Doç. Dr. Beril DURMUfi / Doç. Dr. E. Serra YURTKORU Doç. Dr. Murat Ç NKO SOSYAL BİLİMLERDE SPSS LE VERİ ANALİZİ
Yay n No : 2519 flletme-ekonomi Dizisi : 506 T pk 5. Bas m Eylül 2013 - STANBUL ISBN 978-605 - 377-541 - 6 Cop yright Bu ki ta b n bu ba s s n n Tür ki ye de ki ya y n hak la r BE TA Ba s m Ya y m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço al t la maz, da t la maz. Nor mal öl çü yü aflan ik ti bas lar ya p la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi : B e t a B a s m A. fi. Bask - Cilt : Pasifik Ofset (Sertifika No: 12027) Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3 Baha İş Merkezi A Blok Avcılar/İSTANBUL Tel: (0212) 412 17 77 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta Basım Yayım Dağıtım A.fi. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
Sevgilerini ve desteklerini eksik etmeyen Annem Yurdanur Durmuş, babam Prof. Dr. Ahmet Hayri Durmuş ve kızlarım Begüm ile Beyza ya Beril Durmuş Annem Perihan Yurtkoru ve babam Kapt. A.Coşkun Yurtkoru ya E.Serra Yurtkoru Annem Ayişe Çinko ve babam Kasım Çinko ya Murat Çinko
vi
vii İÇİNDEKİLER Sunuş Yazarlar Hakkında Önsöz vii xi xiii Giriş 1 Temel İstatistik Kavramları 3 Araştırma Senaryosu Örnek Veri Setleri 13 Bölüm 1 SPSS Programı Menüleri 17 SPSS Programı Ana Menüleri 19 SPSS de Araç ve Durum Çubukları 24 Bölüm 2 Verilerin Analize Hazırlanması Süreci 27 Yeni Veri Dosyası Oluşturma 29 Veri Setinin Filtrelenmesi 36 Hesaplama ve Yeniden Kodlama 41 Bölüm 3 Veri Yapısının Tanımlanması 49 Frekans (Frequencies) Menüsü 51 Betimsel (Descriptives) İstatistik Menüsü 59 Araştırma (Explore) Menüsü 61 Serpilme Diyagramı 68 Bölüm 4 Faktör Analizi ve Güvenilirlik Analizi 71 Faktör Analizi 73 SPSS Faktör Analizi Pencereleri 74 Faktör Analizi Uygulaması 78 Güvenilirlik Analizi 89 Hizmet Kalitesi Faktör Analizi Sonucu 101 Müşteri Memnuniyeti Kavramının Faktör Analizi 105 Faktör Değerlerinin Hesaplanması 109
vi Bölüm 5 Fark Testleri 115 SPSS de Bağımsız t-testi Uygulaması 120 Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) 124 Welch ve Brown-Forsythe Testleri 132 Bağımlı Gruplar için t-testi 134 Bölüm 6 Korelasyon ve Regresyon Analizleri 141 Korelasyon Analizi 143 Serpilme Diyagramı 147 Regresyon Analizi 154 Doğrusal Regresyon Varsayımları 155 SPSS de Basit Doğrusal Regresyon Uygulaması 159 SPSS de Çoklu Doğrusal Regresyon Uygulaması 167 Regresyonda Kukla Değişken Kullanımı 176 Bölüm 7 Parametrik Olmayan İstatistiksel Testler 181 Ki-Kare Bağımsızlık Testi ve SPSS Uygulaması 184 Mann-Whitney U Testi ve SPSS Uygulaması 188 Wilcoxon Testi ve SPSS Uygulaması 191 Kruskal-Wallis Tek Yönlü Varyans Analizi 194 Kendall ve Spearman Testleri ve SPSS Uygulaması 196 Bölüm 8 İstatistiksel Bulguların Raporlaştırılması 199 Kaynakça 209 Dizin 212
vii SUNUŞ İçinde bulunduğumuz Bilgi Çağı nda, verilerin çeşit ve miktarı büyük bir hızla çoğalmakta ve veri analizinin önemi her geçen gün artmaktadır. Özellikle son yıllarda gerek sosyal bilimlerde gerek fen bilimlerinde veri analiz tekniklerini hızlı uygulayabilen yazılımlar sayesinde bulgular daha kısa sürede elde edilmekte ve daha kolay yorumlanmaktadır. Bu gelişmeler insanı, toplumu, işletmeleri, müşterileri tanımak, anlamak, onlar hakkında çıkarımlarda bulunmak isteyen karar vericilere ve sosyal bilimler araştırmacılarına değer katan gelişmelerdir. Çünkü verilerin miktar ve çeşitlerinin artmasıyla belirsizlikleri açıklamak ve geleceğe yönelik tahmin yapmak fırsatı artmıştır. Ancak, veri kaynaklarının artması tutum ve davranışları daha fazla veriyle değerlendirmeyi sağlayarak isabetli karar verme olasılığını artırdığı için bir yandan olumlu bir durum yaratırken, bir yandan da ihtiyaç duyulan analiz işlemlerini daha karmaşık hale getirmektedir. Daha fazla veriyi, daha hızlı biçimde analiz etmek için bilgisayar teknolojilerinden faydalanmak kaçınılmaz olmuştur. Veri analizinin en vazgeçilmez tekniklerinden birisi şüphesiz istatistiksel tekniklerdir. Bu teknikler her ne kadar yıllardır bu işin uzmanı olan kişiler tarafından çok bilinen ve kullanılan teknikler olsa da, içinde bulunduğumuz teknoloji ve bilgi çağında adeta yeniden keşfedilerek daha verimli, etkin kullanımı gündeme gelmiştir. Veri analizi ve bu analizi çağdaş yöntemlerle gerçekleştirme ihtiyacı arttıkça bu analizleri yapacak olan yazılımlar ve algoritmalar
viii çoğalmıştır. Verilerin çeşitli veri toplama yöntemleriyle toplanıp anlamlı bir bilgi çıkarmak amacıyla sınıflandırılması, özetlenmesi, analiz edilerek bulguların sunulması olarak tanımlayabileceğimiz istatistik her zaman çağdaş yöntemler kullanmak, teknolojinin sağladığı olanakları değerlendirmek durumundadır. Günümüzde bunun için çok çeşitli yazılımlar üretilip kullanıma sunulmaktadır. Bunlardan en yaygın olanlardan biri olan SPSS, özellikle akademik yaşamda, araştırma yapan kullanıcıların sık başvurduğu bir istatistik paket programı özelliği taşımaktadır. Paket program kullanımını etkileyen hatta kolaylaştıran en önemli özelliklerinden birisi kullanıcının, programın hizmet ettiği konu hakkında bilgi sahibi olmasıdır. Bunun yanısıra bilgisayar okuryazarı olmak ve programdaki komutları yerine getirebilmekte oldukça önemlidir. İki özelliği bir arada taşıyan kullanıcı olabilmek için bilgi sahibi olmak ve bunun için emek ve zaman harcamak gerekir. Kullanıcının ihtiyacı olan hem istatistik bilgisi hem de söz konusu paket programları kullanma bilgisidir. Bu ihtiyaç yıllardır birlikte çalıştığım ve elinizde bulunan kitabı ortaya çıkaran sevgili genç meslektaşlarım Beril Durmuş, E. Serra Yurtkoru ve Murat Çinko nun her zaman dikkatini çeken ve önemsediği bir konuydu. Özellikle, tez öğrencileri ve araştırma yapan meslektaşlarımızın istatistik ve SPSS de veri analiziyle ilgili sorularıyla karşı karşıya kaldılar. Sadece kendi bölümümüz veya kurumumuzdan değildi bu istekler. Bunu çoğu zaman amatör bir ruhla ve keyifle yerine getirdiğine şahit olduğum bu üç genç meslektaşımı zaman zaman kendi çalışmalarına ayıracakları sürelerden fedakarlık yaparak diğerlerinin istatistiksel analizlerine yardım ederken gözledim.
ix Fakültede kendileriyle paylaştığımız ofisimize istatistik ve uygulamalarıyla ilgili bilgi almaya, soru sormaya gelenlerin fazla sayıda olup da odaya sığamaz olduğumuz durumlar yaşadık. Aynı anda birden fazla araştırmacının veri analizine yardımcı olmaya çalıştılar. Analiz yöntemlerinin, bulgularının tartışıldığı adeta bir forum ortamının oluştuğu odamızda birçok meslektaşımız tam da Sayısal Yöntemler anabilim dalına uygun bir oda olduğu dair ifadeleriyle karşılaştık. Kitabı beğeniyle okurken, yazarların tüm bu birikimlerini de kitaba aktardıklarını gördüm. Çünkü araştırmacıların uygulamada karşılaştıkları sorunları çok iyi teşhis etmişler ve buna yönelik tavsiyelere de yer vermişlerdi. Kitap bu açıdan da çok önemli bir ihtiyacı karşılar özelliğe sahiptir. Kitabın kurgusu bir araştırmacının istatistik paket programı kullanırken uygulama aşamasında en çok sıkıntı yaşayabileceği durumları rahatlıkla aşacağı bir sistematik üzerine inşa edilmiş. Gerçekçi bir veri setinin kullanılması ve tüm analizlerin bir bütünün parçası olarak gerçekleştirilip sunulması bu kitabı farklı kılan özelliklerinden birisidir. Çağdaş bir eğitim yöntemi olarak daha çok son yıllarda şahit olduğumuz, kitaba eklenen CD ise veri analizini uygulamalı olarak göstermesi açısından kullanıcı dostu olan ve öğrenmeyi verimli ve etkin kılan bir unsurdur. Kurgusuyla, kullandığı yazım diliyle, okuyucuya yakın bir örnek senaryo kullanmasıyla, uygulamaları gerçekçi bir veri setinde gerçekleştirmesi ve bu veri setinin hem ham hem de değişiklikler yapıldıktan sonraki haliyle CD de verilmesi ve sonuçların sunulduğu çıktılarıyla birlikte okuyucuyla paylaşılmasının istatistiksel olarak da anlamlı bir katkı sağlayacağı inancındayım. Prof.Dr.Şule ÖZMEN
vi
xi YAZARLAR HAKKINDA BERİL DURMUŞ Beril Durmuş 1973 yılında İstanbul'da doğdu. 1991 yılında Özel Şişli Terakki Lisesi'nden 1995 de Mimar Sinan Üniversitesi İstatistik Bölümünden mezun oldu. Yüksek Lisans'ını Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde Ekonometri Anabilim Dalı Yöneylem Bilim Dalında, doktorasını İngilizce İşletme Bilim Dalında tamamladı. Halen Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İngilizce İşletme Bölümü Sayısal Yöntemler Anabilim Dalında yardımcı doçent olarak çalışmaktadır. Beril Durmuş un çalışmaları veri madenciliği, araştırma yöntemleri ve çok değişkenli istatistik üzerine olup eğitim, liderlik, müşteri ilişkileri, yönetimi tüketici davranışları ve hizmet kalitesi alanlarında uygulamaları bulunmaktadır. E. SERRA YURTKORU E. Serra Yurtkoru 1968 yılında İstanbul'da doğdu. 1986 yılında Özel Üsküdar Amerikan Kız Lisesi'nden 1990 da İstanbul Üniversitesi İngilizce İşletme Bölümünden mezun oldu. Yüksek Lisans'ını Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde İngilizce İşletme Anabilim Dalı Örgütsel Davranış Bilim Dalında, doktorasını İngilizce İşletme Bilim Dalında tamamladı. Halen Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İngilizce İşletme Bölümü Sayısal Yöntemler Anabilim Dalında yardımcı doçent olarak çalışmaktadır. İngilizce ve Almanca bilen Yurtkoru'nun çalışmaları veri madenciliği, araştırma yöntemleri ve çok değişkenli istatistik üzerine olup eğitim, liderlik, müşteri ilişkileri, yönetimi tüketici davranışları ve hizmet kalitesi alanlarında uygulamaları bulunmaktadır.
xii MURAT ÇİNKO Murat Çinko 1973 yılında Ankara'da doğdu. 1990 yılında Keçiören Lisesi'nden 1997 de Orta Doğu Teknik Üniversitesi İstatistik Bölümünden mezun oldu. Yüksek Lisans'ını Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde İngilizce İşletme Anabilim Dalı İngilizce İşletme Bilim Dalında doktorasını Ekonometri Anabilim Dalı İstatistik Bilim Dalında tamamladı. Halen Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İngilizce İşletme Bölümü Sayısal Yöntemler Anabilim Dalında Öğretim Görevlisi olarak çalışmaktadır. Murat Çinko nun çalışmaları finansal istatistik ve çok değişkenli analiz üzerinedir.