Çankırı Karatekn Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Y.2016, Clt 6, Sayı 1, ss.1-16 Çankırı Karatekn Unversty Journal of The Faculty of Economcs and Admnstratve Scences Y.2016, Volume 6, Issue 1, pp.1-16 Malyet Performansının Ölçümü İçn Görel Etknlk Analz: BIST Çmento Sektöründe Ver Zarflama Analz Uygulaması Erkan ÖZTÜRK Kırklarel Ünverstes, İktsad ve İdar Blmler Fakültes, İşletme Bölümü, ekonometrc@hotmal.com Öz Bu çalışmada, BIST çmento sektöründe faalyet gösteren frmalara at malyet verlernn br grd faktörü ve kâr verlernn br çıktı faktörü olarak ele alındığı br yaklaşımla, söz konusu frmaların malyet yönetmndek performanslarının ölçülmes amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda; analz kapsamına alınan frmalar, 2010 2014 gözlem aralığındak her yıl çn ver zarflama analz yöntem le analz edlmştr. Elde edlen sonuçlara göre, malyet yönetm performansı açısından ncelenen tüm dönemler çn br frmanın görel tam etkn olduğu; ayrıca, ncelenen son dönem çn dört frmanın görel tam etkn olduğu belrlenmştr. Anahtar Kelmeler: Malyet Performansı, Malyet Yönetm, Malyet Kontrolü, Görel Etknlk Analz, Ver Zarflama Analz. JEL Sınıflandırma Kodları: M40, M41. Relatve Effcency Analyss for the Measurement of Cost Performance: Data Envelopment Analyss Implementaton n BIST Cement Sector * Abstract In ths study, t has been amed to measure the cost management performance of BIST cement sector frms wth the approach that the cost data of these frms consdered as an nput factor and the proft data of these frms consdered as an output factor. For ths purpose, the frms ncluded n the analyss scope were analyzed by data envelopment analyss method for each year of 2010 2014 observaton range. Accordng to the obtaned results, n terms of cost management performance, t was determned that one frm s relatve full effcency for all perods; addtonally, four frms are relatve full effcency for the last perod. Keywords: Cost Performance, Cost Management, Cost Control, Relatve Effcency Analyss, Data Envelopment Analyss. JEL Classfcaton Codes: M40, M41. * Extended abstract s presented at the end of the artcle. Atıfta bulunmak çn Cte ths paper Öztürk, E. (2016). Malyet Performansının Ölçümü İçn Görel Etknlk Analz: BIST Çmento Sektöründe Ver Zarflama Analz Uygulaması. Çankırı Karatekn Ünverstes İİBF Dergs, 6(1), 1-16. Gelş / Receved: 16.05.2015 Kabul / Accepted: 13.07.2015 Çevrmç Erşm / Avalable Onlne: 14.07.2015 DOI: 10.18074/cnubf.249
Çankırı Karatekn Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Çankırı Karatekn Unversty Journal of The Faculty of Economcs and Admnstratve Scences 1. Grş Frmalar arası rekabet yarışının, değşen ve gelşen şartlara bağlı olarak gün geçtkçe daha zorlu koşullar altında gerçekleştğ görülmektedr. Böyle br ortamda, malyet yönetm teknklern etkn br bçmde kullanablen şletmeler, uzun sürel var olma mücadeles çersnde öneml mesafeler kat etmektedr (Kartal ve Bozok, 2011, 11). Yarım asra yakın br süredr, bu blnce sahp brçok çevrede, malyet yönetm konusunda gerek akademk ve gerekse uygulama alanlarında brçok çalışma yapılmıştır. Bu süreçte ednlen blmsel ve teknk brkmn br sonucu olarak, geleneksel malyet yönetm yaklaşımlarında öneml ölçüde gelşme kaydedlmştr. Bununla brlkte, şletme ç fonksyonel süreçlern kapalı br sstemden açık br sstem halne dönüşmes de, geleneksel malyet yönetm yaklaşımlarına stratejk ve çağdaş bazı msyonlar yüklenmesne sebep olmuştur. İşletmelern stratej odaklı yaklaşımları le geleneksel malyet yönetm yaklaşımlarının brbrler le entegre bçmde gelşme göstermes, stratejk malyet yönetm adı altında sınıflandırılan bazı yen malyet yönetm teknklernn gelşmne yol açmıştır. Bu teknkler br malyet yönetm sstem olarak benmseyen şletmeler, malyet kontrolündek ölçme ve kontrol süreçlern daha etkn ve dış çevre odaklı br bçmde gerçekleştreblmektedr. Günümüzde brçok şletme çevres tarafından benmsenen stratejk malyet yönetm yaklaşımları, malyet kavramını şletme faalyetlernn br çıktısı olmaktan zyade bu sürecn br grds olarak kabul etmektedr (Şakrak, 1998, 303). Buna göre; malyetler, şletmelern stratejk amaçları doğrultusunda br grd unsuru olarak ele alınmakta ve değerlendrlmektedr. Böylelkle; malyet kavramı, şletme faalyetlernn kaçınılmaz br sonucu olarak görülmekten zyade, yönetleblr br sürecn başlangıç noktası olarak kabul edlmektedr. Bu çalışmada, malyetlern br grd ölçüsü ve kârın br çıktı ölçüsü olarak kabul edldğ br malyet kontrol yöntem uygulaması sunulmak stenmştr. Bu amaçla, analz yöntem olarak daha önce brçok çalışmada kullanılmış olan ver zarflama analz yöntem kullanılmıştır. Ancak bu çalışmada, daha önce yapılmış çalışmalardan farklı olarak, grd ve çıktı faktörler malyet ve kâr ölçülernden üretlmştr. Böylelkle, benzer faalyet alanlarında yer alan frmaların, malyet grd düzeyler le kâr çıktı düzeylernn malyet grd faktörü üzerndek görel etknlk karşılaştırmalarının yapılablmes amaçlanmıştır. Çalışmanın uygulama bölümünde, Türkye dek brçok sektörün aksne uzun dönemde stkrarlı br kârlılık çıktı düzey sergleyen çmento sektörünün malyet grd düzeyler le kârlılık çıktı düzeyler ver zarflama analz yardımı le analz edlmştr. Böylelkle, ncelenen şrketlern malyet grd kalemlernde gerçekleştrmeler gereken yleştrmeler belrlenmştr. Uygulanan bu yöntem, 2
E.Öztürk Bahar/Sprng 2016 Clt 6, Sayı 1, ss.1-16 Volume 6, Issue 1, pp.1-16 şrketlern karşılaştırmalı (görel) malyet yönetm performanslarının (etknlklernn) ölçüleblmes çn uygun br yaklaşım sunmaktadır. 2. Lteratür İncelemes Konuyla lgl lteratür ncelendğnde, farklı brçok sektörde ver zarflama analz le görel etknlk ölçümü yapıldığı anlaşılmaktadır. Dğer yandan; bu çalışmada, sonuçların karşılaştırılablr olablmes çn yalnızca çmento sektörü üzerne çalışılmış lteratür taranmıştır. Yılmaz ve Çıracı (2004), BIST de şlem gören 15 çmento frmasının Aralık 1998 Hazran 2003 dönemndek verler çn ver zarflama analz yardımıyla görel etknlk hesaplaması yapmıştır. Lkdte göstergelernn grd ve kârlılık göstergelernn çıktı faktörü olarak tanımlandığı analz sonucunda, analze dahl edlen 15 frmadan altısının görel tam etkn olduğu belrlenmştr. Kayalıdere ve Kargın (2004), çmento sektöründe faalyet gösteren 15 frmanın personel sayısı ve aktf toplamı değerlern grd faktörü, net satışlar ve net karın çıktı faktörü olarak değerlendrldğ ver zarflama analz yardımıyla görel etknlk ölçümü gerçekleştrmştr. Ardından, grd faktörü olarak tanımlanan aktf toplamı faktörü yerne madd duran varlıklar br grd faktörü olarak tanımlanmış ve değştrlen verler le analz tekrarlanmıştır. Analz sonucunda, dört çmento frmasının görel etkn olduğu tespt edlmştr. Yıldız (2005), BIST şrketler üzerne 1998-2003 dönemler çn yaptığı ver zarflama analznde, 15 çmento frmasının her yıl ortalama beş adednn tam etknlk skoru elde edebldğ sonucuna ulaşmıştır. Yalama ve Sayım (2005), sekz adet grd ve k adet çıktı faktörü yardımıyla gerçekleştrdkler ver zarflama analz sonucunda, 2005 dönem çn taş ve toprağa dayalı sanay sektörü çersnde ele aldıkları 24 frmadan 13 ünün görel tam etkn olduğunu tespt etmştr. Eltaş ve Eleren (2007), 2003, 2004 ve 2005 dönemler çn dokuz adet çmento frmasını ver zarflama analz yardımıyla ncelemştr. Elde edlen sonuçlara göre, aktf büyüklükler nspeten küçük olan frmaların görel etknlklernn daha yüksek çıktığı değerlendrlmştr. Kula ve Özdemr (2007), çmento sektöründe faalyet gösteren 17 frmanın car oran, fnansal kaldıraç oranı, öz kaynak/toplam aktf oranı, kısa vadel yabancı kaynak/pasf oranı, madd duran varlıklar/özkaynak, aktf kârlılığı, özkaynak kârlılığı ve net kâr marjı temel analz rasyoları yardımıyla belrledkler yed grd ve üç çıktı faktörünü ver zarflama analz yardımıyla görel etknlk belrleme sürecne tab tutmuş, sonuç olarak ncelenen dönem aralığı çnde yed frmanın tam etkn olduğunu tespt etmştr. 3
Çankırı Karatekn Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Çankırı Karatekn Unversty Journal of The Faculty of Economcs and Admnstratve Scences Kula, Kandemr ve Özdemr (2009), BIST de şlem gören 16 çmento frmasının 2001-2007 dönem aralığındak yed grd ve üç çıktıdan oluşan rasyo verlern ver zarflama analz yöntemne göre ncelemşlerdr. Araştırmacıların elde ettkler sonuçlara göre, üç frmanın tüm dönemlerde görel tam etkn olduğu ve 2005 yılının en etkn yıl olduğu değerlendrlmştr. Cenger (2011), BIST çmento sektöründe şlem gören 12 frmanın 1999-2003 ver aralığındak fnansal raporlarından derledğ dört lkdte grd ve beş kârlılık çıktı faktörünü ver zarflama analz yardımı le analz etmştr. Araştırma sonucunda, ölçeğe göre sabt getr modelne göre sektördek frmaların %75 nn verml olduğu değerlendrlmştr. Başkaya ve Öztürk (2012), Borsa İstanbul da şlem gören 15 çmento frmasının 2006-2010 gözlem aralığındak verlern ncelemştr. Dört lkdte rasyo grd faktörü ve dört kârlılık rasyo çıktı faktörü le gerçekleştrlen bulanık ver zarflama analz sonucunda, altı frmanın ncelenen tüm dönemlerde görel etkn olduğu tespt edlmştr. Soba vd. (2012), lteratürde yer alan benzer çalışmalarda olduğu gb lkdte grd ve kârlılık çıktı faktörler yardımıyla çmento sektörü üzerne ver zarflama analz uygulaması gerçekleştrmştr. 2008, 2009 ve 2010 yılları çn tekrarlanan analzler sonucunda, altı frmanın tüm dönemlerde görel etknlk sağladığı belrlenmştr. Senger vd. (2013), Borsa İstanbul da şlem gören ve Taş ve Toprağa Dayalı Sektör altında sınıflandırılan 26 frmanın 2012 yılının her dört çeyrek dönem çn ayrı ayrı hesaplanan car oran, ast-test oranı, alacak devr hızı, stok devr hızı ve toplam borçlar/toplam aktfler oranı grd faktörlerne karşı net kâr/toplam aktf oranı, net kâr/öz sermaye oranı ve net kâr/net satışlar çıktı faktörlern ver zarflama analz yardımıyla analz etmştr. Analz sonucunda, örneklem çersndek on frmanın tüm dönemlerde görel tam etkn oldukları, buna karşın bazı frmaların dönemsel olarak görel etkn olabldkler görülmüştür. Lteratürde yer alan çalışmalardan elde edlen sonuçlar; uygulayıcıların analzlern farklı dönemlerde ve farklı değşkenlerle gerçekleştrmş olmaları sebebyle zamana, seçlen grd ve çıktı faktörlerne ve analzlerde kullanılan ver setlerne göre farklılıklar göstermektedr. Ancak, sektördek bazı frmaların, ncelenen çalışmaların hemen hemen tümünde görel etkn olarak belrlendğ görülmüştür. 3. Malyet Yönetm Ve Kontrolü İçn Görel Etknlk Analz Grd veya çıktı faktörlernn görel olarak etknlğnn ölçülmes amacıyla kullanılan ver zarflama analz, Charnes vd. (1978) tarafından gelştrlmş, parametresz br yöntemdr. Bu yöntem, homojen brmlern farklı ölçeklerle 4
E.Öztürk Bahar/Sprng 2016 Clt 6, Sayı 1, ss.1-16 Volume 6, Issue 1, pp.1-16 kıyaslanmasına olanak tanımaktadır. Böylelkle, grd veya çıktı faktörler açısından görel etknlk analz gerçekleştrleblmektedr. 3.1. Analz Yöntem Olarak Ver Zarflama Analz Ver zarflama analz yöntem, farklı ölçü brmleryle ölçüleblen çok sayıdak grd ve çıktı faktörünü kullanarak karar verme brmlernn görel performanslarını ölçmeye yarayan br doğrusal programla teknğdr (Eltaş ve Eleren, 2007, 109). Yöntem lk olarak Farrell (1957) tarafından performans etknlğn belrleyeblmek amacıyla kullanılmıştır. İzleyen yıllarda yapılan çalışmalarda yöntem gelştrlmş; Chaners vd. (1978) tarafından yapılan çalışmada, bugün kullanılan matematksel formu le tanımlanmıştır. Ver zarflama analz, tek br dönemdek karar verme brmlernn verlern analze tab tuttuğundan, statk br yöntem olarak kabul edlmektedr (Kula vd., 2009, 191). Buna karşın, uygulama teknğnn karşılaştırılablr dönemler tbaryle tekrarlanması le, elde edlen sonuçlar açısından dnamk br yapıda uygulanması mümkün olablmektedr. Yöntem, grdye veya çıktıya yönelk olarak modelleneblmektedr (Charnes vd., 1978, 430). Grdye yönelk olarak modellenen ver zarflama analz, belrl br çıktı düzey çn en etkn grd düzeyn veren karar verme brmlern belrlyorken; çıktıya yönelk olarak modellenen ver zarflama analz, belrl br grd düzey çn en etkn çıktı düzeyn veren karar verme brmlern belrlemektedr (Kula ve Özdemr, 2007, 61). m adet grd ve s adet çıktı çn etknlk oranı aşağıdak gb fade edlmektedr (Charnes vd., 1978, 431-432): Maxh k s r m ur yr 1 (1) 1 v x Burada, grds çn belrlenen ağırlık ken;, çıktısı çn belrlenen ağırlığı göstermektedr. Eştlk (1) e göre, etknlk hesaplaması ağırlıklandırılmış toplam çıktının, ağırlıklandırılmış toplam grdye oranlanması le yapılmaktadır. Karar brmlernn toplam etknlğnn yüzde yüzü geçmemesyle grd ve çıktı ağılıklarının negatf olmaması şeklnde belrlenen kısıtlar (2) se aşağıdak gbdr: v x u r y r 5
Çankırı Karatekn Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Çankırı Karatekn Unversty Journal of The Faculty of Economcs and Admnstratve Scences n r1 m u 1 r u r v x y 0 v 0 r 1 (2) Charnes vd. (1978) tarafından gelştrlen ver zarflama analz model, gelştren kşlern smlernn baş harfler nedenyle CCR model olarak da adlandırılmaktadır. Söz konusu model, ölçeğe göre sabt getr varsayımı altında gelştrlmştr. Maksmzasyon formundak amaç fonksyonunun paydasının 1 e eştlenp br kısıt halne getrlmes le gelştrlen bu modeln grdye yönelk olarak düzenlenmş olan matematksel formu (3) ve kısıtları (4) aşağıdak gbdr (Ulucan, 2002, 189): Model CCR Maxh k s r1 u r y r (3) m 1 s 1 r r r1 1 r v x u u, v y 0 m v x 0 (4) Yukarıda matematksel formu verlen CCR model yardımıyla, karar verme brmlernn toplam etknlk yüzdeler hesaplanablmektedr. Bu çalışmada, CCR model (3) kısıtlar (4) le brlkte hesaplanarak, frmaların malyetlerndek toplam etknlk düzeyler görel olarak karşılaştırılacaktır. Böylelkle; yöntem, malyet yönetm çn br kontrol aracı olarak kullanılmış olacaktır. 3.2. Uygulama Aşamaları Bu çalışmada, ver zarflama analz yöntem, malyet yönetm ve kontrolünde kullanılablecek br yöntem olarak değerlendrlmştr. Uygulama çn, aşağıdak adımlar zlenmeldr. 6
E.Öztürk Bahar/Sprng 2016 Clt 6, Sayı 1, ss.1-16 Volume 6, Issue 1, pp.1-16 - Grd ve Çıktı Faktörlernn Belrlenmes: Ver zarflama analz uygulamasında, blançoda yer alan kalemlern tamamı br grd veya çıktı faktörü olarak kullanılablmektedr (Ulucan, 2002, 192). Frma performansı açısından konu le lgl olarak bugüne kadar çalışılmış lteratürün öneml br kısmında se lkdte rasyo değerler grd faktörü, kârlılık rasyo değerler se çıktı faktörü olarak ele alınmıştır. Bu çalışmada, daha öncek çalışmalardan farklı olarak, ncelenen frmaların malyet yönetmndek etknlklernn (performanslarının) ölçüleblmes amacıyla malyet kalemler grd faktörü ve kâr kalemler çıktı faktörü olarak tanımlanmıştır. Bu sayede, belrl br kâr çıktı düzey çn hang malyet unsurunun (grd faktörünün) görel olarak daha etkn olduğunun belrlenmes de olanaklı hale gelmektedr. - Malyet Grdler İçn Görel Etknlk Yüzdelernn Hesaplanması: Malyet grdlernn performans ölçümü çn görel etknlk yüzdelernn hesaplanması, grdye yönelk olarak düzenlenmş CCR model yardımı le gerçekleştrlmektedr. Böylelkle, ncelenen sektördek frmaların belrl br dönemde elde ettkler kâr düzeynn, katlanılan malyetler le gerçekleştrlebleceğ varsayımı altında hang malyet kalemlernn daha etkn kullanıldığı hesaplanablmektedr. Ayrıca çıktı kâr düzeynde görel malyet etknlğ düşük olan karar verme brmlernn, farklı malyet kalemlerndek hang yleştrmelerle etkn hale getrlebleceğ de hesaplanablmekte; böylece, sektörel bazda ve dönemsel olarak malyet kontroller yapılablmektedr. - Malyet Etknlğ İçn İyleştrme Yüzdelernn Hesaplanması: Görel olarak etkn olmayan karar verme brmler çn yleştrme yüzdeler, duyarlılık analz yardımıyla hesaplanablmektedr (Çakır ve Perçn, 2012, 57). Hesaplama formülü aşağıdak gbdr: İyleştrme Yüzdes(%) = Hedef Gerçekleşen Gerçekleşen 100 İyleştrme yüzdes formülü yardımıyla, görel etkn olmayan karar verme brmlernn grd ve çıktılarındak potansyel yleştrmeler hesaplanablmektedr. Böylelkle, rekabet halndek frmaların tam etkn olablmeler çn gereken malyet yleştrmeler yüzdesel olarak belrlenmş olacaktır. 4. BIST Çmento Sektöründe Görel Etknlk Analz Uygulaması Bu çalışmada uygulanmak stenen yaklaşım le, brbrler le rekabet halnde olan Borsa İstanbul (BIST) çmento sektörü frmalarının satılan mamul, yönetm ve 7
Çankırı Karatekn Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Çankırı Karatekn Unversty Journal of The Faculty of Economcs and Admnstratve Scences pazarlama malyetlernn frma kârları üzerndek görel etknlkler karşılaştırılması amaçlanmıştır. 4.1. Çalışmanın Örneklem Çalışmanın örneklem, Borsa İstanbul Taş ve Toprağa Dayalı Sanay Endeks çersnde yer alan çmento şrketlernden oluşmaktadır. Örneklem olarak çmento sektörü şrketlernn seçlmesnn sebeb; söz konusu şrketlern, yüksek kârlılık değerler le grdye yönelk çıktı performansının ölçümüne en uygun örneklem oluşturmalarındandır. Bununla brlkte, endekste yer almasına karşın uzun döneml kârlılık performansı gösteremeyen bazı şrketler, arzu edlen çıktı düzeyne ulaşamadıkları çn örneklem dışında bırakılmıştır. Çalışmada, BIST çmento sektöründe faalyet gösteren şrketlern 2010-2014 aralığındak verler Kamuyu Aydınlatma Platformu ndan alınarak derlenmş ve DEA-Solver Ms Excel eklents kullanılarak ver zarflama analz yöntemyle analz edlmştr. Araştırma kapsamına alınan şrketler lstes aşağıdak gbdr: Adana Çmento Sanay T.A.Ş. Akçansa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. Aslan Çmento A.Ş. Bolu Çmento Sanay A.Ş. Çmentaş İzmr Çmento Fabrkası T.A.Ş. Çmsa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. Konya Çmento Sanay A.Ş. Mardn Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. Ünye Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. İncelenen şrketler çn hesaplanan grd ve çıktı faktörler Tablo 1 de sunulmuştur. Araştırma, üç grd faktörüne karşılık k çıktı faktörü le gerçekleştrlmektedr. Karar brmlernn analz sonuçlarına göre brbrler le karşılaştırılablmes çn, tüm faktörler rasyo düzennde oluşturulmuştur. Grd Faktörler Tablo 1: Grd ve Çıktı Faktörler x 1 : Satışların Malyet/Satışlar 1 Çıktı Faktörler y : Aktf kârlılığı x 2 : Genel Yönetm Gderler/Satışlar y 2 : Özkaynak kârlılığı x : Pazarlama Satış ve Dağıtım Gderler/Satışlar 3 8
E.Öztürk Bahar/Sprng 2016 Clt 6, Sayı 1, ss.1-16 Volume 6, Issue 1, pp.1-16 4.2. Çalışmanın Varsayımları ve Kısıtları Karar brm frma sayısının m adet grd ve s adet çıktı faktörü çn en az m+s+1 adet olması gerekmektedr (Bussofane vd., 1991, 7-8). Yapılmakta olan bu çalışmadak karar brm frma sayısı, 3+2+1 9 varsayım şartını sağlamaktadır. Çalışmada grd ve çıktı faktörlernn aynı yönlü değşm çersnde oldukları varsayılmıştır. Buna göre; faalyet hacmndek artış veya azalışın, malyetlerde ve kârlılıkta aynı yönlü artışa veya azalışa sebep olacağı öngörülmektedr. Ver zarflama analznn faktörlere lşkn poztf olma varsayımının sağlanablmes çn ncelenen dönem aralığı zarar eden frmalar analz kapsamının dışında bırakılmıştır. Bununla brlkte, belrl br kar düzey çn en etkn malyet bleşmnn hesaplanablmes amaçlandığından, analz yöntem olarak grdye yönelk olarak modellenen CCR ver zarflama analz yöntem kullanılmıştır. 4.3. Amprk Bulgular Çalışmanın amprk bulguları, malyetler çn görel etknlk analz sonuçlarının ve görel etkn olmayan malyetler çn yleştrme yüzdelernn hesaplanması olmak üzere k aşamada elde edlmektedr. İlk aşamada CCR görel etknlk değerler hesaplanarak gözlem aralığındak her dönem çn etkn ve etkn olmayan frmalar belrlenmekte; knc aşamada se etkn olmayan frmalar çn malyetlerndek yleştrme yüzdeler duyarlılık analz yardımı le hesaplanmaktadır. 4.3.1. Malyetler İçn Görel Etknlk Analz Sonuçları 2010 2014 aralığındak dönemler çn CCR yöntemne göre hesaplanan görel etknlk değerler Tablo 2 de sunulmuştur. Tablo 2: CCR Yöntemne Göre Malyetler Grds Yönlü Görel Etknlk Değerler 2010 2011 2012 2013 2014 Ort. Eğm Adana Çmento 0,406 0,373 0,604 0,494 0,785 0,532 %9 Akçansa Çmento 0,751 0,973 1,000* 0,725 1,000* 0,890 %2 Aslan Çmento 0,014 0,181 0,627 0,549 0,755 0,425 %19 Bolu Çmento 0,248 0,384 0,577 0,778 1,000* 0,597 %19 Çmentaş Çmento 0,140 0,162 0,092 0,126 0,309 0,166 %3 Çmsa Çmento 1,000* 1,000* 1,000* 1,000* 1,000* 1,000 %0 Konya Çmento 0,251 0,668 0,965 0,422 1,000* 0,661 %13 Mardn Çmento 1,000* 1,000* 0,718 0,942 0,930 0,918 -%2 Ünye Çmento 0,553 0,804 1,000* 0,952 0,870 0,836 %8 * Yıllara göre tam etkn karar brmler. 9
Çankırı Karatekn Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Çankırı Karatekn Unversty Journal of The Faculty of Economcs and Admnstratve Scences Tablo 2 dek değerler ncelendğnde, yalnızca Çmsa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. nn hesaplama yapılan tüm dönemlerde görel tam etknlğe sahp olduğu anlaşılmaktadır. Dğer br deyşle, Çmsa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. malyet yönetm ve kontrolünde rakp frmalara kıyasla tam etkn br performansa sahptr. Dğer frmaların malyet grdler çn görel etknlk katsayıları ncelendğnde; son beş yıllık ortalama CCR görel etknlk değerlerne göre, frmaların etknlk sıralamasının Mardn Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş., Akçansa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş., Ünye Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş., Konya Çmento Sanay A.Ş., Bolu Çmento Sanay A.Ş., Adana Çmento Sanay T.A.Ş., Aslan Çmento A.Ş. ve Çmentaş İzmr Çmento Fabrkası T.A.Ş. şeklnde gerçekleştğ görülmektedr. Karar frmalarının son dönemdek (2014 yılı) malyet yönetm performansları ncelendğnde; dört frmanın (Akçansa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş., Bolu Çmento Sanay A.Ş., Çmsa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. ve Konya Çmento Sanay A.Ş.) malyet yönetmnde görel tam etkn olduğu, aynı zamanda Çmentaş İzmr Çmento Fabrkası T.A.Ş. dışındak frmalardan en düşük görel etknlğe sahp frmanın CCR görel etknlk değernn ble 0,75 ten daha fazla olduğu görülmektedr. Bu tablo, ncelenen son dönemde, malyetlern yönetmndek etknlğn ncelenen sekz frma çn kıyasıya gerçekleştğ sonucunu gözler önüne sermektedr. Bazı karar frmalarının başlangıç dönemndek CCR görel etknlk değerler le son dönemdek CCR görel etknlk değerler arasında öneml farklılıklar olduğu görülmüştür. Bu sebeple, her br karar brm frması çn yıllar tbaryle hesaplanmış olan CCR görel etknlk değerlernn ncelenen beş yıllık peryod çn uzun döneml eğm katsayıları da ayrıca hesaplanmıştır. Bu katsayılar değerlendrldğnde; ncelenen dönem aralığı çn, malyet yönetmndek en öneml yleştrmenn Aslan Çmento A.Ş. ve Bolu Çmento Sanay A.Ş. tarafından gerçekleştrldğ görülmektedr. Bununla brlkte, Konya Çmento Sanay A.Ş., Adana Çmento Sanay T.A.Ş. ve Ünye Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. nn malyet yönetmnde %10 dolaylarında yleştrme gerçekleştrebldğ değerlendrlmektedr. 4.3.2. Görel Etkn Olmayan Malyetler İçn İyleştrme Yüzdeler Yıllar tbaryle, görel tam etkn olmayan malyetler çn hesaplanmış olan yleştrme yüzdeler Tablo 3 de sunulmuştur. 10
E.Öztürk Bahar/Sprng 2016 Clt 6, Sayı 1, ss.1-16 Volume 6, Issue 1, pp.1-16 Tablo 3: Görel Etkn Olmayan Malyetler İçn Yıllara Göre İyleştrme Yüzdeler 2010 2011 2012 2013 2014 Adana Çmento Akçansa Çmento Aslan Çmento Bolu Çmento Çmentaş Çmento Çmsa Çmento Konya Çmento Mardn Çmento Ünye Çmento x 1-59% -61% -99% -75% -86% -75% -48% x 2-59% -25% -99% -81% -92% -77% -45% x 3-70% -25% -99% -75% -86% -81% -45% x 1-67% -50% -82% -62% -84% -34% -29% x 2 x 3-63% -3% -86% -68% -90% -57% -20% -76% -3% -82% -62% -84% -33% -20% x 1-40% -37% -42% -91% -4% -28% x 2 x 3-53% -56% -53% -95% -39% -51% -69% -56% -42% -91% -4% -41% x 1-51% -42% -45% -22% -87% -58% -6% -5% x 2 x 3-67% -28% -75% -42% -94% -72% -43% -35% -95% -63% -89% -77% -97% -59% -84% -81% x 1-22% -24% -69% -7% -13% x 2 x 3-34% -59% -85% -32% -32% -70% -40% -73% -42% -45% Çmento sektöründek frmaların görel etkn olmayan malyetlernn 2015 yılında etkn hale getrleblmes çn malyet kalemlernde yapılması gereken yleştrmeler, 2014 yılının yorumlanması le değerlendrlecektr. Buna göre; Adana Çmento Sanay T.A.Ş. nn satışlarının çersndek satışların malyet payını 22%, genel yönetm gder payını 34% ve pazarlama satış ve dağıtım gderler payını 70% oranında; Aslan Çmento A.Ş. nn satışlarının çersndek satışların malyet payını 24%, genel yönetm gder payını 59% ve pazarlama satış ve dağıtım gderler payını 40% oranında; Çmentaş İzmr Çmento Fabrkası T.A.Ş. nn satışlarının çersndek satışların malyet payını 69%, genel yönetm gder payını 85% ve pazarlama satış ve dağıtım gderler payını 73% oranında; Mardn Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. nn satışlarının çersndek satışların malyet payını 7%, genel yönetm gder payını 32% ve pazarlama satış ve dağıtım gderler payını 42% oranında ve Ünye Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. nn satışlarının çersndek satışlarının malyet payını 13%, genel yönetm gder 11
Çankırı Karatekn Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Çankırı Karatekn Unversty Journal of The Faculty of Economcs and Admnstratve Scences payını 32% ve pazarlama satış ve dağıtım gderler payını 45% oranında azaltması gerekmektedr. 5. Sonuç Bu çalışmada, frmaların malyet yönetmndek etknlklernn ölçüleblmes amacıyla görel etknlk karşılaştırmasının yapılması amaçlanmış; bunun çn, ver zarflama analznn en uygun ölçüm yöntem olacağına kanaat getrlmştr. Kullanılan yöntem, tek dönemlk analz sonucu vereblmes sebebyle statk br yöntem olarak tanımlanmaktadır. Bununla brlkte; bu çalışmada sunulan uygulamada, frmaların son beş yıllık ver setler ayrı ayrı analz edldkten sonra elde edlen sonuçlar br arada değerlendrlmş; bu sayede yöntem dnamk br yapıda uygulanablmştr. Bu çalışma, frmaların malyet yönetmndek performanslarının görel olarak karşılaştırılablmes amacıyla gerçekleştrlmştr. Çalışma le belrlenmek stenen performans ölçümü, frmaların geçmş dönemlerdek görel etknlklernn karşılaştırılması ve son dönemde eksk performansa sahp frmaların yleştrmelernn belrlenmes olmak üzere k farklı boyutta tartışılablmektedr. Dğer br fade le, çalışmada frmaların hem geçmş performanslarının karşılaştırması, hem de gelecek dönem çn performans yleştrmelernn belrlenmes amaçlanmaktadır. Blmsel lteratürde yer alan ve çmento sektörü üzerne ver zarflama analz yardımı le görel etknlk ölçümü yapılmış olan çalışmaların hemen hemen tamamında, lkdte oranları grd faktörü ve kârlılık oranları çıktı faktörü olarak tanımlanmıştır. Bu çalışmada se, daha önce yapılmış çalışmalardan farklı olarak malyet kalemler grd faktörü olarak tanımlanmıştır. Konuyla lgl olarak daha önce yapılmış çalışmaların brçoğunda; Adana Çmento Sanay T.A.Ş., Akçansa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş., Çmsa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. ve Mardn Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. nn görel tam etkn oldukları görülmüştür. Bununla brlkte; yapılan bu çalışmanın sonuçları, lteratürde yer alan daha öncek çalışmalardan elde edlmş sonuçlarla benzerlkler göstermektedr. Malyet grdlernn görel etknlklernn belrlenmes amacıyla yapılan analzlern sonuçları ncelendğnde; Çmsa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. nn ncelenen tüm dönemlerde görel tam etkn olduğu; ayrıca, Akçansa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. ve Mardn Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. nn farklı kşer dönemde tam etkn olabldkler tespt edlmştr. Ancak, daha öncek çalışmalarda lkdte grd faktörü çn tam etkn olablen Akçansa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. nn malyet grd faktörü çn ncelenen hçbr dönemde tam etkn olamadığı görülmüştür. 12
E.Öztürk Bahar/Sprng 2016 Clt 6, Sayı 1, ss.1-16 Volume 6, Issue 1, pp.1-16 Analz sonucunda, karar brm olarak belrlenen çmento sektörü frmalarının görel etknlk değerlerndek uzun döneml performansın ölçüleblmes amacıyla trend gösteren brer eğm katsayısı da hesaplanmıştır. Buna göre, uzun dönemde en etkn malyet yönetm performansı sergleyen şrketlern Aslan Çmento A.Ş. ve Bolu Çmento Sanay A.Ş. olduğu tespt edlmştr. Çmento sektörü frmaların gelecek dönem yleştrmelernn belrleneblmes çn, ncelenen son döneme at görel yleştrme yüzdelernn değerlendrlmes gerekl ve yeterldr. Buna göre; Akçansa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş., Bolu Çmento Sanay A.Ş., Çmsa Çmento Sanay ve Tcaret A.Ş. ve Konya Çmento Sanay A.Ş. nn herhang br malyet yleştrmesne htyaç duymadığı; buna karşın, sektörde ncelenen dğer frmaların her br malyet grds çn belrlenen yüzdeler dahlnde yleştrmelere htyaç duyduğu sonucuna ulaşılmıştır. Kaynakça Başkaya, Z. ve Öztürk, B.A. (2012). Measurng Fnancal Effcency of Cement Frms Lsted n Istanbul Stock Exchance Va Fuzzy Data Envelopment Analyss. Muhasebe ve Fnansman Dergs, (54), 175-188. Boussofane, A., Dyson, R.G. ve Thanassouls, E. (1991). Appled Data Envelopment Analyss. European Journal of Operatonal Research, 52(1), 1,15. Cenger, H. (2011). İMKB de İşlem Gören Çmento Şrketlernn Performanslarının Ölçülmesnde Ver Zarflama Analz Yaklaşımı. Atatürk Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Dergs, 25(3-4), 31-44. Charnes, A., Cooper, W. ve Rhodes, E. (1978), Measurng The Effcency of Decson Makng Unts. European Journal of Operatonal Research, (2), 429-444. Çakır, S. ve Perçn, S. (2012). Kamu Şeker Fabrkalarında Etknlk Ölçümü: VZA Malmqust TFV Uygulaması. Anadolu Ünverstes Sosyal Blmler Dergs, 12(4), 49-64. Eltaş, C. ve Eleren, A. (2007). Çmento Sektöründe İMKB ye Kayıtlı İşletmelern Ver Zarflama Analz Yöntem İle Etknlk Analz. Ekonomk Yaklaşım Dergs, 18(64), 103-122. Farrell, M.J. (1957). The Measurement of Productvty Effcency. Journal of The Royal Statstcal Socety, Clt: 120, Sayı: 3, s. 253-290. Kartal, A. ve Bozok, M.S. (2011). Çağdaş İşletme Çevrelernde Malyet Yönetm. Afyon Kocatepe Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, 13(1), 1-12. 13
Çankırı Karatekn Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Çankırı Karatekn Unversty Journal of The Faculty of Economcs and Admnstratve Scences Kayalıdere, K. ve Kargın, S. (2004). Çmento ve Tekstl Sektörlernde Etknlk Çalışması ve Ver Zarflama Analz. Dokuz Eylül Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Dergs, 6(1), 196-219. Kula, V. ve Özdemr, L. (2007). Çmento Sektöründe Görecel Etknszlk Alanlarının Ver Zarflama Analz Yöntem İle Tespt. Afyon Kocatepe Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, 9(1), 55-70. Kula, V., Kandemr, T. ve Özdemr, L. (2009). VZA Malmqust Toplam Faktör Vermllk Ölçüsü: İMKB ye Kotel Çmento Şrketler Üzerne Br Araştırma. Selçuk Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Sosyal ve Ekonomk Araştırmalar Dergs, (17), 187-202. Senger, Ö., Tazegül, A. ve Kaygın, C.Y. (2013). İşletmelern Görecel Etknlklernn Ver Zarflama Analz İle Ölçülmes: İmalat Sanaynde Br Uygulama. The Journal of Academc Socal Scence Studes, 6(8), 527-550. Soba, M., Akcanlı, F. ve Erem, I. (2012). İMKB ye Kayıtlı Seçlmş İşletmelere Yönelk Etknlk Ölçümü ve Performans Değerlendrmes: Ver Zarflama Analz ve Topss Uygulaması. Selçuk Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Dergs, (27), 229-243. Şakrak, M. (1998). Geleneksel Malyetlemeden Hedef Malyetlemeye Malyet Br Çıktı (Sonuç) Değl Grddr. 6. Ulusal İşletmeclk Kongres, 12-14 Kasım 1998, Antalya, 293-305. Ulucan, A. (2002). ISO500 Şrketlernn Etknlklernn Ölçülmesnde Ver Zarflama Analz Yaklaşımı: Farklı Grd Çıktı Bleşenler ve Ölçeğe Göre Getr Yaklaşımları İle Değerlendrmeler. Ankara Ünverstes Syasal Blmler Fakültes Dergs, 57(2), 185-202. Yalama, A. ve Sayım, M. (2008). Ver Zarflama Analz İle İmalat Sektörünün Performans Değerlendrmes. Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, 23(1), 89-107. Yıldız, A. (2005). İMKB de İşlem Gören Şrketlern Etknlklernn Ver Zarflama Analz ve Malmqust Endeks Yöntemleryle Değerlendrlmes. 9. Ulusal Fnans Sempozyumu, Nevşehr, 285-315. Yılmaz, M.K. ve Çıracı, D.D. (2004). Hsse Senetler İMKB de İşlem Gören Çmento Şrketler nn Lkdte ve Kârlılık Açısından Ver Zarflama Yöntem İle Etknlk Analz. MÖDAV Muhasebe Blm Dünyası Dergs, 6(3), 129-148. 14
E.Öztürk Bahar/Sprng 2016 Clt 6, Sayı 1, ss.1-16 Volume 6, Issue 1, pp.1-16 Relatve Effcency Analyss for The Measurement of Cost Performance: Data Envelopment Analyss Implementaton n BIST Cement Sector Extended Abstract 1. Introducton Competton race between day-by-day frms takes place under more dffcult condtons whch depend on changng and mprovng crcumstances. In ths settng, companes, whch may use cost management technques effectvely, have come a long way n strve to survve. Wth the developments n the cost management approaches snce half a century, tradtonal cost management approaches have had some strategc and contemporary mssons. Nowadays, strategc cost management approaches adopted by many company envronments accept that the concept of cost s as the nput of company actvtes rather than the output of these processes. Accordng to these approaches, costs are consdered as an nput factor. In ths study, t s amed to present an applcaton of cost control method that s regarded the costs as an nput measure and the profts as an output measure. For ths purpose, data envelopment analyss method, whch was used n many prevously studes, s used as analyss method. However, n ths study, dfferent from the prevously studes, nput and output factors are produced from the cost and proft measures. Thus, relatve effcency comparsons of cost nput levels and proft output levels of the companes have been made n smlar areas of actvty. 2. Method The study was conducted wth data envelopment analyss. Data envelopment analyss, that ams to use measurement for relatve effectveness of the nput or output factors, s non-parametrc method. Ths method can measure the relatve performance of decson makng unts by usng the numerous nput and output factors that can be measured wth the dfferent measurement unts. Data envelopment analyss can be modeled as the nput- or output-orented. Whle data envelopment analyss as the nput-orented ranks decson makng unts that determne the most effectve nput factors for a partcular output level, data envelopment analyss as the-output orented ranks decson makng unts that determne the most effectve output factors for a partcular nput level. In ths study, data envelopment analyss as the nput orented has been used n order to measure the cost performance of the companes. In addton to ths practce, n order to measure the effectveness of cost management for the surveyed companes, cost and proft tems are defned respectvely as nput and output factors. Input and output factors used n ths work are as follows: Input Factors: - Cost of Sales/Sales - General Admnstratve Expenses/Sales - Marketng, Sellng and Dstrbuton Expenses/Sales Output Factors: - Return on Assets (RoA) - Return on Equty (RoE) 15
Çankırı Karatekn Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs Çankırı Karatekn Unversty Journal of The Faculty of Economcs and Admnstratve Scences In the paper, the data between 2010 and 2014 perod for the companes of operatng BIST cement sector have been compled by takng Publc Dsclosure Platform and have been analyzed wth data envelopment analyss method by usng DEA-Solver Ms Excel add-n. The lst of companes ncluded n ths research s as follows: Adana Cement Industres Inc. Akçansa Cement Industry and Commerce Corporaton Inc. Aslan Cement Inc. Bolu Cement Industres Inc. Çmentaş İzmr Cement Factory Inc. Çmsa Cement Industry and Commerce Inc. Konya Cement Industres Inc. Mardn Cement Industry and Commerce Inc. Ünye Cement Industry Inc. 3. Results and Dscusson The emprcal fndngs of the study were obtaned n two sectons. One of these sectons s the calculaton of the relatve effectveness for costs and the other secton s the calculaton of the mprovement percentages for the relatve non-effcency costs. Accordng to analyss results, t s shown that Çmsa Cement Industry and Commerce Inc. has relatve full-effcency n all examned perods. In addton, t s shown that Mardn Cement Industry and Commerce Inc., Akçansa Cement Industry and Commerce Corporaton Inc., Ünye Cement Industry Inc., Konya Cement Industres Inc., Bolu Cement Industres Inc., Adana Cement Industres Inc., Aslan Cement Inc. and Çmentaş İzmr Cement Factory Inc. have been ranked accordng to relatve effcency scores from hgh to low. For the year 2014, n order to be relatve full-effcency, cost mprovements for relatve noneffcency companes have been determned. Accordng to results, Cost of Sales/Sales, General Admnstratve Expenses/Sales and Marketng, Sellng and Dstrbuton Expenses/Sales should be reduced, respectvely, by 22%, 34% and 70% for Adana Cement Industres Inc.; by 24%, 59% and 40% for Aslan Cement Inc.; by 69%, 85% and 73% for Çmentaş İzmr Cement Factory Inc.; by 7%, 32% and 42% for Mardn Cement Industry and Commerce Inc.; by 13%, 32% and 45% for Ünye Cement Industry Inc. 4. Concluson In order to determne future perod mprovements of cement sector companes, evaluaton of relatve mprovement percentages for last perod (2014 for ths study) s necessary and suffcent. Accordng to these evaluatons, Akçansa Cement Industry and Commerce Corporaton Inc., Bolu Cement Industres Inc., Çmsa Cement Industry and Commerce Inc. and Konya Cement Industres Inc. do not need any cost mprovement; however, t concluson that each of the other companes n cement sector need to cost mprovements accordng to determned cost mprovement percentages. 16