Doç. Dr. Talat CANBOLAT Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı 6356 SAYILI KANUNA GÖRE TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN DÜZEYİ VE TÜRLERİ
Yayın No : 2931 Hukuk Dizisi : 1442 1. Baskı Eylül 2013 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-956 - 8 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Bask -Cilt : : Beta Bas m A.fi. Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3 Baha İş Merkezi A Blok Avcılar / İSTANBUL Tel: (0212) 412 17 77 (Sertifika No. 12027) Kapak Tasarım : Gülgonca Çarpık Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş. (Sertifika No. 16136) Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
Sevgili kızım ELİF e
İçindekiler v ÖNSÖZ Mesleğe başlamamda olduğu kadar devam etmemde ve bu mesleği sevmemde, asistanı olmaktan gurur duyduğum Sayın Hocam Prof. Dr. Nuri ÇELİK in büyük katkısı olmuştur. Hocamın meslek hayatımın ilk yıllarında Anabilim Dalı Toplantılarında söylediği, çalışmalarımızın İş ve Sosyal Güvenlik Hukukunun, hem bireysel, hem toplu iş hukukunu kapsayacak şekilde olması ve ayrıca sosyal güvenlik hukuku alanına da yönelik olması gerektiğine ilişkin sözleri bana rehber olmuştur. Hocamın bu tavsiyesi beni üçüncü kitabım olan bu çalışmayı Toplu İş Hukuku alanında yazmaya yöneltmiştir. Yasal zorunluluk olmamasına rağmen akademik geleneklere ve yine Sayın Hocamın tavsiyesine uyarak bu çalışmayı profesörlük takdim tezi olarak hazırladım. Sayın Hocam Prof. Dr. Nuri ÇELİK in tavsiyeleri bundan sonraki çalışmalarım ve hayatımda da yardımcı ve yol gösterici olacaktır. Kendisine sonsuz şükranlarımı ve teşekkürlerimi arz ediyorum. Her zaman olduğu gibi, bu çalışmamda da en büyük sıkıntıyı vefakâr eşim Emine ve çocuklarım çekmiştir. Bu çalışmayı hesapta olmaksızın hayatımıza sonradan giren ve yaşantımızın çekim merkezi olan, varlığı ile etrafta hep neşe kaynağı olan, çok basit şeylerle mutlu olmayı bilen, bana her türlü sorunu unutturan küçük kızım Elif e ithaf ediyorum. Bundan sonra kendisi ile daha çok vakit geçirmeyi ümit ediyorum. Yüzündeki gülücüğün hiçbir zaman solmamasını diliyorum. Hiç büyüme hep böyle kal. Çalışmamın basımını üstlenen Beta Yayınevinin değerli yöneticisi Seyhan Satar a, kitabı baskıya hazırlayan Gökhan Ayrancı ya titiz ve özverili çalışması nedeniyle teşekkür ediyorum. Talat Canbolat Çengelköy, Temmuz 2013
vi Toplu İş Sözleşmesinin Düzeyi ve Türleri
İçindekiler vii İÇİNDEKİLER Önsöz... v Kısaltmalar...xi 1. GİRİŞ... 1 I- KONUNUN ÖNEMİ... 1 II- KONUNUN SINIRLANDIRILMASI VE SUNUMU... 6 2. TOPLU İŞ HUKUKUNUN TÜRKİYE DEKİ TARİHSEL GELİŞİMİ... 7 3. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ ÖZERKLİĞİ... 17 I- ÖZERKLİK KAVRAMI... 17 II- ÖZERKLİĞİN SINIRLARI... 21 4. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN TANIMI, İÇERİĞİ VE HUKUKİ NİTELİĞİ... 25 I- TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN TANIMI... 25 II- TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN İÇERİĞİ... 27 1. Toplu İş Sözleşmesinin Normatif Kısmı... 27 a) İş Sözleşmesinin Yapılmasına İlişkin Hükümler... 28 aa) İş Sözleşmesinin Şekline İlişkin Hükümler... 28 bb) İş Sözleşmesi Yapılmasını Yasaklayan Hükümler... 33 cc) İş Sözleşmesi Yapılmasını Emreden Hükümler... 34 b) İş Sözleşmesinin İçeriğine İlişkin Hükümler... 37 aa) İş Sözleşmesiyle Doğrudan İlgili Hükümler... 37 bb) İşyerinin Çalışma Düzenine İlişkin Hükümler... 40 c) İş Sözleşmesinin Sona Ermesine İlişkin Hükümler... 42
viii Toplu İş Sözleşmesinin Düzeyi ve Türleri 2. Borç İlişkisi Doğuran Hükümleri... 54 a) Toplu İş Sözleşmesinin Niteliğinden Kaynaklanan Borçlar... 54 aa) Dirlik Borcu... 54 bb) Sözleşmeyi İyiniyetle Uygulama Borcu... 55 b) Toplu İş Sözleşmesiyle Kararlaştırılan Borçlar... 56 aa) Tarafların Karşılıklı Hak ve Borçlarına İlişkin Hükümler... 56 bb) Toplu İş Sözleşmesinin Uygulanması, Denetimi ve Uyuşmazlıkların Çözümüne İlişkin Hükümler... 58 III- TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN HUKUKİ NİTELİĞİ... 61 IV- AYIRDEDİCİ ÖZELLİĞİ VE DİĞER SÖZLEŞMELERDEN FARKI... 62 5. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN DÜZEYİ... 67 I- SENDİKALARIN ÖRGÜTLENME MODELİYLE İLGİSİ... 67 II- SENDİKALARIN ÖRGÜTLENME MODELLERİ... 68 1. Genel Olarak... 68 a) Meslek Esasına Göre Örgütlenme... 68 b) İşkolu Esasına Göre Örgütlenme... 69 c) İşyeri Esasına Göre Örgütlenme... 70 d) Genel Esasa Göre Örgütlenme... 71 2. Türkiye de Sendikaların Örgütlenme Modeli... 71 a) İşkolunun Yasal Örgütlenme Modeli Olarak Benimsenmesi... 71 b) İşkolunun Belirlenmesi... 75 III- TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN DÜZEYİ... 96 6. TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ TÜRLERİ... 105 I- İŞYERİ TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ... 105 1. İşyeri... 106 2. İşyerinden Sayılan Yerler... 109 II- GRUP (İŞYERLERİ) TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ... 114 III- İŞLETME TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ... 121
İçindekiler ix 1. İşletme Kavramı... 124 a) Genel Olarak İşletme Kavramı... 124 b) 6356 Sayılı Kanun Yönünden İşletme Kavramı... 126 2. İşletme Toplu İş Sözleşmesi Yapma Zorunluluğu... 127 a) Genel Olarak... 127 b) İşyerlerinin Bir Kısmında Grev ve Lokavt Yasağının Bulunması... 130 3. İşletme Niteliğinin Belirlenmesi... 135 a) İşyerlerinin Aynı İşverene Ait Olması... 136 b) İşyerlerinin Aynı İşkolunda Olması... 139 aa) Genel Olarak... 139 bb) İşkolu Tespit Talebi ve Davaların Yetki Tespitinde Bekletici Neden Sayılmaması... 140 7. ÇERÇEVE SÖZLEŞME... 146 I- TANIMI... 146 II- TARAFLARI... 146 III- ÇERÇEVE SÖZLEŞMENİN DÜZEYİ VE TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNDEN FARKI... 149 1. Genel Olarak... 149 2. Çerçeve Sözleşmenin Düzeyi ve Hukuki Niteliği... 152 IV- ÇERÇEVE SÖZLEŞMENİN İÇERİĞİ... 159 1. Mesleki Eğitim... 161 2. İş Sağlığı ve Güvenliği... 162 3. Sosyal Sorumluluk... 164 4. İstihdam Politikaları... 169 a) Genel Olarak... 169 b) Ulusal İstihdam Politikası... 171 8. İŞYERİ DEVRİNİN TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNE ETKİSİ... 181 I- GENEL OLARAK İŞYERİ DEVRİ... 181 II- DEVRALAN İŞVERENİN AYNI İŞKOLUNDA TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN BULUNMASI... 190
x Toplu İş Sözleşmesinin Düzeyi ve Türleri III- DEVRALAN İŞVERENİN AYNI İŞKOLUNDA TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN OLMAMASI... 199 IV- İŞYERİ NAKLİNİN TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNE ETKİSİ... 201 V- İŞYERİNİN KAPATILMASININ TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNE ETKİSİ... 203
İçindekiler xi KISALTMALAR age : adı geçen eser agm : adı geçen makale AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi AY : Anayasa AYM : Anayasa Mahkemesi B : Birleşim BK : Türk Borçlar Kanunu bkz. : bakınız c. : cümle Çalışma ve Toplum : Ekonomi ve Hukuk Dergisi, Birleşik Metal-İş, İstanbul Çimento İşv. D. : Çimento Müstahsilleri İşverenleri Sendikası (ÇMİS) yayın organı, Ankara dn. : dipnotu E. : Esas f. : fıkra HMK : Hukuk Mahkemeleri Kanunu İBD : İstanbul Barosu Dergisi İHD : İş Hukuku Dergisi, İstanbul İHU : İş Hukuku Uygulaması, Kararlar ve İncelemeleri, İstanbul İkt. ve Mal. D. : İktisat ve Maliye Dergisi, İstanbul İş K. : İş Kanunu İşv. D. : İşveren Dergisi, Ankara K. : Karar
xii Toplu İş Sözleşmesinin Düzeyi ve Türleri Kamu-İş : İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Kamu İşletmeleri İşverenleri Sendikası Dergisi, Ankara krş. : karşılaştırınız LegalİSGHD : Legal İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, İstanbul Legal YKİ : Legal İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukukuna İlişkin Yargı Kararları ve İncelemeleri Dergisi, İstanbul m. : madde MERCEK : Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası dergisi, İstanbul MESS Gazetesi : Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası yayın organı, İstanbul MMTD : Millet Meclisi Tutanak Dergisi O : Oturum Rn. : Randnummer (kenar numarası) RG : Resmi Gazete Sicil İHD : MESS İş Hukuku Dergisi, İstanbul SK : 2821 sayılı Sendikalar Kanunu Tekstil İşv. D : Türkiye Tekstil Sanayii İşverenleri Sendikası Dergisi, İstanbul TİSK Akademi : Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu dergisi, Ankara. Toprak İşv. : Türkiye Toprak Seramik ve Cam Sanayii İşverenleri Sendikası yayını, İstanbul TSGLK : 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu TÜHİS : Türk Ağır Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri Sendikası Dergisi, Ankara UÇÖ : Uluslararası Çalışma Örgütü vd. : ve devamı Y.HGK : Yargıtay Hukuk Genel Kurulu Y. 9 HD : Yargıtay 9. Hukuk Dairesi Y.22. HD : Yargıtay 22. Hukuk Dairesi