survey. Ecologcal Economcs, 49(4), pp.43 55. Egl, H. (4). The Envronmental Kuznets Curve: Evdence From Tme Seres Data For Germany. Center Of Economc Research, 3(8). Enders, W. (4). Appled Econometrc Seres (3rd ed.). NY: John Wlley & Sons. Engle, R. F., & Granger, C. W. (987). Co-Integraton And Error Correcton: Representaton, Estmaton, And Testng. Econometrca, 55(), pp.5-76. Erataş, F., & Uysal, D. (4). Çevresel Kuznets Eğrs Yaklaşımının BRICT Ülkeler Kapsamında Değerlendrlmes. İktsat Fakültes Mecmuası, 64(), ss.-5. Esen, E., Yıldırım, S., & Kostakoğlu, S. F. (). Feldsten-Horoka Hpoteznn Türkye Ekonoms İçn Sınanması: ARDL Model Uygulaması. Eskşehr Osmangaz Ünverstes İİBF Dergs, 7(), ss.5-567. Grossman, G. M., & Krueger, A. B. (99). Envronmental Impacts Of A North Amercan Free Trade Agreement. Natonal Bureau Of Economc Research, 394, pp.-57. Grossman, G. M., & Krueger, A. B. (995). Economc Growth And The Envronment. The Quarterly Journal Of Economcs, (), pp.353-357. Johansen, S. (988). Statstcal Analyss Of Contegraton Vectors. Journal Of Economc Dynamcs And Control, (), pp.3-54. Johansen, S., & Juselus, K. (99). Maxmum Lkelhood Estmaton And Inference On Contegraton Wth Applcaton To Money Demand. Oxford Bulletn Of Economcs And Statstcs, 5(), pp.69-. Kuznets, S. (955). Economc Growth And Income Inequalty. The Amercan Economc Revew, 45(), pp.-8. Kwatkowsk, D., Phllps, P. C. B., Schmdt, P., & Shn, Y. (99). Testng The Null Hypothess Of Statonarty Aganst The Alternatve Of A Unt Root. Journal Of Econometrcs, 54(), pp.59-78. Öztürk, L. (7). Sürdürüleblr Kalkınma. İmaj Yayınev, Ankara. Panayotou, T. (993). Emprcal Tests And Polcy Analyss Of Envronmental Degradaton At Dfferent Stages Of Economc Development. Internatonal Labour Organzaton, No:9778. Pesaran, M. H., & Pesaran, B. (997). Workng Wth Mcroft 4.: Interactve Econometrc Analyss. Oxford Unversty Press, Oxford. Pesaran, M. H., & Smth, R. J. (998). Structural Analyss Of Contegratng VARs. Journal Of Economc Survey. (5), pp.47-55. Pesaran, M. H., Shn, Y., & Smth, R. J. (996). Testng For The Exstence Of A Long-Run Relatonshp. Faculty Of Economcs, Unversty Of Cambrdge, No. 96. Pesaran, M. H., Shn, Y., & Smth, R. J. (). Bounds Testng Approaches To The Analyss Of Level Relatonshp. Journal Of Appled Econometrcs, 6(3), pp.89-36. Pontkvska, I. (). Is Economc Growth A Cause Or Cure For The Envronmental Degradaton: Testng Envronmental Kuznets Curve Hypothess. Basılmamış Yüksek Lsans Tez, Kev-Mohyla Academy, Kev, Ukrayna. Rchmond, A. K., & Kaufmann, R. K. (6). Is There A Turnng Pont In The Relatonshp Between Income And Energy Use And/Or Carbon Emssons?. Ecologcal Economcs, 56(), pp.76-89. Saatç, M., & Dumrul, Y. (). Çevre Krllğ Ve Ekonomk Büyüme İlşks: Çevresel Kuznets Eğrsnn Türk Ekonoms İçn Yapısal Kırılmalı Eş-Bütünleşme Yöntemyle Tahmn. Ercyes Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, 37, ss.65-86.

44. Sayı Nsan 5 / Number 44 Aprl 5 Shafk, N., & Bandyopadhyay, S. (99). Economc Growth And Envronmental Qualty: Tme Seres And Cross Secton Evdence. Polcy Research Workng Paper No. Wps94, The World Bank, Washngton DC, USA. Stern, D. I., Common, M. S., & Barber, E. B. (996). Economc Growth And Envronmental Degradaton: The Envronmental Kuznets Curve And Sustanable Development. World Development, 4(7), pp.5-6. T.C. Kalkınma Bakanlığı (4). Ekonomk ve Sosyal Göstergeler. <http://www.kalknma.gov.tr> (Erşm Tarh:..4) Toda, H. Y., & Yamamoto, T. (995). Statstcal Inference In Vector Autoregressons Wth Possbly Integrated Processes. Journal Of Econometrcs, 66(), pp.5-5. Ulucak R., & Erdem E. (). Çevre-İktsat İlşks Ve Türkye de Çevre Poltkalarının Etknlğ. Akademk Araştırmalar ve Çalışmalar Dergs, 4(6), ss.78-98. World Bank (4). Elektronk Ver Tabanı. <http://data.worldbank.org/> (Erşm Tarh:..4) 3