TÜRKİYE DE TARIMSAL KOOPERATİFLERİN BAŞARISI VE 1 MEMNUNİYET ANALİZİ 0F 2 Ahmet ŞAHİN1F Murat CANKURT3F 4 3 Bülent MİRAN2F 5 Chat GÜNDEN4F Özet: Bu çalışmanın amacı Türkye de tarımsal kooperatflern başarısı ve ortakların memnunyetn analz etmektr. Araştırmanın ana materyaln 392 kooperatf ortağı le yapılan anketlerden elde edlen verler oluşturmuştur. Çalışmanın Türkye y temsl etmes bakımından anketler 7 coğraf bölgede yapılmıştır. Verlern analznde tanımlayıcı statstkler, kukla değşkenler probt ve kategork değşkenler sıralı logt le analz kullanılmıştır. Probt ve sıralı logt analz sonucuna göre kooperatfe ortak olmada etkl faktör; adaletl yönetm anlayışı, kooperatf memnunyetn ve başarıyı poztf yönde etklemektedr. Anahtar Kelmeler: Kooperatf Başarısı, Kooperatf Memnunyet, Probt, Logt Success And Contentment Analyss Of Agrcultural Cooperatves In Turkey Abstract: The am of ths study s to analyze the success and contentment of agrcultural cooperatve n Turkey. The man materal of ths study s orgnal data that obtaned from the face to face ntervews wth 392 members of agrcultural cooperatves. Surveys have been made n 7 geographc regons n order to represent all of Turkey. Descrptve statstcs, probt and ordered logt were used analyss of the data. Accordng to probt and ordered logt analyss, the far management and the contentment of members about Cooperatves are effectve n the success of Cooperatves. Logt Keywords: Cooperatve Success, Cooperatve Contentment, Probt, 1 Bu Araştırma TÜBİTAK Tarafından Proje No: 109O609 İle Desteklenmştr. 2 Doç,Dr, Kahramanmaraş Sütçü İmam Ünverstes, Öğretm Üyes (ahmet.sahn@ksu.edu.tr) 3 Prof. Dr. Ege Ünverstes, Öğretm Üyes (bulent.mran@ege.edu.tr) 4 Yrd. Doç. Dr. Adnan Menderes Ünverstes, Öğretm Üyes (muratcankurt@hotmal.com) 5 Doç. Dr. Ege Ünverstes, Öğretm Üyes (chat.gunden@ege.edu.tr) 55
GİRİŞ Tarımsal faalyetler çeştl rskler altında gerçekleştrlmektedr. Tarımda rskler azaltmanın ve sektörü güçlü hale getrmenn en öneml yollarından br, üretclern kooperatfler şeklnde örgütlenmeye gtmesdr. Türkye de tarımsal kooperatfçlğn stenen düzeyde olmadığı da kabul edlmektedr. Dünyada pek çok ülke kooperatfleşmey başarıyla uygularken Türkye nn kooperatfleşmede başarısız olması öneml br araştırma konusudur. Tarımın sanayden en öneml farklarından br, hem pyasalar açısından, hem de üretm sürec boyunca maruz kaldığı çevresel etkler açısından, daha rskl olmasıdır. Bunun getrdğ kayıplar, br taraftan üretcy etklerken, dğer taraftan da tüketcy etklemektedr. Bu bağlamda çftçlern örgütlenmes, üretmn başından sonuna kadar ve hatta üretclern sosyal hayatı dahl olmak üzere, her aşamada fayda sağlayablecek olan br faalyettr. Ayrıca AB fonlarından yararlanmada kooperatflern etknlğ blnmektedr. Bu nedenle; Türkye de tarımsal kooperatfçlğn yaygınlaşmasını ve sürdürüleblr başarıyı yakalamasını sağlayacak poltkaların gelştrlmesnde, kooperatf ortakları olan çftçlern memnunyetnn sağlanmasında, hang değşkenlerden nasıl yararlanılması gerektğn belrlemek çok önemldr. Bu etkenlern belrlenmes ve kullanılmasıyla; üretclern gelr artışı ve refahına, tüketclern fayda artışına, yönetclern memnunyetne, poltkacıların başarılarına ve ülkenn tarımsal kooperatfçlk ve ardından tarımsal anlamında kalkınmasına ve daha br çok kazanıma, olumlu etk edeceğ düşünülmektedr. Ancak unutulmamalıdır k; çıkan sonuçları poltkalara ve stratejlere dönüştürerek uygulamaya geçrlmes, kooperatf ve üst örgüt yönetclerne ve tarım poltkaları çn karar alcılara düşmektedr. Elde edlecek bulguların tarım sektörünün yapısına, kooperatfçlğn gelşmesne ve kooperatfçlk le lgl poltkaların belrlenmesne öneml katkılarının olacağı düşünülmektedr. Tarımsal amaçlı kooperatfler, tarımsal faalyet gerçekleştrmek çn köy, belde ve lçe gb yerleşm merkezlernde kurulablmektedr. Tarım kooperatfler çftçlern ekonomk haklarını korumak ve daha fazla kar elde etmeler çn kurulurlar. Bu kar; kooperatfn fyatları etklemes ya da gerekl grdlern temn le verm artışı şeklnde olur (Yercan, 2003). Araştırma kapsamına 1163 sayılı kooperatfler kanununda yer alan tarımsal kalkınma kooperatfler alınmıştır. Tarımsal kalkınma kooperatfler demokratk örgütlenmenn ve kırsal kalkınmanın en temel yapısını oluşturmaktadır. Türkye de Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Çevre ve Şehrclk Bakanlığı ve Gümrük ve Tcaret Bakanlığı bünyesnde toplamda 25 kooperatf çeşd bulunmaktadır. Türkye de toplam kooperatf sayısı 84199 ve ortak sayısı 8109210 dur. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı 12990 brm ve 3890478 ortak, Çevre ve Şehrclk Bakanlığına Bağlı 57828 56
brm, 2215710 ortak, Gümrük ve Tcaret Bakanlığına bağlı 13381 brm ve 2003022 ortak bulunmaktadır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı olan Tarımsal Kalkınma Kooperatf, Su Ürünler Kooperatf, Sulama Kooperatf ve Pancar Ekcler Kooperatf 1163 nolu Genel Kooperatfler Kanununa tab ken Tarımsal Kred Kooperatf 1581 nolu kanuna tabdr. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı kooperatflern %62.92 lk kısmını Tarımsal Kalkınma Kooperatfler brmler oluşturmaktadır. Bunu %19.22 le Sulama Kooperatfler takp etmektedr. En az brm olan kooperatf se %0.24 le Pancar Ekcler Kooperatf dr. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı kooperatflern ortak sayısı ncelendğnde se en fazla ortağı olan kooperatf %42.12 l,k pay le Pancar Ekcler Kooperatf daha sonra ortak le %27.84'lük pay le Tarım Kred Kooperatf takp etmektedr. Tarımsal Kalkınma Kooperatf se % 21.66 lık paya sahptr. En az ortağı olan kooperatf se Su Ürünler Kooperatfdr. Toplam brm sayısının %15.42 sn Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı kooperatfler oluştururken, Çevre ve Şehrclk Bakanlığına bağlı brm kooperatfler %68.68', Gümrük ve Tcaret Bakanlığına bağlı kooperatf sayısı se toplam brmlern %15.89 nu oluşturmaktadır Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı ortak sayısı toplam ortak sayısının %47.98 sn oluşturmaktadır. 2013 yılına at olan güncel verlere göre kooperatf sayıları araştırmanın yapıldığı döneme göre artmış göstermştr (Anonm, 2013) 57
Tablo1. Türkye de kooperatfçlk yasasına göre faalyette bulunan kooperatfler İlgl Bakanlık Kooperatf Çeştler Kooperatf Sayısı Ortak Sayısı Tarımsal Kalkınma 8173 842563 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Koop. Sulama Koop. 2497 295984 Bakanlığı Su Ürünler Koop. 522 29972 Pancar Ekcler Koop. 31 1638981 Tarım Kred Koop. 1767 1082978 ARA TOPLAM 12990 3890478 Çevre ve Konut Yapı Koop. 54966 1985076 Şehrclk Küçük San.St.Yapı 1052 127098 Bakanlığı Koop. Toplu İşyer Yapı Koop. 1810 103536 ARA TOPLAM 57828 2215710 Tarım Satış Koop. 322 602248 Bağımsız TSK 22 2245 Tütün Tarım Satış 66 23414 Koop. Yaş Sebze Meyve 37 2886 Koop. Tüketm Koop. 2970 288063 Motorlu Taşıyıcılar Koop. 6734 199220 Gümrük ve Esnaf Sanat.Kef.Koop. 993 685105 Tcaret Küçük Sanat Koop. 331 10043 Bakanlığı Temn Tevz Koop. 344 24497 Turzm Gelştrme 391 17448 Koop. Üretm Pazarlama 483 22491 Koop. Tedark Kefalet Koop. 7 599 Yayıncılık Koop. 31 767 Hamallar Taşıyıcılar 11 586 Koop. İşletme Koop. 585 98769 Yardımlaşma Koop. 24 22160 Eğtm Koop. 30 2481 ARA TOPLAM 13381 2003022 GENEL TOPLAM 84199 8109210 Kaynak: Anonm, 2013. 58
Bu çalışmanın amacı Türkye de tarımsal kalkınma kooperatflernn başarısı ve ortaklarının memnunyetnde etkl olan faktörler belrlemektr. Tarımsal kooperatflern en öneml görev çftçlern ekonomk haklarını korumasıdır. Çftçye sağlanan ekonomk yararlar yanında, yöresel ve bölgesel kalkınmada öneml rol oynamaktadır. Fas ta Dossa (2011) tarafından yapılan çalışmada kooperatfler kalkınma stratejs unsuru olarak değerlendrlmştr. Ülkemzde tarımsal kooperatfçlğn daha çok sayısal olarak gelştğ, şletmeclk açısından yeterl değldr (Acar ve Yıldırım, 2000). Tarımsal kooperatfçlk konusunda lteratür oldukça genştr. Br kısım çalışmalar kooperatf üyelernn ekonomk analzn esas alırken (Yercan, 1996; Acar ve Yıldırım 2000; Dedeoğlu ve Yıldırım, 2006), br bölümü se kooperatfn sosyo ekonomk faalyetlern ncelemektedr (Yıldırım ve Acar, 1999; Karlı ve Çelk, 2003; Özdemr, 2005; Ünal ve Yercan, 2006; Sernkl bve İnan, 2007; Ünal ve ark., 2009). Dakurah ve ark. (2005) tarafından Br tür lkert ölçeğ kullanılarak kooperatf memnunyet analz edlmştr. Zarafshan ve ark. (2010) yaptıkları çalışmada İran da kooperatflern başarısını sorgulamışlardır. Hayvancılık kooperatflernn başarısını etkleyen faktörler Azad ve ark. (2010) tarafından ncelenmştr. Ancak tarımsal kooperatflerden derlenen verler le sayısal modellemeler yapılarak kooperatf başarısının ve ortakların memnunyetnde etkl olan faktörlern ortaya konulmamış olması bu araştırmanın önemn ortaya koymaktadır. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmanın esas materyaln, tarımsal kalkınma kooperatf ortakları le karşılıklı görüşerek yapılan anketlerden elde edlen orjnal ntelkl verler oluşturmuştur. Çalışmanın Türkye y temsl etmes bakımından anketler 7 coğraf bölgede yapılmıştır. Bölgeler temslen, en fazla tarımsal kalkınma kooperatfne sahp brer l seçlmştr. Kooperatf ortaklarından kend şletmelernn 2010 yılı üretm dönemne lşkn verler anket formu kullanılarak sağlanmıştır. Görüşülecek kooperatf üyes çftçlern örnek hacmnn belrlenmesnde oransal örnek hacm formülü kullanılmıştır. (Newbold, 1995; Mran, 2002). 59
Formülde; 2 pˆ σ x px = Oranın Varyansı n: Örnek hacmn: Anaktle p: oran (maksmum örnek hacmne ulaşmak amacıyla p= 0.5 alınmıştır.) Tarımsal kalkınma kooperatflerne üye olan çftç sayısı 778556 dır (Anonm, 2007). Buna göre, %95 güven aralığı ve %5 hata payı çn örnek hacm, 392 kooperatf ortağı olarak hesaplanmıştır. Kooperatf ortakların kooperatf başarılı bulmalarında ve ortakların kooperatften memnunyet düzeylernde etkl olan faktörler belrlenmştr. Bu amaçla kukla değşkenler probt analz le kategork değşkenler sıralı logt le analz edlmştr. Probt analz Probt model, parametreler doğrusal olmayan (nonlnear) keskl seçm modeldr. Bu modeln amacı; bağımlı değşken olan P seçm olasılığını, bağımsız değşkenlerle, P 0-1 arasında olacak şeklde lşklendrmektr. Probt modelde her gözlem çn br I fayda ndeks gelştrlr I = ß 1 + ß 2 x 2 +..+ ß k x k I ne kadar büyükse, breynn y = 1 seçmnden elde edeceğ faydanın o kadar büyük olacağı anlamına gelmektedr. Probt modeln genel gösterlş aşağıdak denklemde sunulmuştur. P =F(I )=F(ß 1 + ß 2 x 2 +..+ ß k x k )=F(x ß) Burada F(I ); I olarak değerlendrlen standart normal (0,1) tesadüf değşkenne at eklemel olasılık fonksyonudur. Probt modelde tahmncler ML (maxmum lkelhood) yöntemyle elde edlmektedr (Mran, 2006). Logt model Doğrusal olasılıklı modele alternatf olarak logt model gelştrlmştr. Logt model, doğrusal olasılıklı modeln olumsuz özellkleryle karşılaşılmaz. Logt n fonksyonel formu: ya da n = Np(1 p) N σ + p p 2 ( 1) (1 ) P ln = bo + b X + u P 1 1 60
1 P = ( b o + b1 X + u) 1+ e şeklnde tanımlanmaktadır (Mran, 2006). Logt modeller kategork bağımlı değşkenler çn uygulanmaktadır. Multnomal logt modeller se kden fazla kategorl bağımlı değşkenler söz konusu olduğunda kullanılmaktadır. Logt modeller, genelleştrlmş doğrusal modeln belrl koşullar altında oluşturulmuş özel durumlarıdır. Bu durumda yapılacak olan çalışmada, eğer bağımsız değşkenlern bazısı sürekl veya uygun (lgl) sınıflar çne ayrıştırılamazsa, o zaman log-lnear analz yerne logstk regresyon kullanılmalıdır. Aynı zamanda eğer değşkenlern bazısı bağımlı olarak ele alınırsa, o zaman logt model uygundur. Böyle br durumda 0 le 1 arasında kalma koşulunu sağlayablmek çn logt modeln uygulanması önerlmektedr (Gujarat,2000). Logt model, bağımlı değşkenn tahmn değerlern olasılık olarak hesaplayarak olasılık kurallarına uygun sınıflama yapma mkânı veren, tablolaştırılmış ya da ham ver setlern analz eden br statstksel yöntemdr (Özdamar, 1999). Logt model, bağımsız değşken değer sonsuza gttğ zaman, bağımlı değşkenn 1 e asmptot olduğu matematksel br fonksyondur. P = E( Y = 1 X ) = α + βx P = E( Y = 1 X ) = 1+ e 1 ( α + βx ) = 1 1+ e Z α + βx Burada: Z = dr. P: açıklayıcı değşken (X) hakkında blg verrken -nc breyn belrl br terch yapma olasılığını fade etmektedr. Z = α + βx e = 2,71828 dr (Özdamar, 1999). Logt modelde X hang değerler alırsa alsın fonksyondak eksponansyel term dama poztf olacağı çn P nn alt sınırı da 0 olur. Olasılık çn gerekl olan 0 P 1 koşulunu bu fonksyon sağlamış olur. Logt dağılım 61
fonksyonu dye adlandırılan Z değşken - le + arasında değer aldıkça P de 0 le 1 arasında değerler alacak ve P le Z arasındak lşk doğrusal olmayacaktır. Böylece 0 P 1, ve Z le P arasındak lşknn doğrusal olmama şartları yerne gelmş olacaktır. Kooperatf ortaklarına kooperatf başarısını nasıl buldukları beşl lkert le sorulmuştur. Kooperatf başarılı buluyorum, önermesn şu beşl lkert le ölçeklendrmşlerdr: Lkert: 1: Kesnlkle Etksz 2:Braz etkl 3:Orta derecede 4:Büyük ölçüde etkl 5:Kesnlkle etkl. BULGULAR Kooperatf Ortaklarının Genel Özellkler Kooperatf ortaklarının yaşları ortalama olarak 47.3 yıl olarak bulunmuştur. İncelenen kooperatflern ortaklarının %62.2 gb br çoğunluğu çalışma çağındak aktf nüfus çersnde yer almaktadır. Ortakların %37.8 50 yaş ve üzernden oluşmaktadır. İncelenen kooperatflerde ortakların ortalama öğrenm süreler 7.5 yıl le yaklaşık lk öğretm düzeyne yakındır. İncelenen kooperatf ortaklarının yarısı, %50.5 lk okul mezunudur. Lse mezunu oranı %20.7, orta öğrenm mezunu %19.6 ve ünverste mezunu se %7.9 oranında bulunmaktadır. Öğrenm görmemş ortakların oranı %1.3 dır. Ortakların kooperatfe üye olma süreler ortalama 13 yıl olarak bulunmuştur. Kooperatf ortağı olan aleler ortalama 4.6 kşden oluşmakta olup çekrdek ale yapısı göstermektedr. Kooperatf ortağı alelerde yaklaşık nüfusun yarısı, ale başına ortalama 2.2 kş tarımla lglenmektedr. Tarım dışı sektörlerde çalışıp kooperatf ortağı olanların oranı %6.4 tür. Görüşülen kooperatf ortaklarına herhang br tarımsal kooperatfn yönetm faalyetne aktf olarak katılıp katılmadıkları sorulmuştur. Ortakların çoğunluğu, %65.3 ü yönetm faalyetlerne katıldığını, %34.7 s se katılmadığını belrtmştr. Ortakların %75.8 gb br çoğunluğunun dğer tarımsal kuruluşlara üyelğ bulunmakta ve %24.2 snn üyelğ bulunmamaktadır. Üyelk oranı en yüksek tarımsal kuruluş %19.4 le Zraat Odası ve Pancar Ekcler Kooperatfdr. Bu kuruluşları %19.1 le Tarım Kred Kooperatfler zlemektedr. Üyelk oranı en düşük kuruluş %3.6 le Tarım Satış Kooperatflerdr. Ortakların yarıdan fazlasının, %57.7 snn tarım dışı gelr mevcut olup, %42.3 nün se tarım dışı gelr bulunmamaktadır. İncelenen tarımsal kalkınma kooperatflerne ortak tarım şletmelernde ortalama araz 62.1 dekar (da) olarak belrlenmştr. İşlenen şletme arazlernn %72.5 gb büyük çoğunluğu mülk arazden oluşmaktadır. Toplam şletme arazlernn %26.2 s kralanan arazden, %1.3 ü se ortak şlenen arazden oluşmaktadır. Kooperatf ortağı şletmelerde arazlern %64.3 ü sulanmakta ve %35.7 s kurak arazden oluşmaktadır. İncelenen kooperatf ortaklarının 279 u hayvancılık yapmakta olup bu tüm şletmelern %71.2 sn oluşturmaktadır (Tablo). 62
Tablo2. Kooperatf ortaklarının özellkler Değşkenler Ortalama/ St. Mn. Max. % Frekans Sapma Yaş 47.3 12.1 19 85 15-49 244 62.2 50-+ 148 37.8 Eğtm (Yıl)* 7.5 3.2 0 16 Öğrenm görmemş 5 1.3 İlk Okul 198 50.5 Orta öğrenm 77 19.6 Lse 81 20.7 Ünverste 31 7.9 Kooperatf Ortaklığı (Yıl) 13.0 11.1 1 49 Ale Genşlğ (kş) 4.6 1.7 1 14 Tarımda Çalışan (kş) 2.2 1.4 0 10 Kooperatf Yönetmne Katılma Evet 256 65.3 Hayır 136 34.7 Tarımsal Kuruluşlara Üyelk Üye Olmayan 95 24.2 Tarım Kred Koop. 75 19.1 Tarım Satış Koop. 14 3.6 Pancar Ekcler Koop. 76 19.4 Zraat Odası 76 19.4 Dğer 56 14.3 Tarım Dışı Gelr Var 226 57.7 Yok 166 42.3 Araz Varlığı (da) 62.1 100.0 Mülk Araz 45.0 72.5 Kralanan Araz 16.3 26.2 Ortak İşlenen Araz 0.8 1.3 Sulanan Araz 39.9 64.3 Sulanmayan Araz 22.1 35.7 Hayvancılık Yapma Durumu Hayvancılık Yapan ( İşletme Adet) 279 71.2 Hayvancılık Yapmayan ( İşletme Adet) 113 28.8 Süt Sığırcılığı Yapan ( İşletme Adet) 250 63.8 Süt Sığırcılığı Yapmayan ( İşletme Adet) 142 36.2 63
Ortakların kooperatf başarılı bulmasında etkl olan faktörlern probt analz Kooperatf ortaklarından doğrudan kooperatf başarılı bulup bulmadıkları sorulmuştur. Bu yanıt bağımlı değşken olarak alınmış ve başarıda etkl olan faktörler probt modelle bulunmuştur. Hayvancılık yapma kooperatf başarısında anlamlı bulunmamıştır. Kooperatf başarılı bulanların pancar ekcler kooperatfne üyelk arasında negatf lşk bulunmuştur. Adaletl yönetm anlayışı arttıkça kooperatf başarısı artmaktadır. Adaletl yönetm değşken α = 0.01 düzeynde anlamlı bulunmuştur. Kooperatfn son genel kuruluna katılanlar kooperatf başarılı bulmaktadır. Bu durum blglenme le brlkte olumlu br bakış açısı kazanıldığını söyleyeblrz. Traktör varlığı le kooperatf başarısı poztf çıkmamıştır. Bell mkanları olanların örgütlenmey gerekl görmemesnden kaynaklanablr. Bu bağlamda kooperatflermzde pek olmayan ortak makne kullanımı yöntemler gelştrlmeldr. Kooperatfe ortak olduktan sonra gelrdek olumlu değşklkle kooperatf başarısı negatf lşkl çıkmıştır. Beklenen sonuç kooperatfler ortaklığı sonucunda gelrn artması ve bu nedenle kooperatfn başarılı bulunması olmalıydı. Burada ortakların böyle br nancının olmamasının altında yatan nedenler, kooperatflern grd temnnde ve ürün pazarlamasında pyasa fyatı düzeynde şlem yapmaları ve rsturn dağıtmamaları etkl olmuştur. Kooperatf hesapları hakkında blg ednenler kooperatf daha başarılı bulmaktadır. Tablo3. Ortakların kooperatf başarısında etkl olan faktörlern probt analz Bağımlı Değşken (Başarılı = 1, Başarısız = 0) Bağımsız Değşken Coeffcent Std. Error Sg. Pancar Ekcler Kooperatfne üyelk (1: Evet, 0: Hayır) -0.568 0.247 ** Kooperatfnzn son genel kuruluna katıldınız mı? (1: Evet, 0: 0.347 0.216 * Hayır) Hayvancılık yapıyor musunuz? (1: Evet, 0: Hayır) 0.278 0.208 Traktörünüz var mı? (1: Evet, 0: Hayır) -0.594 0.217 *** Kooperatfe ortak olduktan sonra szce gelrnzde olumlu -0.662 0.192 *** değşklkler oldu mu? (1: Evet, 0: Hayır) Kooperatfnzn hesapları le lgl blg ednyor musunuz? 0.466 0.201 ** (1: Evet, 0:Hayır) Adaletl br yönetm olduğundan 0.496 0.075 *** (1:Kesnlkle Etksz,,5:Kesnlkle Etkl) Intercept 0.159 0.617 Pearson Goodness-of-Ft Test : Ch-Square 655.793, dfa :384 *** *α=0.10 çn anlamlı **α=0.05 çn anlamlı ***α=0.01 çn anlamlı 64
Ortakların Kooperatften Memnunyetnn Probt Analz Kooperatf ortaklarından kooperatften memnunyet düzeyn belrlemede sorulan ekonomk, sosyal, kültürel, kooperatf özellkler, kşsel faktörler ve başarı açısından alınan 57 değşkenn ortalaması alınarak 3.5 n üzerndekler memnun kabul edlmştr. Bu yanıt bağımlı değşken olarak alınmış ve memnunyette etkl olan faktörler probt modelle bulunmuştur. Hayvancılık yapma kooperatf memnunyetnde anlamlı bulunmamıştır. Kooperatften memnun olanların gelrlernde poztf br artış olmamıştır. Memnunyet le gelr artışı negatf lşkl çıkmıştır. Kooperatfleşmenn br amacı da ortakların gelr düzeyn yükseltmektr. Bu amaç sürdürüleblr br örgütlenme çn ulaşılması gereken br hedeftr. Bu değşken α = 0.05 düzeynde anlamlı bulunmuştur. Adaletl yönetm anlayışı arttıkça kooperatf memnunyet artmaktadır. Adaletl yönetm değşken α = 0.01 düzeynde anlamlı bulunmuştur. Kooperatfleşmenn fonksyonlarından brs olan ürünü y fyata değerlendrmek kooperatf memnunyetn olumlu etkleyen br faktör olarak belrlenmştr. Kooperatfleşmenn br dğer fonksyonu olan grdy düşük fyattan temn etme faktörü de memnunyet poztf yönde etklemektedr. Türkye de sürdürüleblr br örgütlenme çn mutlaka bu faktörler kooperatflerde öne çıkarılmalıdır (Tablo4). Tablo4. Ortakların kooperatften memnunyetn probt analz Bağımlı Değşken (Memnun = 1, Memnun değl = 0) Std. Bağımsız Değşken Coeffcent Error Hayvancılık yapıyor musunuz? (1: Evet, 0: Hayır) -0.228 0.188 Sg. Kooperatfe ortak olduktan sonra szce gelrnzde olumlu değşklkler oldu mu? (1:Evet, 0: Hayır) Adaletl br yönetm olduğundan (1:Kesnlkle Etksz,,5:Kesnlkle Etkl) Kooperatfnzn hesapları le lgl blg ednyor musunuz? (1: Evet, 0: Hayır) Ürünü y fyata sattığımdan (yüksek kâr) (1:Kesnlkle Etksz,,5:Kesnlkle Etkl) Grdler düşük fyattan temn ettğmden (1:Kesnlkle Etksz,,5:Kesnlkle Etkl) -0.599 0.183 ** 0.730 0.087 *** 0.369 0.190 * 0.108 0.066 * 0.144 0.066 ** Const -2.213.634 **** Pearson Goodness-of-Ft Test : Ch-Square 438.233, df a :385 ** *α=0.10 çn anlamlı **α=0.05 çn anlamlı ***α=0.01 çn anlamlı 65
Kooperatf Başarısında Etkl Olan Faktörlern Kategork Logt Modelle Analz Kooperatf ortaklarının %44.1 kooperatfn kesnlkle başarılı olduğunu düşünüyorlar. Ortakların %25.8 büyük ölçüde başarılı bulmaktadır. Kesnlkle başarısız bulanların ve braz başarılı bulanların oranı %6.9 dur (Tablo5). Tablo5. Kategork olarak kooperatf başarısı Kooperatf başarılı buluyorum. Lkert: 1: Kesnlkle Etksz Terch % 2:Braz etkl 3:Orta derecede 4:Büyük ölçüde etkl 5:Kesnlkle etkl 1 27 6.9 2 26 6.6 2 65 16.6 4 101 25.8 5 173 44.1 Toplam 392 100.0 Uygulanan kategork logt model statstksel olarak anlamı bulunmuştur. Öğrenm süres arttıkça kooperatf başarısı negatf lşkl bulunmuştur. Buğday üretm alanı le kooperatf başarısı poztf lşkl bulunmuştur. Bu değşken tarımsal üretmde bulunanlar örgütlenmeye olumlu bakmaktadır, şeklnde yorumlamak mümkündür. Ortakların hayvancılık yapıyor olması kooperatf başarısını olumlu etklemektedr. Kooperatfleşmede hayvancılık kooperatflernn öncü olduğu blnmektedr. Adaletl yönetm düzey yükseldkçe kooperatf başarısı artmaktadır. Ürünün yüksek fyata değerlendrme durumu da kooperatf başarısını poztf yönde etklemektedr. Sürdüreblr başarı çn bu faktörlere yönelk çalışmalar yoğunlaştırılmalıdır. 66
Tablo6. Ortak başarısında etkl faktörler çn kategork logt model sonucu Bağımlı Değşken: Kooperatf başarılı buluyorum (1: Kesnlkle Etksz 2:Braz etkl 3:Orta derecede 4:Büyük ölçüde etkl 5:Kesnlkle etkl) Bağımsız Değşken Coeffc ent Std. Error Sg. Öğrenm süres (yıl) -0.105 0.033 *** Buğday üretm alanı (da) 0.006 0.003 ** Hayvancılık yapıyor musunuz? (1: Evet, 0: Hayır) 0.539 0.231 ** Kooperatf ana sözleşmesn okudunuz mu? (1: Evet, 0: Hayır) 0.330 0.221 Adaletl br yönetm olduğundan (1:Kesnlkle Etksz,,5:Kesnlkle Etkl) 1.383 0.115 *** Ürünü y fyata sattığımdan (yüksek kâr) (1:Kesnlkle Etksz,,5:Kesnlkle Etkl).199.076 *** Model Ch-Square (247.116) *** Goodness-of-Ft Ch-Square (1176,102) ** Pseudo R-Square Cox and Snell (0.468) Nagelkerke (0.500) McFadden (0.230) *α=0.10 çn anlamlı **α=0.05 çn anlamlı ***α=0.01 çn anlamlı SONUÇ Kooperatfleşmenn fonksyonlarından brs olan ürünü y fyata değerlendrmek kooperatf memnunyetn olumlu etkleyen br faktör olarak belrlenmştr. Kooperatfleşmenn br dğer fonksyonu olan grdy düşük fyattan temn etme faktörü de memnunyet poztf yönde etklemektedr. Türkye de sürdürüleblr br örgütlenme çn mutlaka bu faktörler kooperatflerde öne çıkarılmalıdır Kooperatf başarısının kategork analz, ortaklarının %44.1 kooperatf kesnlkle başarılı bulmaktadır. Uygulanan kategork logt model statstksel olarak anlamı bulunmuştur. Ortakların hayvancılık yapıyor olması kooperatf başarısını olumlu etklemektedr. Kooperatfleşmede hayvancılık kooperatflernn öncü olduğu blnmektedr. Adaletl yönetm düzey yükseldkçe kooperatf başarısı artmaktadır. Ürünün yüksek fyata değerlendrme durumu da kooperatf başarısını poztf yönde etklemektedr. Sürdüreblr başarı çn bu faktörlere yönelk çalışmalar yoğunlaştırılmalıdır. 67
Probt ve sıralı logt analz sonucuna göre kooperatfe ortak olmada etkl faktörler belrlenmştr. Bu k analzde de adaletl yönetm anlayışı kooperatf memnunyet ve başarıyı poztf yönde etklemektedr. Adaletl yönetm anlayışı arttıkça kooperatf başarısı artmaktadır. Kooperatflern genel kurullar dışında da ortaklarını blglendrmeler sürdürüleblr örgütlenmeye katkı sağlayacaktır. Kooperatfler güncel teknolojy de kullanarak daha şeffaf br yönetm anlayışı uygulamaları kooperatf başarısını artıracaktır. Bu durum sürdürüleblrlğe olumlu etk yapacaktır. KAYNAKÇA Acar, İ., Yıldırım, İ.,(2000). Mandıra İşleten Dönerdere Tarımsal Kalkınma Kooperatfne Ortak İşletmelern Ekonomk Analz, Yüzüncü Yıl Ünv., Zraat Fak.,Tarım Blmler Derg. (J.Agrc. Sc.), 10(1):61-70. Anonm, (2007) Türkye Kooperatfçlk Kurumu Kayıtları, www.koopkur.org.tr. Anonm, (2013). www.kopkur.org.tr(erşm tarh: 05/05/2013). Azad H., Hossenna, G., Zarafshan, K., Heydar, A., Wtlox,F., (2010). Factors nfluencng the success of anmal husbandry cooperatves: A case study n Southwest Iran, Journal of Agrculture and Rural Development n the Tropcs and Subtropcs,. 111 ( 2): 89-99. Dakurah, H.A., Goddard, E., Osuteye, N., (2005). Atttudes towards and Satsfacton wth Cooperatves n Alberta. A Survey Analyss, Selected Paper prepared for presentaton at the Amercan Agrcultural Economcs Assocaton Annual Meetng, Provdence, Rhode Island, July 24-27. Dedeoğlu, M., Yıldırım, İ., (2006). Emek Tarımsal Kalkınma Kooperatfne Ortak İşletmelern Ekonomk Analz, Yüzüncü Yıl Ünv., Zraat Fak., Tarım Blmler Derg. (J. Agrc. Sc.), 16(1): 39-48. Dossa Z., (2011). Cooperatves: A Development Strategy? An Analyss of Argan Ol Cooperatves n Southwest Morocco, Eurcse Workng Paper, N.029-12. Gujarat, M.D., (2000) Basc Econometrcs, McGraw-Hll Hgher Educaton, New York, 1002s. Karlı, B., Çelk, Y., (2003). Gap Alanındak Tarım Kooperatfler Ve Dğer Çftç Örgütlernn Bölge Kalkınmasındak Etknlğ, Teae Yayın No:97, Ankara, 109s. 68
S: 288. 230s. Mran, B., (2002). Temel İstatstk, Ege Ünverstes Basımev, İzmr, Mran, B., (2006). Ekonometr, Ege Ünverstes Basımev, İzmr, Newbold, P., (1995). Statstcs For Busness And Economcs, Prentce-Hall Internatonal, New Jersey, Pp:867. Özdamar, K., (1999). Paket Programlar İle İstatstksel Ver Analz 2( Çok Değşkenl Analzler). Kaan Ktabev Yayın No:2, Eskşehr, S:502. Özdemr, G., (2005). Cooperatve Shareholder Relatons İn Agrcultural Cooperatves İn Turkey, Journal Of Asan Economcs 16: 315 325. Sernkl, N., İnan, İ.H., (2007). Edrne Köy Kalkınma Kooperatfler Brlğnn Ekonomk Analz, Tekrdağ Zraat Fak., Derg., 4 (3): 237-248. Ünal, V., Güçlüsoy, H., Franquesa, R. (2009). A Comparatve Study Of Success And Falure Of Fshery Cooperatves İn The Aegean,Turkey. J. Appl. Ichthyol. (2009), 1 7. Ünal, V., Yercan, M., (2006). Türkye de Su Ürünler Kooperatfler Ve Balıkçılar İçn Önem, E.Ü. Su Ürünler Derg, 23 (1-2):221-227. Yercan, M., (1996). İzmr Yöresnde Seçlmş Bazı Tarımsal Amaçlı Kooperatflerde Kaynak Kullanımı Ve Kooperatf İşletmelerde Etknlğn Ölçülmes Üzerne Br Araştırma. Ege Ünv., Fen Blmler Ensttüsü Tarım Ekonoms Anablm Dalı (Doktora Tez), Bornova-İzmr. Yercan, M., (2003). Tarım Kooperatf, Çftç Broşürü No:34, Ege Ünverstes Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkez, İzmr. Yıldırım, İ., Acar, İ., (1999). Süt Ve Mamullernn Değerlendrlmes Ve Pazarlanmasında Tarımsal Kalkınma Kooperatflernn Rolü:Van Dönerdere Tarımsal Kalkınma Kooperatf Örneğ, Uluslararası Hayvancılık 99 Kongres, 21-24 Eylül, Ege Ünv., Zraat Fak., İzmr, 533-540. Zarafshan, K., Rostamtabar,F., Hossenna,G.H., Akbar, M., Azad, H., (2010). Are Agrcultural Producton Cooperatves Successful? A Case Study n Western Iran, Amercan-Eurasan J. Agrc. & Envron. Sc., 8 (4): 482-486, 2010. 69