DPT - UZMANLIK TEZLERİ TARIMDA GİRDİ KULLANIMI VE VERİMLİLİĞE ETKİLERİ TEMMUZ 2000
YAYIN NO: DPT : 2521 TARIMDA GİRDİ KULLANIMI VE VERİMLİLİĞE ETKİLERİ Nebi ÇELİK Uzmanlõk Tezi İKTİSADİ SEKTÖRLER VE KOORDİNASYON GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TARIM DAİRESİ TEMMUZ 2000
ISBN 975 19 2530-4 (basõlõ nüsha) Bu Çalõşma Devlet Planlama Teşkilatõnõn görüşlerini yansõtmaz. Sorumluluğu yazarõna aittir. Yayõn ve referans olarak kullanõlmasõ Devlet Planlama Teşkilatõnõn iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayõn ve referans olarak kullanõlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayõn 350 adet basõlmõştõr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyasõ üretilmiştir
İÇİNDEKİLER Sayfa No GİRİŞ 1. BÖLÜM 1. DÜNYA VE TÜRKİYE EKONOMİSİNDE TARIMIN YERİ VE ÖNEMİ.. 6 1.1. Tarõm Sektörü Katma Değerinin GSYİH İçindeki Payõ...... 6 1.2. Nüfus ve İstihdam......... 9 1.3. Tarõm Ürünleri İhracatõ...... 11 1.4. Verimliliğin Tanõmõ, Kapsamõ ve Ölçülmesi......... 13 1.4.1. Tarõmda Verimliliğin Tanõmõ...... 13 1.4.2. Verimlilik Çeşitleri...... 15 1.4.2.1. Kõsmi Verimlilik... 15 1.4.2.2. Toplam Verimlilik... 15 1.4.2.3. Fiziksel ve Parasal Verimlilik... 15 1.4.2.4. Ortalama ve Marjinal Verimlilik... 16 1.4.2.5. Tarõmda Verimliliğin Ölçülmesi ve Sağladõğõ Yararlar... 16 2. BÖLÜM 2. TARIMDA GİRDİ KULLANIMI VE TARIMSAL ÜRETİMDE MEYDANA Ğİ 2.1. Bitkisel Üretimde Girdi Kullanõmõ...... 18 2.1.1. Tohumluk... 19 2.1.1.1. Genel Durum... 19 2.1.1.2. Türkiye'de Tohumculuğun Gelişimi... 20 2.1.1.3. Tohumluk Üretimi... 22 2.1.1.4. Tohumluk Dağõtõmõ... 24 2.1.1.5. Tohumluk İthalat ve İhracatõ... 26 2.1.1.6. Tohumluk Fiyatlarõ......... 2.1.1.7. Tohumluğa Yapõlan Sübvansiyonlar...... 29 2.1.2. Gübre... 32 2.1.2.1. Genel Durum...... 32 2.1.2.2. Gübre Üretim ve Tüketimi...... 33 2.1.2.3. Gübre Fiyatlarõ... 38 2.1.2.4. Tarõmsal Girdi Destekleri...... 39 2.1.3. Mücadele İlaçlarõ... 43 2.1.3.1. Genel Durum... 43 2.1.3.2. Tarõmsal Mücadele İlaçlarõ Tüketimi... 44 i
2.1.3.3. Kapasite ve Üretim...... 47 2.1.3.4. Mücadele İlacõ Fiyatlarõ...... 47 2.1.4. Tarõmsal Mekanizasyon...... 49 2.1.4.1. Tanõmõ ve Genel Durum... 49 2.1.4.2. Tarõmsal Mekanizasyon Alanõndaki Gelişmeler... 52 2.1.4.3. Tarõm Alet ve Makina Fiyatlarõ...... 60 2.1.4.4. Bazõ Tarõm Ürünlerinin Destekleme Alõm Fiyatlarõ ile Girdi Fiyatlarõndaki 2.1.5. Sulama... 64 2.1.5.1. Sulamanõn Önemi ve Genel Durum... 64 2.1.5.2. Sulama Alanõndaki Gelişmeler... 66 2.1.5.3. Kamu Sulamalarõ... 68 2.1.5.3.1. DSİ Sulamalarõ... 68 2.1.5.3.2. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sulamalarõ... 69 2.1.5.3.3. DSİ ile KHGM'nce Müştereken İnşa Edilen Toprak ve Su 2.1.5.3.4. Diğer Kamu Kuruluşlarõna İ Ait Sulamalar... 70 2.1.5.3.5. Halk Sulamalarõ...... 70 2.1.5.4. Sulama Fiyatlarõ... 71 2.1.6. Tarõmsal Kredi... 73 2.1.6.1. Tarõmda Kredinin Önemi... 73 2.1.6.2. Teşkilatlanmõş Kredi Kaynaklarõ... 74 2.1.6.2.1. T.C. Ziraat Bankasõ Genel Müdürlüğü... 74 2.1.6.2.2.Tarõm Kredi Kooperatifleri ve Kredi Uygulamalarõ...... 80 2.1.6.3. Tarõmsal Kredilerde Faiz Oranlarõ... 81 2.2. Hayvansal Üretimde Girdi Kullanõmõ...... 86 2.2.1. Yem... 86 2.2.1.1. Karma Yem Üretimi...... 90 2.2.1.2. Yem Fiyatlarõ...... 93 2.2.2. Damõzlõk Hayvan ve Suni Tohumlama...... 96 2.3. Bitkisel Üretimdeki Gelişmeler...... 99 2.4. Bitkisel Üretimde Meydana Gelen Verimlilik Değişmeleri...... 100 2.5. Hayvansal Üretimdeki Gelişmeler...... 105 ii
2.6. Hayvansal Üretimde Meydana Gelen Verimlilik Değişmeleri... 108 3. BÖLÜM 3. ARAŞTIRMA SONUÇLARI...... 112 3.1. Veri Kaynaklarõnõn Temini ve Üretim Fonksiyonunun Elde Edilmesi... 112 3.1.1. Veri Derleme...... 112 3.1.1.1. Tarõmsal Çõktõlara Ait Veriler...... 113 3.1.1.2. Bitkisel Üretimde Kullanõlan Girdiler... 113 3.1.1.3. Hayvansal Üretimde Kullanõlan Girdiler...... 115 3.1.2. Tarõmsal Üretim Fonksiyonunun Elde Edilmesi... 117 3.2. Bitkisel Üretimde Regresyon Analizi Sonuçlarõ...... 119 3.3. Hayvansal Üretimde Regresyon Analizi Sonuçlarõ...... 122 SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME..... 125 ABSTRACT... 130 EK TABLOLAR... 131 BİBLİYOGRAFYA...... 140 iii
TABLOLAR Sayfa No 1.1. OECD Ülkelerinde Tarõm Sektörü Katma Değerinin Gayri Safi Yurt İçi Hasõladaki Payõ... 7 1.2. Tarõmõn Gayri Safi Yurt İçi Hasõla İçindeki Payõ. 8 2.1. Türkiye'de Seçilmiş Ürünlerde Tohumluk Üretimi..... 23 2.2. Çiftçiye Dağõtõlan Bazõ Tohumluklar.... 25 2.3. Bazõ Tohumluk Fiyatlarõndaki Gelişmeler... 29 2.4. Yõllar itibariyle Tohumluğa Yapõlan Sübvansiyonlar..... 30 2.5. Türkiye'de Toplam Fiziki Gübre Üretimi, İthalatõ, İhracatõ ve Tüketimi..... 33 2.6. Bazõ Ülkelerde Birim Alanda Kullanõlan Gübre Miktarlarõ.... 34 2.7. Planlõ Dönemde Tarõmsal Bölgelerimizdeki GübreTüketiminin Yüzde Dağõlõmõ... 36 2.8. Planlõ Dönemde Kimyasal Gübre Tüketim Durumu..... 37 2.9. Gübre Fiyatlarõ.... 38 2.10. Türkiye de Tarõmsal Girdi Destekleri ve Yüzde Paylarõ..... 40 2.11. Tarõmsal Ürünler Gübre Paritesi (TL/Kg)..... 41 2.12. Türkiye de Zirai İlaç Üretim ve Tüketim Durumu... 45 2.13. Bazõ Tarõmsal Mücadele İlacõ Fiyatlarõ........ 48 2.14. Dünya'da ve Bazõ Ülkelerde Mekanizasyon Düzeyi...... 51 2.15. Traktör Parkõ'ndaki Gelişmeler...... 54 2.16. Bazõ Tarõmsal Alet ve Makina Sayõsõndaki Gelişmeler......... 55 2.17. Türkiye'de Birim Alana Düşen Traktör Gücünün 1960-1991 Yõllarõ Arasõndaki Değişimi...... 56 2.18. İşlenebilir Alan Boyutlarõ ile Traktör Kullanõm Oranlarõ...... 57 2.19. Bazõ Traktör ve Tarõmsal Alet-Makina Fiyatlarõ ve Yüzde Artõşlarõ...... 60 2.20.Bazõ Tarõm Ürünlerinin Destekleme Alõm Fiyatlarõ ile Girdi Fiyatlarõndaki Gelişmeler............... 62 2.21. Devlet Sulama Alanõndaki Gelişmeler......... 67 2.22. Bazõ Ürünler İçin DSİ Genel Müdürlüğü Sulama Suyu Ücretleri......... 71 iv
2.23. Bankalarõn Yõlsonu Bilançolarõna Göre Açõlan Zirai Kredi Miktarlarõ... 75 2.24. T.C. Ziraat Bankasõ Yõllõk Plasmanlarõ ve Tarõm Sektörüne Ayrõlan Plasmanlar.... 76 2.25. T.C. Ziraat Bankasõ Kaynaklarõnõn Kullanõm Tablosu.... 78 2.26. Yõllar İtibariyle Tarõm Kredi Kooperatiflerince Açõlan Krediler... 80 2.27. Bazõ Yõllar İtibariyle Avrupa Topluluğunda Tarõmsal Kredilere Uygulanan Faiz ile Reel Faiz Oranlarõ............ 82 2.28. T.C. Ziraat Bankasõnõn Tarõmsal Kredilere Uyguladõğõ Faiz ile Reel Faiz Oranlarõ........ 83 2.29. Yõllar İtibariyle Karma Yem Fabrikalarõnõn Sektör Olarak Sayõ ve Kapasite Durumlarõ....... 89 2.30. Karma Yem Üretiminin Kamu, Özel ve Ortak Teşebbüs Olarak Sektörel Dağõlõmõ......... 91 2.31. Türkiye'nin Toplam Karma Yem Talebi ve Gelişme Durumu.... 92 2.32. Karma Yem Fiyatlarõ.... 94 2.33. Karma Yem Destekleme Ödemeleri..... 95 2.34. Çeşitli Genotiplerin Sõğõr Varlõğõ İçindeki Paylarõ.... 97 2.35. Planlõ Dönemlerde Öngörülen ve Gerçekleşen Bitkisel Üretim Artõşlarõ........ 99 2.36. Bazõ Bitkisel Ürünlerin Verimi (Kg/Hektar)... 100 2.37. Türkiye de Bitkisel Üretimde Meydana Gelen Verimlilik Değişmeleri..... 103 2.38. Planlõ Dönemlerde Öngörülen ve Gerçekleşen Hayvansal Üretim Artõşlarõ........ 105 2.39. Et, Süt, Yumurta, Yapağõ, Kõl ve Tiftik Üretimi.... 107 2.40.Türkiye de Hayvansal Üretimde Meydana Gelen Verimlilik Değişmeleri.......... 110 3.1. Bitkisel Üretimde Değişkenlere Ait Korelasyon Matriksi..... 120 3.2. Bitkisel Üretimde Faktörlere Ait Üretim Elastikiyetleri ve Önem Dereceleri............. 121 3.3. Hayvansal Üretimde Değişkenlere Ait Korelasyon Matriksi... 123 3.4. Hayvansal Üretimde Faktörlere Ait Üretim Elastikiyetleri ve Önem Dereceleri... 123 v
EK TABLOLAR Sayfa No 1. 1963-1992 Yõllarõ Arasõ Bitkisel Üretimde Girdi Kullanõm Miktarlarõ..... 131 2. 1963-1992 Yõllarõ Arasõ Bitkisel Üretim Değeri ile Bitkisel Üretim Kredilerinin 1992 Yõlõ Fiyatlarõyla Deflate Edilmesi.......... 132 3. 1963-1992 Yõllarõ Arasõ Bitkisel Üretimde Girdi Kullanõm Miktarlarõnõn Logaritmik Değerleri (10 Tabanõna Göre)...... 133 4. 1963-1992 Yõllarõ Arasõ Hayvansal Üretimde Girdi Kullanõm Miktarlarõ... 134 5. 1963-1992 Yõllarõ Arasõ Hayvansal Üretimde Girdi Kullanõm Miktarlarõnõn Logaritmik Değerleri (10 Tabanõna Göre)... 135 6. Bitkisel Üretimde Tam Regresyon Varyans Analizi.... 136 7. Bitkisel Üretimde Katsayõ Tahminleri İçin Yüzde 95 Güven Aralõklarõ..... 137 8. Hayvansal Üretimde Tam Regresyon Varyans Analizi...... 138 9. Hayvansal Üretimde Katsayõ Tahminleri İçin Yüzde 95 Güven Aralõklarõ..... 139 vi
KISALTMALAR ABD AT AŞ BYKP ÇAY-KUR DAP DİE DPT DSİ DTM FAO Ha GAP GSYİH Kg KHGM KHK KW MPM OECD ÖİK TC TEFE TEKEL TİGEM TKB TMO TKK TÜFE TÜGEM TSP TZDK TZOB UPOV : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Topluluğu : Anonim Şirket : Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ : Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü : Diamonyum Fosfat : Devlet İstatistik Enstitüsü : Devlet Planlama Teşkilatõ : Devlet Su İşleri : Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ : Gõda ve Tarõm Teşkilatõ : Hektar : Güneydoğu Anadolu Projesi : Gayri Safi Yurt İçi Hasõla : Kilogram : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü : Kanun Hükmünde Kararname : Kilowat : Milli Prodüktivite Merkezi : İktisadi İşbirliği ve Kalkõnma Teşkilatõ : Özel İhtisas Komisyonu : Türkiye Cumhuriyeti : Toptan Eşya Fiyatlarõ Endeksi : Tütün, Tütün Mamulleri Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğü : Tarõm İşletmeleri Genel Müdürlüğü : Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ : Toprak Mahsulleri Ofisi : Tarõm Kredi Kooperatifleri : Tüketici Fiyatlarõ Endeksi : Tarõmsal Üretimi Geliştirme Genel Müdürlüğü : Triple Süper Fosfat : Türkiye Zirai Donatõm Kurumu : Türkiye Ziraat Odalarõ Birliği : Uluslararasõ Yeni Bitki Çeşitlerini Koruma Organizasyonu vii
ÖNSÖZ Ülkemizde tarõm alanlarõnõn marjinal sõnõrlara ulaştõğõ dikkate alõndõğõnda üretim artõşõnõn ancak verimdeki artõş ile mümkün olabileceği düşüncesinden hareket edilerek hazõrlanan bu tezde; planlõ dönemde 1963-1992 yõllarõ arasõnda tarõmda girdi kullanõm düzeyindeki gelişmeler ele alõnmõş, bitkisel üretim ve hayvansal üretim değeri arasõndaki ilişkiler açõklanmaya çalõşõlmõştõr. Yapõlan verimlilik analizleri sonucu bitkisel ve hayvansal üretimdeki verimlilik değişmeleri incelenmiştir. Ayrõca, söz konusu otuz yõllõk dönemde dikkate alõnan faktörlerin hepsinin birden verimlilik üzerindeki etkisini ölçmek amacõyla, bir regresyon analizi yapõlmõş ve Cobb-Douglas üretim fonksiyonu kullanõlarak bitkisel ve hayvansal üretimde verimliliği hangi değişkenlerin anlamlõ şekilde etkilediği ortaya konulmuştur. Planlama Uzmanlõğõ yeterlik tezi olarak hazõrlanmõş olan bu çalõşma Devlet Planlama Teşkilatõ tarafõndan uzmanlõk tezleri kapsamõnda yayõnlanacağõ için, orjinal metinde tashihler dõşõnda güncelleştirme yapõlmamõştõr. Ancak, 1993 yõlõnda tez değerlendirme jürisi tarafõndan tespit edilen eksiklikler ile önerilen düzeltmeler tamamlanmõş olup konulu çalõşmanõn orjinal metninde yer alan istatistiki bilgiler ve verimlilik analizleri en son 1992 yõlõnõ kapsamaktadõr. Artan nüfusun dengeli ve yeterli beslenmesini sağlamak için, tarõmda verimliliğin artõrõlmasõnõ hedefleyen ve bu amaçla bazõ analizlerin yapõlarak sonuçlar hakkõnda öneriler getiren söz konusu çalõşmanõn; karar alõcõ, uygulayõcõ ve araştõrmacõlar başta olmak üzere tüm konu ile ilgilenenlere yardõmcõ olmasõnõ diliyorum. Bu tezin hazõrlanmasõ aşamasõndaki büyük katkõ ve desteğinden dolayõ DPT-İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürü Sn. Şevki EMİNKAHYAGİL e, yorum ve değerlendirmeleri için DPT-Müsteşar Müşavirlerinden Sn. Duygu EROĞLU na, DPT-Müsteşarlõk Müşaviri Sn. İlhan DÜLGER e ve DPT-Mali Piyasalar Dairesi Başkanõ Sn. Zeynep ADA EROĞLU na, DİE-Uzmanõ Yavuz UYAR a ayrõca, çalõşmalarõndan istifade ettiğim değerli araştõrmacõlar ile çalõşma boyunca sabõrlõ ve hoşgörülü desteğini esirgemeyen eşim Mukaddes e teşekkürlerimi bir borç bilirim. Nebi ÇELİK Nisan-2000 viii
GİRİŞ Nüfus artõş hõzõ yüksek olan ülkelerin artan gõda maddeleri gereksinimlerini karşõlamak için gõda maddeleri ithal etmeleri, bir yandan çok az sayõda ihraç malõna diğer yandan ithal için sõnõrlõ fona sahip olmalarõ nedeniyle oldukça zor görülmektedir. Oluşan bu dar boğazlarõn giderilmesi için de tarõma ve gõda maddesi üretiminin artõrõlmasõna özel önem verilmesi gerektiği düşünülmektedir. Tarõmsal üretimin artõrõlmasõnda, tarõm arazilerinin genişletilmesi yerine insan gücü, finansman, yeni teknoloji ve yeni girdi gibi mevcut kaynaklarõn daha etkin kullanõlarak hektara veya hayvan başõna verimin artõrõlmaya çalõşõlmasõ, kõsaca verimliliğin artõrõlmasõ önem kazanmaktadõr. Türkiye'de Planlõ Kalkõnma döneminin başlangõç yõlõ olan 1963'den günümüze kadar geçen zamanda, tarõm sektörünün Gayri Safi Yurt İçi Hasõla (GSYİH) ve toplam ihracat içindeki payõnõn kademeli olarak azalmasõna rağmen; nüfusun büyük bir bölümüne istihdam imkanõ sağlamasõ, ülke nüfusunu beslemesi, sanayiye hammadde temini, ihracat yoluyla döviz temini, milli gelire olan katkõsõ, sanayi ürünlerine karşõ talep yaratmasõ, işgücü ve sermaye transferi gibi konular bakõmõndan ulusal ekonomi içerisindeki önemini hala korumaktadõr. Ancak; anõlan bu katkõlarõn etkili bir şekilde gerçekleştirilmesi sektörün kendi içinden kaynaklanan sorunlarõn çözümünü gerektirmektedir. Belli bir süreç içerisinde meydana gelen bu değişim, özellikle ekonomisi tarõma dayalõ ve ekonomik gelişmenin başlangõcõnda olan ülkeler için daha da önem taşõmaktadõr. Tarõm sektörünün ekonomik gelişmedeki katkõlarõnõn artõrõlmasõ, sektördeki verimlilik artõşõyla mümkündür. Hemen her ülkede olduğu gibi Türkiye'de de uygulanan tarõm politikalarõnõn genel amacõ, tarõmõ ülke için her bakõmdan daha verimli hale getirmektir.
Ancak, ülkemizde genel olarak tarõm sektöründe üretim kaynaklarõnõn dengeli dağõlmayõşõ, aşõrõ nüfus birikimi ve toprak nüfus ilişkilerinin giderek bozulmasõ, bölgesel ve yapõsal farklõlõklar ve etkin bir pazarlama düzeninin olmayõşõ, tarõmda gelir düzeyinin düşüklüğü ve gelir dağõlõmõnõn adil olmayõşõ bu sektörden beklenen katkõlarõn tam olarak sağlanmasõnõ güçleştirmektedir. Türkiye'de belirtilen bu sorunlar yanõnda, tarõm sektörünün ekonomik gelişmeye katkõsõnõn artõrõlabilmesi için; tarõmsal işletmelerin düzenli bir yapõya kavuşturulmasõ, modern işletmelerin yaygõnlaştõrõlmasõ, tarõmsal üretimi doğa koşullarõna bağõmlõlõktan kurtarabilmek için gerekli alt yapõnõn geliştirilmesi, toprağõ en verimli şekilde kullanabilmek için temel ve geliştirilmiş teknolojik girdilerin üreticilere yeterince ve zamanõnda sağlanmasõ gerekmektedir. Bununla birlikte, teknik bilgi akõşõ yeterli ve sürekli hale getirilmeli, üretim ve pazarlama hizmetlerinde üreticilerin teşkilatlanmalarõ sağlanmalõ, gerçekçi fiyat politikalarõnõn belirlenmesi ve tarõmsal işletmelerin özellikle finansal yapõlarõnõn güçlendirilerek kendine yeter ve piyasa için üretimde bulunabilen güçlü ekonomik üniteler haline getirilmesi sağlanmalõdõr. Günümüzde aşõrõ nüfus artõşõna karşõn üretim artõşõnõn sõnõrlõ kalmasõ ve doğal kaynaklarõn giderek azalmasõ, verimlilik düzeyinin ölçülmesinin önemini artõrmaktadõr. Özellikle sõnõrlõ kaynaklarõn etkin kullanõmõ, üretimin iyileştirilmesi ve kaynak aktarõmõnõn sağlanmasõ açõsõndan bu önem daha da artmaktadõr. Görüldüğü gibi verimlilik her sektörün kendisi için olduğu kadar ekonominin bütünü için de önem taşõmaktadõr. Türkiye'de tarõmõn ekonomi içindeki nisbi önemi son yõllarda giderek azalmakla birlikte sektör, ekonomi içinde mutlak önemini korumaktadõr. Bu nedenle tarõm sektöründeki verimlilik düzeyinin ve bu düzeydeki değişmelerin incelenmesi ayrõ bir önem taşõmaktadõr. Verimlilik düzeyi ile bir yandan refah, yaşam düzeyi ve gelir bölüşümü gibi genel kavramlar, öte yandan ücretler, nispi fiyatlar ve maliyetler gibi ekonomik değişkenler 2
arasõnda somut ilişkiler kurulmuş olmasõ, verimlilik kavramõnõn ekonomik analizlerde önem kazanmasõna yol açmõştõr. Çağõmõzda ekonomik gelişmişlik düzeyini belirlemede en çok kullanõlan yöntemlerden biri de "verimlilik" kavramõdõr. Ülkelerarasõ karşõlaştõrmalarda olduğu kadar, bir ülke içerisinde sektörler arasõnda da verimlilik iyi bir karşõlaştõrma aracõ olarak geçerliliğini kanõtlamõştõr. Bir ülke ekonomisinde sektörlerde verimlilik düzeyindeki değişmelerin izlenmesi ve verimliliği artõracak politikalarõn bu izleme õşõğõnda gerçekleştirilmesi, geliştirilecek politikalarõn tutarlõlõğõnõ artõrõcõ etki yapmaktadõr. Türkiye ekonomisi açõsõndan önemini koruyan bir sektör olarak tarõm sektöründe de kaynak kullanõmõnda etkinlik ve verimlilik düzeyindeki gelişmeler, bu sektöre yönelik politikalara yön vermede son derece önemli bir göstergedir. Ülkemizde tarõmda verimlilik konusunda birçok kurum ve kuruluşta çalõşmalar yapõlmõştõr. Sektör, ülke, bölge ya da ürün bazõnda olan bu çalõşmalarda verimlilik kavramõ çok yönlü olarak incelenmiş ve verimlilik ölçümleri hakkõnda çeşitli yöntemler ortaya konulmuştur. Tarõmda planlõ kalkõnma döneminde verimliliği inceleyen bu çalõşma ile, bu konudaki eksikliğin giderilmesi amaçlanmõştõr. Bu çalõşmanõn konusu, planlõ dönemde tarõm sektöründe gerek fiziksel girdilerdeki artõşlar, gerekse iklim şartlarõndaki değişmelere bağlõ gelişmeler nedeniyle ortaya çõkan üretim artõşlarõnõ ölçmek ve sonuçlarõ yorumlamaktõr. Bu araştõrmada 1963-1992 dönemi içerisinde Türk tarõm sektöründe meydana gelen verimlilik değişmelerinin incelenmesi ve bu konuda karşõlaşõlan sorunlarõn belirlenmesi ve belirlenen bu sorunlara çözüm önerilerinin getirilmesi amaçlanmõştõr. 3
Söz konusu dönemde, girdi kullanõmõnõn verimliliğe etkisi makro düzeyde incelenmiş olup, Türkiye'de tarõm kesiminde kullanõlan toplam girdi miktarlarõndaki değişmelerin üretim ve verim üzerindeki etkisi, ekonometrik model yardõmõyla belirlenmeye çalõşõlmõştõr. Bu çalõşmanõn ele alõnõş amaçlarõ şunlardõr: - 1963-1992 döneminde tarõmsal üretimimizin artõş hõzõ ve ürün çeşitliliği açõsõndan nasõl bir gelişim gösterdiğinin incelenmesi. - Bu gelişmede fiziksel girdilerin yõllõk artõş hõzlarõnõn nasõl seyrettiği ve üretim artõşlarõna hangi oranlarda katkõda bulunduklarõnõn belirlenmesi. - Bu bulgularõn tarõm sektörü için anlam ve öneminin ortaya konulmasõ. Tarõmsal üretim; bitkisel üretim, hayvansal üretim, orman ürünleri ile su ürünlerinden oluşmaktadõr. Orman ürünleri ile su ürünlerinin tarõmsal üretim içindeki paylarõnõn küçük olmasõ nedeniyle tarõmsal üretim, bitkisel üretim ile hayvansal üretimin toplamõ şeklinde düşünülmüş ve faktör analizi çalõşmasõ bu çerçevede yürütülmüştür. Yukarõda bahsedilen nedenlerle bu çalõşmanõn konusu bitkisel üretim ve hayvansal üretimde kullanõlan girdilerin verimliliğe etkisi olarak sõnõrlandõrõlmõştõr. Çalõşmanõn birinci bölümünde, Dünyada ve Türkiye'de tarõmõn ekonomi içindeki yeri ve önemi vurgulandõktan sonra verimlilik kavramõ, verimliliğin tanõmõ, çeşitleri ve ölçülmesi hakkõnda bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde, bitkisel üretimde kullanõlan girdiler ile hayvansal üretimde kullanõlan girdilerin planlõ dönemdeki gelişmeleri geniş bir şekilde incelenmiştir. 4
Araştõrmanõn üçüncü bölümünde ise, araştõrmada kullanõlan model ve metod açõklanmõş, analiz sonuçlarõ bu çerçevede yorumlanmõştõr. Sonuç ve genel değerlendirme bölümünde ise, önceki bölümlerde yer alan konularõn genel değerlendirmesi yapõldõktan sonra, tarõmda girdi kullanõmõnõn verimliliğe etkisi konusunda bazõ öneriler getirilmiştir. 5
1. DÜNYA VE TÜRKİYE EKONOMİSİNDE TARIMIN YERİ VE ÖNEMİ Tarõmõn genel ekonomi içindeki yerini ve önemini belirleme çok da kolay olmamakla birlikte, milli gelir, nüfus, iç ve dõş ticaretteki paylarõ dikkate alõndõğõnda tarõmõn ülke ekonomisi açõsõndan durumunun belirlenmesi genel kabul görmüş bir yaklaşõm şeklidir. 1.1. Tarõm Sektörü Katma Değerinin GSYİH İçindeki Payõ Gelişmiş ülkelerde tarõm sektörü katma değerinin, GSYİH içindeki payõ çok düşüktür. Bu ülkelerde tarõm sektörü katma değeri artmasõna rağmen GSYİH içindeki payõ düşmektedir. 1980-1989 yõllarõ arasõnda tarõm sektörü katma değeri yõlda ortalama Amerika Birleşik Devletleri nde (ABD) % 3,2, Kanada'da % 2,7, Fransa'da % 2,4, Almanya'da % 1,6, İtalya'da % 0,9 ve Japonya'da % 0,4 artmõştõr. 1 1 Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ 1992 Yõlõ Bütçesinin TBMM Plan ve Bütçe Komisyonunda Görüşülmesi Dolayõsõyla Tarõm ve Köyişleri Bakanõ Necmettin CEVHERİ'nin Yaptõğõ Takdim Konuşmasõ, Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ Ankara, Şubat 1992, s.14. 6
Tablo : 1.1. OECD Ülkelerinde Tarõm Sektörü Katma Değerinin Gayri Safi Yurt İçi Hasõladaki Payõ (%) ÜLKELER 1980 1985 1990 1991 1992 Almanya 2.1 1.8 1.5 1.3 1.2 ABD 2.6 2.1 2.1 2.0 1.9 Avustralya 5.3 4.0 3.3 3.1 3.2 Finlandiya 8.7 7.3 5.6 4.9 4.5 Fransa 4.2 3.9 3.4 3.0 2.8 Hollanda 3.5 4.1 4.0 3.9 3.6 İngiltere 1.8 1.7 1.6 1.6 1.6 İspanya 7.1 5.9 4.6 4.1 3.4 İtalya 5.8 4.5 3.2 3.3 3.1 Japonya 3.7 3.2 2.5 2.3 2.2 Kanada 3.8 2.8 2.2 2.1 2.1 Türkiye 23.9 19.7 17.5 15.2 15.0 Yunanistan 15.8 15.5 12.7 14.1 12.5 Kaynak: OECD, Historical Statistics, 1980-1993 1980-1992 yõllarõ arasõnda OECD ülkelerinde tarõm sektörü katma değerinin Gayri Safi Yurt İçi Hasõladaki paylarõ yüzde olarak Tablo: 1.1 de belirtilmiştir. Gelişmiş ülkelerde tarõm sektörü katma değeri bir taraftan artarken, diğer taraftan GSYİH içindeki payõ düşmeye devam etmektedir. Nitekim OECD ülkelerinde 1980-1992 yõllarõ arasõnda tarõm sektörü katma değerinin GSYİH içindeki payõ ABD de % 2,6 dan % 1,9 a, Japonya'da % 3,7'den % 2,2'ye, Almanya'da % 2,1'den % 1,2'ye, Fransa da % 4,2 den % 2,8 e, Kanada da % 3,8 den %2,1 e, İngiltere'de % 1,8'den % 1,6'ya ve Türkiye de % 23,9 dan % 15 e düşmüştür. 7
Ülkemizde tarõm sektörü katma değerinin GSYİH içindeki payõna ilişkin bazõ rakamsal göstergeler aşağõdaki tabloda verilmektedir. Tablo : 1.2. Tarõmõn Gayri Safi Yurt İçi Hasõla İçindeki Payõ (1987 Üretici Fiyatlarõyla, Milyon TL.) 1970 1980 1990 1991 1992 Tarõm Sektörü Hasõlasõ Gayri Safi Yurt İçi Hasõla Tarõmõn GSYİH İçindeki Payõ (%) Kaynak: DİE 10,854,329 12,509,892 13,832,618 14,049,000 14,849,000 34,039,127 51,553,809 81,476,535 84,353,000 89,401,000 31,89 24,27 16,98 16,66 16,61 Tablodan da görüleceği üzere, tarõmõn Gayri Safi Yurt İçi Hasõlasõ na olan katkõsõnõn nisbi olarak azalmasõ, ekonomik gelişme sürecinin doğal bir sonucudur. Ancak, ülkemizde tarõm sektörü ulusal ekonomi içerisindeki yerini ve önemini hala korumaktadõr. Ülkemizde tarõm sektörü katma değerinin GSYİH içindeki payõ 1923 yõlõnda (1968 yõlõ faktör fiyatlarõna göre) % 38,6 iken, 1962 yõlõnda % 34,2'ye, 1990 yõlõnda % 16,9'a ve 1992 yõlõnda da % 16,6'ya düşmüştür. 1923-1963 yõllarõ arasõnda 40 yõlda tarõm sektörü katma değerinin GSYİH içindeki payõ % 4,4 ve 1963-1992 yõllarõ arasõnda 29 yõlda % 17,6 azalmõştõr. 2 2 Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ 1993 Yõlõ Bütçesinin TBMM Plan ve Bütçe Komisyonunda Görüşülmesi Dolayõsõyla Bakan Necmettin CEVHERİ'nin Yaptõğõ Takdim Konuşmasõ, TKB, Ankara Kasõm 1992, s.11. 8
Diğer taraftan 1970 yõlõnda (1987 yõlõ üretici fiyatlarõyla) tarõm sektöründe kişi başõna 447.6 bin TL.sõ tarõm sektörü katma değeri düşerken, 1990 yõlõnda bu rakam 546 bin TL.sõna çõkmõştõr. Buna karşõlõk 1970 yõlõnda kişi başõna düşen milli gelir 976 bin TL.sõndan 1990 yõlõnda 1.508 bin TL.sõna yükselmiştir. Aynõ şekilde 1963 yõlõnda tarõm sektöründe kişi başõna düşen tarõm sektörü katma değeri kişi başõna düşen milli gelirin yüzde 51'i iken 1992 yõlõnda yüzde 34,2'ye düşmüştür. 3 Ayrõca dolar bazõnda ülkeler arasõnda tarõmda kişi başõna düşen gelirler büyük farklõlõk göstermektedir. 1988 yõlõ Dünya Bankasõ İstatistiklerine göre; tarõmda kişi başõna Danimarka'da 15.763 dolar, ABD'de 12.826 dolar, Fransa'da 10.188 dolar, Almanya'da 7.999 dolar, Yunanistan'da 2.866 dolar, Pakistan'da 143 dolar, Mõsõr'da 339 dolar ve Türkiye'de ise 450 dolar gelir düşmektedir. 4 1.2. Nüfus ve İstihdam Dünya nüfusu 1970 yõlõnda 3.7 milyar iken 1985 yõlõnda 4.8 milyara ve 1990 yõlõnda 5.3 milyara yükselmiştir. 1970-1985 yõllarõ arasõnda dünya nüfusu yõlda ortalama % 1,8 artõş göstermiştir. Aynõ dönemde gelişmiş ülkelerde yõllõk nüfus artõş hõzõ % 0,8 ve gelişmekte olan ülkelerde % 2,4 olmuştur. Dünya tarõm nüfusu 1970 yõlõnda 1.9 milyar ile toplam nüfusun % 51,4'ünü meydana getirirken, 1985 yõlõnda 2.2 milyar ile % 48,7'sini ve 1990 yõlõnda 2.4 milyar ile % 46,6 sõnõ meydana getirmiştir. Gelişmiş ülkelerde tarõm nüfusu sanayileşmenin bir sonucu olarak çok düşük bir seviyede olmasõna rağmen azalmaya devam etmektedir. Yedi sanayileşmiş ülkenin tarõm nüfusu, 1980 yõlõnda 37.3 milyondan, 1990 yõlõnda 24.3 milyona inmiştir. 3 DPT, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950 1995). 4 Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ, Kasõm 1992, s.14. 9
Yine söz konusu ülkelerde tarõm nüfuslarõnõn azalmasõ sonucu tarõm nüfusunun toplam nüfus içindeki payõ da büyük çapta azalmõştõr. Nitekim 7 sanayileşmiş ülke tarõm nüfuslarõnõn toplam nüfusa oranõ 1980 yõlõnda % 6,2 iken 1990 yõlõnda % 3,8'e düşmüştür. Aynõ dönemde tarõm nüfusunun toplam nüfusa oranõ Japonya'da % 10,7'den % 6,1'e, İtalya'da % 10,4'den % 6,1'e, Fransa'da % 8'den % 4,9'a, Kanada'da % 5,3'den % 3,3'e, Almanya'da % 4,9'dan % 3,1'e, ABD'de % 3,9'dan % 2,6'ya ve İngiltere'de % 2,6'dan % 2,0'ye inmiştir. 5 Türkiye nüfusu, 1927 yõlõnda 13.6 milyon iken 1992 yõlõnda 58.9 milyona çõkarak 65 yõlda 4.3 kat artmõştõr. Nüfus artõş hõzõ 1940-1945 yõllarõ hariç yõlda ortalama %2,4 olmuştur. Yõllõk ortalama nüfus artõşõ dünya ortalamasõ % 1,8 ve Avrupa ortalamasõ % 0,3'tür. Buna göre Türkiye'de nüfus artõş hõzõ, dünya ortalamasõnõn özellikle Avrupa ortalamasõnõn çok üzerindedir. Ülkemizde 1927 yõlõnda kõrsal nüfus 10.3 milyon ve kõrsal nüfusun genel nüfusa oranõ % 75,8 iken, 1980 yõlõnda kõrsal nüfus 25.1 milyona yükselmiş, buna karşõlõk kõrsal nüfusun toplam nüfusa oranõ % 56,1'e düşmüştür. Kõrsal nüfus 1980 yõlõndan sonra özellikle il ve ilçe sayõsõnõn artõşõna bağlõ olarak azalmaya başlamõş ve 1990 yõlõnda kõrsal nüfus 23.1 milyona ve kõrsal nüfusun toplam nüfus içindeki oranõ ise % 41'e düşmüştür. 1980 yõlõ sonrasõ ülkemizde kõrsal nüfusun azalmasõna rağmen, kõrsal nüfus ve kõrsal nüfusun toplam nüfus içindeki payõ tarõmda gelişmiş ülkelere oranla hala çok yüksektir. Bu denli yüksek oranlõ kõrsal nüfus Türkiye nin tarõm ülkesi olma özelliğinin en önemli göstergelerinden birisidir. 5 Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ, Kasõm 1992, s.15. 10
Kõrsal kesimde yaşayan hane sayõsõ 1980 yõlõ Tarõm Sayõmõ sonuçlarõna göre 3,79 milyon, 1991 yõlõ Tarõm Sayõmõ sonuçlarõna göre ise 4,76 milyondur. 1992 yõlõnda 15 yaşõn üzerindeki yaklaşõk 18,5 milyon iktisaden faal nüfusun 8,1 milyonu tarõmda, 2,8 milyonu sanayide ve 7,6 milyonu hizmetler sektöründe istihdam edilmektedir. Tarõmda çalõşan nüfusun toplam çalõşan nüfus içindeki payõ 1980 yõlõndaki yüzde 54,9 seviyesinden 1992 yõlõnda yüzde 43,8 düzeyine düşmüşse de bu oran gelişmiş ülkelere göre oldukça yüksektir. Tarõmda istihdam edilen kişi başõna düşen arazi büyüklüğü Avrupa Topluluğu nda 6.9 hektar, ABD de 55 hektar, Türkiye de ise 2.8 hektardõr. 6 Bu veriler, Türkiye de birim alana düşen nüfus yükünün çok fazla olduğunu ortaya koymaktadõr. 1.3. Tarõm Ürünleri İhracatõ 1990 yõlõnda dünya tarõm ve tarõma dayalõ işlenmiş ürün ihracatõ 454.7 milyar dolar ile genel ihracatõn % 13,1'ini meydana getirmektedir. 7 Ülkelere göre tarõm ve tarõma dayalõ işlenmiş ürünler ihracatõ incelendiğinde 60.7 milyar dolarla ABD birinci sõrada yer almaktadõr. Bunu 37.6 milyar dolarla Fransa, 34.3 milyar dolar ile Hollanda, 29.4 milyar dolar ile Kanada ve 26.5 milyar dolarla Almanya izlemektedir. 1985-1989 yõllarõ ortalamasõna göre tarõm ve tarõma dayalõ işlenmiş ürün ihracatõ ithalatõndan daha fazla olan ülkelerin başõnda 16.6 milyar dolarla Kanada gelmektedir. Bunu 7.6 milyar dolarla Brezilya, 6.7 milyar dolarla Avustralya, ve 5.8 milyar dolarla Hollanda izlemektedir. 6 Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ, Tarõm Girdilerinde Rakamlar, 1987-1992 7 Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ, Şubat 1992, s.8. 11
Türkiye ise bu sõralamada 20'nci sõrada yer almaktadõr. 8 Ülkemizde tarõm ürünleri ihracatõ içerisinde işlenmiş tarõm ürünlerinin payõ önemli bir yere sahip bulunmaktadõr. Türkiye nin 1923 yõlõnda tarõm ürünleri ihracatõ 39.6 milyon dolar iken 1963 yõlõnda 292.2 milyon dolara, 1970 yõlõnda 447 milyon dolara ve 1992 yõlõnda da 2 milyar 204 milyon dolara yükselmiştir. Böylece 1923-1992 yõllarõ arasõnda tarõm ürünleri ihracatõ 55.6 kat artmõştõr. Ülkemizde 1923-1963 yõllarõ arasõnda tarõm ürünleri ihracatõnõn genel ihracat içindeki payõnda önemli bir değişme olmamõştõr. Planlõ dönemde (1963-1992 yõllarõ arasõnda) tarõm ürünleri ihracatõnõn genel ihracat içindeki payõ özellikle 1980 yõlõndan sonra önemli azalma göstermiştir. Nitekim 1923 yõlõnda tarõm ürünleri ihracatõnõn genel ihracat içindeki payõ % 78,1 iken, 1963 yõlõnda % 79,4 olmuştur. Tarõm ürünleri ihracatõnõn genel ihracat içindeki payõ 1980 yõlõnda % 57,4'e ve 1992 yõlõnda % 15,4'e düşmüştür. Ancak, 1989 yõlõnda toplam ihracatõmõzõn % 50,5'ini hammaddesi tarõmsal ürün olan gõda, tütün, dokuma, giyim ve deri sanayii ihracatõ meydana getirmektedir. 8 Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ, Şubat 1992, s.8. 12
1.4. Verimliliğin Tanõmõ, Kapsamõ ve Ölçülmesi Verimlilik kavramõ 1830 yõllarõnda ortaya çõkmõştõr. Bu kavramõn kalitatif nitelikten ayrõlõp kantitatif (ölçülebilir) bir hale gelmesi ancak 19. yüzyõlõn sonlarõ ve 20. yüzyõlõn başlarõnda mümkün olabilmiştir. Verimliliğin kantitatif olarak ilk ölçümleri kõsmi verimlilikler halinde yapõlmõştõr. 9 1.4.1. Tarõmda Verimliliğin Tanõmõ Verimlilik, bir ülkenin veya bir sektörün ekonomik anlamda büyüme ve gelişme düzeyinin saptanmasõnda en objektif ölçülerden birisi olarak kullanõlmaktadõr. 10 Gerçek anlamda ekonomik büyüme ve gelişme, ülkede kullanõlmayan kaynaklarõ üretime dahil ederek ve halen kullanõlan kaynaklarõ ise daha verimli alanlara kaydõrarak sağlanabilir. Bu da genel anlamda verimlilik artõşõnõ ifade etmektedir. Verimlilik dar tanõmõyla, girdiçõktõ ilişkisi olarak ifade edilmektedir. Geniş anlamda verimlilik, üretime konulmuş üretim faktörlerinin sonucunda meydana gelen üretimle, bu faktörlerin birinin veya birden fazlasõnõn arasõndaki ilişkiyi ifade eder. Bu nedenle, üretilen mal ve hizmet miktarõ ile bu mal ve hizmet miktarõnõn üretilmesinde kullanõlan girdiler arasõndaki oran olarak tanõmlanabilir. Ayrõca, verimliliğin üretim faktörlerinin üretimdeki etkenlik derecesini belirten bir kavram olduğu, bir randõmandan ziyade herhangi bir faktörün üretebilme yeteneğini ortaya koyduğu ifade edilmektedir. 11 Tarõmda verimlilik bir yandan işlenen alan, diğer taraftan işgücü ve sermaye birimlerine düşen çõktõ miktarlarõ arasõndaki ilişki olarak tanõmlanmaktadõr. 9 Nejat PİRİNÇÇİOĞLU, Tarõm Sektöründe Verimlilik (1970-1985 Dönemi), MPM, Yayõn No:365, Ankara, 1988, s.3. 10 Metin TALİM-Ayhan ÇIKIN, Tarõmda Prodüktivite Kavramõ ve Ölçülmesi, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayõnlarõ, No:250, Bornova, 1975, s.3. 11 Metin TALİM-Ayhan ÇIKIN, s.3. 13
Tarõm sektöründe üretim artõşõnõn önemli bir bölümü maddi girdiler olarak belirlenebilen faktörlerden yani işgücü, sermaye, toprak gibi üretim faktörlerinden büyük ölçüde etkilendiği gibi üretim artõşlarõna söz konusu maddi girdilerin dõşõnda "artõk faktör" denilen, belirlenemeyen faktörlerin de büyük etkisinin olduğu bilinmektedir. Artõk faktör yani belirlenemeyen faktörler, maddi girdi kullanõmõndaki etkinliğin bir göstergesidir. Tarõm sektöründe verimlilik genel olarak sulama, gübre, ilaç, tohum, işgücü, toprak, alet-makina kullanõmõnõn yanõ sõra ürünlerin taşõnmasõ, depolanmasõ, pazarlanmasõ, girdi fiyatlarõ, ürün fiyatlarõ, vergi, teşvik, destekleme alõmlarõ, işletme büyüklükleri ve arazilerin parçalõlõk durumu, arazi mülkiyeti, üreticilerin örgütlenme durumu, sosyal yapõ, eğitim araştõrma olanaklarõ, toprak yapõsõ ve iklim durumu gibi birçok faktör serisinin etkisi altõnda bulunmaktadõr. Bu nedenle belirlenebilen maddi girdiler denilen faktörlerin verimliliğe etkisinin sonuçlarõ, belirlenemeyen diğer önemli faktörlerin verimliliğe etkisini yansõtmamaktadõr. Bu olumsuzluğu giderebilmek için, belirlenemeyen faktörleri de içine alan ideal verimlilik modelleri geliştirilmiştir. Ancak, bu çalõşmada veri yetersizliği nedeniyle söz konusu modellerden yararlanõlamamõştõr. Bunun yerine elde edilebilen verilerle değerlendirmelere gidilmiştir. Verimlilik ölçümünde kullanõlan çõktõ ve girdilerin tanõm, kapsam ve ölçümlerinin farklõ biçimlerde yapõlabilmesi, verimlilik oranõnõn anlam ve yorumunu değiştirmektedir. 12 Bu nedenle verimlilik kavramõ konusunda bir sõnõflandõrma yapma gereği doğmuştur. 12 Dilek ŞENEL, Tarõm Kesiminde Verimlilik ve Verimliliği Artõrma Tekniklerinin Kullanõmõnõ Engelleyen Faktörler, Doğu Karadeniz Bölgesinde Tarõmsal Üretimin Verimlilik Sorunlarõ Sempozyumu, MPM, Yayõn No: 404, Ankara, 1990, s.12. 14
1.4.2. Verimlilik Çeşitleri Verimlilik; kõsmi ve toplam verimlilik, fiziksel ve parasal verimlilik, ortalama ve marjinal verimlilik, mikro ve makro verimlilik cinsinden ifade edilebilmektedir. 1.4.2.1. Kõsmi Verimlilik Her çeşit üretim faaliyeti sonunda elde edilen üretimin, bu üretimde kullanõlan girdilerden herhangi birine bölünmesiyle kõsmi verimlilik oranlarõ elde edilmektedir. Orana esas alõnan girdinin, emek, arazi, sermaye olmasõna göre hesaplanacak oranlara da emek verimlilik oranõ, sermaye verimlilik oranõ veya arazi verimlilik oranõ denilmektedir. 1.4.2.2. Toplam Verimlilik Yukarõda açõklandõğõ üzere kõsmi verimliliklerin üretimin maddi girdileri dõşõndaki unsurlarõn etkisini yansõtmamasõ nedeniyle toplam faktör verimliliği kavramõ geliştirilmiştir. Toplam verimlilik; bir dönemde elde edilen toplam çõktõnõn o dönemde kullanõlan toplam girdiye bölünmesi yolu ile elde edilmektedir. Türkiye'de çõktõ ve girdi kalemlerine ilişkin tam ve sağlõklõ verilerin olmayõşõ, toplam faktör verimliliğinin ölçülmesini bir bakõma olanaksõz kõlmaktadõr. 1.4.2.3. Fiziksel ve Parasal Verimlilik Verimlilik oranõnõn pay ve paydasõnda yer alan değişkenlerin homojenlik derecesine göre, fiziksel ya da parasal birimlerle ifade edilmelerine göre bu ayrõm ortaya çõkmõştõr. Ancak parasal verimlilik ölçümlerinde, bazen özellikle kõsmi verimlilik ölçümü söz konusu olduğunda, paydada fiziksel değerlere yer verilebilmektedir. 15
1.4.2.4. Ortalama ve Marjinal Verimlilik Belli bir dönem için verimlilik oranõ, o dönemin toplam çõktõsõnõn o dönem içinde kullanõlan girdinin toplamõna oranlanmasõ ile ortalama verimlilik ölçülmüş olur. Yine aynõ dönemde girdide görülen artõşa üretimin oranlanmasõ ile elde edilen verimlilik ise marjinal verimliliktir. Bütün bu tanõmlara ek olarak, verimliliğin işletme düzeyinde ölçülebildiği, ulusal ya da sektör bazõnda ölçülebilmesi makro ve mikro verimlilik olarak ifade edilmektedir. 1.4.2.5. Tarõmda Verimliliğin Ölçülmesi ve Sağladõğõ Yararlar Kaynak kullanõmõ ve verimlilik konusunda en önemli faktörler insan ve teknoloji faktörleridir. Özellikle kõrsal kesim ve tarõmsal üretim söz konusu olduğunda, bu durum daha da önem kazanmaktadõr. Verimlilik ilk olarak endüstriyel üretim ile ilgili olarak düşünülmüş bir kavram olmakla birlikte, konu tarõm açõsõndan ele alõndõğõnda, bu kesimde verimlilik ölçümlerini önemli ölçüde zorlaştõran bazõ özellikler hemen farkedilmektedir. Verimliliğin iki değişkeninin çõktõ ve girdi olduğu daha önce belirtilmişti. Bu nedenle verimliliğin ölçülmesi sorunu tarõmda çõktõ ve girdinin ölçülmesi ile özdeş bulunmaktadõr. 13 Özellikle tarõmsal üretimi ve dolayõsõyla verimliliği etkileyen çok sayõda değişkenin varlõğõ ve bu değişkenlerin ortak bir değerle ifadesinin güçlüğü, verimlilik ölçümünü daha da zorlaştõrmaktadõr. Tarõmda işgücü, sermaye, toprak gibi faktörlerin birimine düşen verimliliğin; doğal şartlar ve değişkenler, tarõmsal üretim altyapõsõ ve tarõmsal üretim piyasa ilişkileri gibi 13 Emin IŞIKLI-Şule IŞIN, Son On Yõlda Türkiye de Tarõm Sektörünün Verimlilik Açõsõndan Değerlendirilmesi, I. Verimlilik Kongresi, Bildiriler, Milli Prodüktivite Merkezi Yayõnlarõ, No:5454, Ankara, Kasõm 1991, s.345. 16
faktörlerden etkilendiği belirtilmektedir. 14 Bir başka araştõrmada da ekonomik örgütlenmeye ilişkin, sosyo-kültürel faktörler ve bilgi faktörlerinin verimliliği etkilediği ifade edilmektedir. 15 Genel olarak tarõm sektöründeki verimlilik değişmeleri; ürünler, bölgeler ve diğer alt sektörler (bitkisel üretim, hayvansal üretim vb.) bazõnda ölçülebildiği gibi, Kalkõnma Planlarõnda yer alan hedefler ve elde edilen sonuçlar, benzer koşullardaki diğer ülkeler (tarõmda girdi kullanõmõ) ve hatta tarõmsal pazarlama ve tarõmsal yayõm gibi diğer yönlerden de ölçülebilir. 16 Ancak, kuşkusuz böylesi ölçümler konu ile ilgili yeterli ve sağlõklõ veriler gerektirmektedir. Verimlilik ölçümünün amaçlarõ konusunda genel bazõ saptamalar yapõlabilir. 17 - Verimlilik, her şeyden önce, üretim sürecinde kaynaklarõn ne derece etkin kullanõldõğõnõ ortaya koyan bir araçtõr. - Verimlilik ölçümünde güdülen bir başka önemli amaç da, insan üretkenliğinin artõrõlmasõ ve değerlendirilmesidir. - Üretime katõlan bir diğer temel girdi olan sermayenin ve ara girdilerin kullanõmõ konularõnda alõnacak kararlarda verimlilik göstergeleri yol gösterici olmaktadõr. - Girdi fiyatlarõ ile verimlilik arasõndaki ilişki bir yandan maliyet-fiyat hareketleri ile verimlilik arasõndaki sõkõ bağlantõya da işaret ederken; öte yandan temel girdilerin ödüllendirilmeleri, dolayõsõyla gelir dağõlõmõ sorununun çözümünü aydõnlatmaktadõr. 14 Hasan OLALI-İsmail DUYMAZ, Tarõmõn Türk Ekonomisindeki Yeri ve Ekonomik Gelişmeye Katkõsõ, İzmir Ticaret Borsasõ Yayõnlarõ, No: 28, İzmir, 1987, s.57. 15 Nejat PİRİNÇÇİOĞLU, s.35. 16 Emin IŞIKLI-Şule IŞIN, s.348. 17 Taner BERKSOY, Üretim Fonksiyonu ve Verimlilik Ölçümü, İşletme Başarõsõnõn Oranlarla İzlenmesi Seminer Notlarõ, MPM Yayõnõ, Ankara, 1984, s.3-6. 17
2. TARIMDA GİRDİ KULLANIMI VE TARIMSAL ÜRETİMDE MEYDANA GELEN DEĞİŞMELER 2.1. Bitkisel Üretimde Girdi Kullanõmõ Dünyada giderek büyüyen açlõk sorunu, ülkemizde ise hõzla artan nüfusun yeterli beslenememesi ve tarõmõn ekonomiye olan katkõsõnõ artõrma gereği, üretim artõşõ konusunda tarõm uzmanlarõnõn daha çok çaba harcamalarõ sonucunu ortaya çõkarmaktadõr. Üretim artõşõ için yeni tarõm alanlarõ elde etme olanağõ kalmamõştõr. Bu durumda verimi yükseltmek, üretimi artõrmanõn tek yolu olarak görülmektedir. Tarõmda girdi kullanõmõ, gerek bitkisel gerekse hayvansal üretimde verimin dolayõsõyla üretim miktarõnõn artmasõnda, kalitenin yükseltilebilmesinde en önemli unsurdur. Toprak, işgücü ve sermayeyi etkin hale getiren unsur tarõmsal girdilerdir. Bitkisel üretim faaliyetinde kullanõlan girdiler; tohum, gübre, mücadele ilacõ, tarõm alet ve makinalarõ, sulama ve tarõmsal kredilerdir. Bu girdilerin yoğun bir şekilde kullanõlmasõ, entansif bir tarõmsal faaliyeti, o da daha ileri düzeyde bir gelişmeyi simgeler. Ancak, gereğinden fazla ve hatalõ biçimde kullanõlan girdilerin, ürün kalitesi yanõnda toprak ve su kirlenmesine yol açabilen olumsuz etkileri de söz konusudur. Son yõllarda doğal çevre değerlerine olan duyarlõlõğõn artmasõ nedeniyle dikkatler, tarõmsal uygulamalara ve özellikle tarõmda hatalõ girdi kullanõmõ üzerinde toplanmaya başlamõştõr. Bu bağlamda, tarõmda daha az girdi kullanarak üretim yapõlmasõ doğrultusunda yeni görüşler ortaya konularak, bu yönde çalõşmalar yapõlmaktadõr. Tarõmsal üretimde kalite ve yüksek verim, bir girdinin değil gerekli tüm girdilerin dengeli ve uygun biçimde kullanõlmasõna bağlõdõr. Bitkisel üretim için gerekli olan girdiler aşağõda sõrasõyla incelenmektedir. 18
2.1.1. Tohumluk 2.1.1.1. Genel Durum Tarõmda üretim ve verimliliği yükseltecek toprak, su, gübre ve mekanizasyon kaynaklarõnõn yararõnõ artõracak, hastalõk ve zararlõlara karşõ bitkiyi dirençli kõlabilecek temel girdilerden biri de tohumluktur. Sanayileşme ile birlikte yeni tekniklerle yapay ve doğal ortamlarda, çeşitli toprak ve iklim koşullarõ için yeni çeşitler üretilmiştir. Bölgelere göre õslah edilmiş çeşitlerden elde edilen tohumlar, diğer girdilerin yararõnõ da artõrmaktadõr. İyi nitelikli tohum kendi başõna, hububatta % 20, serada domates yetiştiriciliğinde % 400 oranõnda bir artõş sağlayabilir. Ortalama olarak verimi, kalitesi ve genetik potansiyeli yüksek tohum kullanõmõnõn, verimi % 20-25 oranõnda artõrdõğõ bilinmektedir. Tohumluk tarõmsal verimlilik ve üretimin artõrõlmasõnda, üretim maliyetinin düşürülmesinde ülkemiz için en temel ve önemli bir teknolojik girdi durumundadõr. Günümüzde bitkisel üretimde kullanõlan suni gübre, zirai ilaç ve hatta bazõ sulama teknolojileri ile mukayese edildiği zaman tohum teknolojisinin son derece çevre dostu olduğu ve tarõmsal ekosistemlerin sürdürülebilirliğine çok olumlu katkõlar yaptõğõ görülmektedir. Hatta değişik hastalõk ve zararlõlara karşõ dirençli olacak şekilde õslah edilen yeni çeşitler kimyasal madde kullanma mecburiyetini geniş ölçüde ortadan kaldõrabilmektedir. Bitkisel üretimin artõrõlmasõ için en önemli girdilerden biri olan tohumluk konusunda yapõlan araştõrmalar, genetik bilimindeki süratli gelişmeler neticesinde yeni boyutlar kazanmõştõr. Gen mühendisliği tüm imkanlarõyla tohumculuk sektörüne girmiştir. Bunun doğal sonucu olarak gen mühendisliğindeki gelişmelerden en fazla etkilenen sektörlerden biri de tohumculuk sektörü olmuştur. 18 18 TOBB, İktisadi Rapor 1990, Türkiye Ticaret Sanayi Deniz Ticaret Odalarõ ve Ticaret Borsalarõ Birliği, Ankara, 1990, s.116. 19
2.1.1.2. Türkiye'de Tohumculuğun Gelişimi Ülkemizde tohumculukla ilgili çalõşmalar Cumhuriyetin ilk dönemlerinde başlamõş ve günümüze kadar önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. Tohum õslahõ üzerinde çalõşmalar yapmak üzere 1926 yõlõnda Adapazarõ, Eskişehir ve İstanbul'da birer tohum õslah istasyonu kurulmuştur. Bunlarõn ardõndan Ankara ve Samsun tohum õslah istasyonlarõ faaliyete geçmiştir. Tohum õslah istasyonlarõnõn kurulmasõndan dokuz yõl sonra buğday ve arpada ilk yerli çeşitler elde edilmiştir. Doğan çeşitlerin seleksiyonuyla elde edilen bu tohumluklar çoğaltõlarak çiftçiye dağõtõlmõştõr. Ancak, bütün bu çalõşmalara rağmen 1940'lõ yõllarda dağõtõlan tohumluk miktarõ bir kaç yüz tonu aşamamõştõr. Ülkemizde tohumluk üretimi 1937 yõlõnda kurulan Zirai Kombinalar İdaresiyle, 1938 yõlõnda kurulan Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu nun, 1 Mart 1950 tarihinde yürürlüğe giren 5433 Sayõlõ Kanunla birleştirilmesiyle meydana gelen Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü'nün yaptõğõ çalõşmalarla hõz kazanmõştõr. Söz konusu Kanunla Devlet Üretme Çiftliklerine, çiftçilerin tohumluk ihtiyacõnõ karşõlamak görevi verilmiştir. 1956 yõlõnda Milli Tohumluk İstişare Komitesince hazõrlanan "Tohumluk Sertifikasyon Talimatnamesi"nin yürürlüğe konulmasõyla ülkemizde sertifikalõ tohumluk üretimiyle ilgili çalõşmalar başlamõştõr. 21.8.1963 tarih ve 308 sayõlõ "Tohumluklarõn Tescil Kontrol ve Sertifikasyonu Hakkõndaki Kanun"un yürürlüğe girmesiyle de modern tohumculuğun temeli atõlmõştõr. 1965 ve 1970 yõllarõnda Ziraat Mühendisleri Odasõnca düzenlenen Türkiye Ziraat Mühendisleri Birinci ve İkinci Kongre lerinde tohumculukla ilgili önemli kararlar alõnmõştõr. Birinci kongrede ülke tarõmõnda tohumculuğun önemi vurgulanõrken, ikinci kongrede tohumculuk konusu daha geniş kapsamlõ ve liberal biçimde ele alõnmõş ve tohumculuğun özel sektöre açõlmasõ konusu açõkça gündeme getirilmiştir. Kongrenin 5 numaralõ komisyon raporunda özel sektöre dayalõ tohum yetiştiriciliği teşvik edilmelidir" 20
hükmü öngörülmüştür. Yine aynõ yõllarda, Tarõm Bakanlõğõ tarafõndan yeni buğday tohumlarõ yurt dõşõndan getirilmiş ve çiftçiye dağõtõlmõştõr. 19 Yüksek Planlama Kurulu 1970 yõlõnda "Tohumculuğu Geliştirme Proje Hedefleri ve Uygulama Esaslarõ" adõ altõnda bir rapor hazõrlamõş ve bu rapor daha sonra yürürlüğe giren Bakanlar Kurulu Kararõna õşõk tutmuştur. 1973 yõlõnda yayõmlanan bir yönetmelikle özel sektörün tohumculuğa özendirilmesini sağlayacak hükümler getirilmiştir. 1980 yõlõndan itibaren ülkemizde uygulanmaya başlanan serbest piyasa ekonomisine tohumculuğun da intibakõnõ sağlamak amacõyla 4.12.1983 tarih ve 18241 sayõlõ Resmi Gazete'de yayõmlanan 83/7344 sayõlõ "Tohumluk Üretiminin Geliştirilmesi ve Tohumculukla İlgili Mevzuatta Gerekli Değişikliklerin Yapõlmasõ Hakkõnda Bakanlar Kurulu Kararõ yla özel tohumculuk şirketlerinin, 18.12.1984 tarihli Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ onayõyla da kamu kuruluşlarõnõn ürettikleri tohumluklarõn fiyatlarõ serbest bõrakõlmõştõr. Böylece tohumluk fiyatlarõ serbest rekabet sistemi içinde teşekkül etmeye başlamõştõr. 8.7.1984 tarih ve 18452 sayõlõ Resmi Gazete'de yayõmlanan 84/8231 sayõlõ "İhtiyaç Duyulan Tohumluklarõn Lüzumunda İthal Edilmesi Hakkõnda Bakanlar Kurulu Kararõ" uyarõnca yurt içinde uygun kalitede ve yeterli miktarda üretilmeyen tohumluklarõn ithali serbest bõrakõlmõştõr. Bunun yanõnda ithal edilecek tohumluklarõn tür ve çeşitleri, miktarlarõ, çiftçilere intikal şekli ile ithalatta görev alacak kamu ve özel sektör kuruluşlarõnõ belirleme yetkisi Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ'na verilmiştir. 19.12.1985 tarih ve 18963 sayõlõ Resmi Gazete'de yayõmlanan Tohumculuğun Teşvikiyle İlgili Kararnameyle özel sektör ve yabancõ sermayenin tohumculukla ilgili konularda harekete geçmesine imkân tanõnmõştõr. 19 Haydar Oğuz TUNCER, Tohumculuk Sanayii ve Gelişimi, Türkiye Ticaret Sanayi Deniz Ticaret Odalarõ ve Ticaret Borsalarõ Birliği, Yayõn No: 159, Ankara, 1990, s.3. 21
27.12.1986'da Para ve Kredi Kurulu Kararõyla tohumlukta % 40'a kadar destekleme uygulama yetkisi Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ'na verilmiş ve 4.4.1989 tarihli Resmi Gazete'de yayõmlanan Para ve Kredi Kurulu Kararõyla yem bitkileri tohumluklarõ da destekleme kapsamõna alõnmõştõr. 20 2.1.1.3. Tohumluk Üretimi Türkiye de tohumluk üretimi kamu ve özel sektör tarafõndan yapõlmaktadõr. Başlangõçta kamu sektörüne verilmiş bir görev olarak yürütülen tohumculuk hizmeti, ülkemizde 1980 li yõllardan sonra uygulanan hükümet politikalarõ ile, bünyesinde özel sektörün de yer aldõğõ rekabetçi bir kimlik kazanmõştõr. Yurt içinde yeteri kadar üretilemeyen yüksek verimli ve kaliteli çeşit tohumluklarõnõn ithalatõnõn kolaylaştõrõlmasõ ve bunlarõn ülke dahilinde üretilmesi için gerekli alt yapõ, alet ekipman ve işletme girdileri için düşük faizli kredi imkanõnõn sağlanmasõ neticesinde firma ve çeşit sayõsõnda önemli artõşlar sağlanmõştõr. Tohumculuk sektöründe elde edilen bu gelişmelere karşõn bazõ çeşitlerde özel sektörün payõ arzu edilen seviyede değildir. Seçilmiş ürünlerde tohumluk üretimi ile ilgili rakamlar aşağõdaki tabloda gösterilmiştir. 20 Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ Dergisi, Sayõ: 41, Ankara, Temmuz 1989, s. 15 22
Tablo : 2.1. Türkiye'de Seçilmiş Ürünlerde Tohumluk Üretimi Birim : Ton TÜRÜ 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 Buğday 188,464 188,610 230,345 247,033 286,139 278,100 247,033 146,147 159,174 Arpa 47,011 35,050 39,770 42,131 59,572 26,400 42,131 13,985 19,483 Çeltik 680 1,610 349 1,412 175 1,050 1,412 683 488 Mõsõr (Hibrit) 1,273 2,076 3,845 3,845 1,619 6,294 3,845 5,646 8,775 Ayçiçeği 5 90 635 1,469 1,835 4,550 1,469 5,858 5,812 (Hibrit) Ayçiçeği 5,000 4,816 1,893 826 826 780 826 - - (Standart) Soya 650 1,884 3,165 4,124 4,187 8,300 4,124 6,116 8,300 Yerfõstõğõ - - - - 577 20 - - 20 Susam - - - - 30 20 - - 20 Patates 1,160 7,095 41,230 52,389 35,317 10,800 52,389 18,487 10,280 Kanola - - - 80 - - 80 - - Pamuk 29,169 27,009 28,278 31,029 31,557 32,500 31,029 33,326 28,997 Sebze 406 361 448 679 726 1,400 679 965 940 Nohut 223 237 118 226 222 184 226 - - Mercimek 116 334 356 222 1,761 2,500 222 - - Kuru Fasulye - - - - 34 50 - - - Yonca 234 158 180 460 591 685 460 591 685 Korunga 372 235 275 1,261 1,228 1,300 1,261 1,228 1,300 Fiğ 519 996 1,000 256 640 663 256 640 663 Kaynak : Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ Proje Uygulama Genel Müdürlüğü, 1993 1984'de 188 bin ton olan sertifikalõ buğday tohumluğu üretimi 1992'de 159 bin ton olurken, 47 bin ton olan arpa tohumluğu üretimi 19 bin tona düşmüştür. Tablodan görüldüğü gibi 1984-1992 tarihleri arasõnda sertifikalõ buğday ve arpa tohumluğu üretimi önce artõş sonra azalõş eğilimi göstermiştir. Özel tohumculuk firmalarõ, başta melez çeşitler olmak üzere daha yüksek kar getiren ürün gruplarõnda faaliyet gösterdikleri için buğday, arpa gibi bitkilerde tohumluk üretim hizmeti ağõrlõklõ olarak kamu sektörünün sorumluluğunda devam etmektedir. 23
Özel sektörün devreye girmesiyle hibrit tohumluk üretiminde ve özellikle sebze tohumluğunda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. 1984 de 1273 ton olan hibrit mõsõr tohumluğu üretimi 1992 de 8775 ton olmuştur. 1984 yõlõnda 5 tonluk bir üretimle başlayan hibrit ayçiçeği tohumluğu üretimi 1992 de 5812 tona ulaşõrken, 1984 de 406 ton olan sebze tohumluğu üretimi 1992 de 940 ton olarak gerçekleşmiştir. 2.1.1.4. Tohumluk Dağõtõmõ Ülkemizde tohumluk üretim ve dağõtõm sistemi belirli esaslara bağlanmõştõr. 308 sayõlõ Kanun çerçevesinde üretilen veya tedarik edilen tohumluklar Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõna bağlõ Tarõmsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü koordinatörlüğünde kamu ve özel sektör aracõlõğõ ile çiftçilere dağõtõlmaktadõr. Özel sektör dağõtõm hizmetlerini bayilik aracõlõğõyla gerçekleştirirken; kamu sektörü ise bu hizmeti Bakanlõkça görevlendirilen dağõtõcõ kuruluşlar (Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü, Tarõm Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği vb.) vasõtasõyla yürütmektedir. Tohumluk üretiminde meydana gelen değişimlerin yanõnda üretilen tohumluklarõn çiftçiye dağõtõmõnda da önemli artõşlar olmuştur. 1963'de 93,7 bin ton olan üreticiye dağõtõlan tohumluk miktarõ 1990'da 365 bin tona yükselmiştir. Ancak üretilen tohumluk miktarõyla dağõtõlan tohumluk miktarõ arasõnda bir dengesizlik olduğu görülmektedir. Üretilen tohumluklarõn dağõtõmõndaki bu dengesizlik türler itibariyle değişmekle birlikte özellikle buğday ve arpa tohumluğunda daha bariz bir şekilde görülmektedir. 1988 yõlõ itibariyle üretilen tohumluğun buğdayda % 57.4'ü, arpada % 79.4'ü dağõtõlõrken bu oran çeltikte % 78.9, pamukta % 94.5 olmuştur. 21 21 Haydar O.TUNCER, s.7. 24
Tablo : 2.2. Çiftçiye Dağõtõlan Bazõ Tohumluklar (Ton) Yõllar Buğday Arpa Çeltik Mõsõr Pamuk Ayçiçeği Sebze 1963 54652 15743 240 450 22313 297 79 1964 53864 9445 250 415 24812 806 345 1965 49141 7668 300 750 30412 1081 67 1966 128500 13257 387 519 33486 926 99 1967 210091 27131 230 429 29905 1170 99 1968 158653 13186 54 1774 670 52 86 1969 226987 9456 500 375 24495 2393 61 1970 94014 9000 723 140 28277 3136 67 1971 38707 7713 83 273 26525 1681 150 1972 52188 14957 - - 29713 1972-1973 145831 20138 - - 33894 2400-1974 103030 12674 - - 30587 2625-1975 113400 13200 - - 35246 1247-1976 123744 12604 - - 33060 1615-1977 119773 12205 - - 33665 2193-1978 87176 10340 - - 35174 1323-1979 42733 7324 300 672 32480 2577-1980 35361 9034 1655 297 31779 1500 155 1981 124600 11380 213 460 28450 1950 190 1982 112604 22236 485 954 30386 2445 162 1983 169231 38834 445 713 20773 2211 272 1984 185887 44361 1080 1323 27603 4140 361 1985 166318 24434 908 2735 25356 3408 361 1986 161812 27719 761 3454 26795 5077 448 1987 190310 45610 286 3468 26507 5222 679 1988 164290 47268 175 1619 29322 5938 943 1989 278100 26400-6290 35115 10840 710 1990 289000 23900 730 4700 36115 9450 1148 1991 116235 7100 159 4077 28649 1665 965 1992 132127 16925 305 4848 28910 1845 940 Kaynak: TZOB, Planlõ Dönemde Rakamlarla Türkiye Tarõm Sektörü,1991. Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ TÜGEM, Tarõm Girdilerinde Rakamlar 1991-1994. 25