TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Kemalettin TAŞDAN TÜRKİYE MISIR PİYASASI TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRKİYE MISIR PİYASASI Kemalettin TAŞDAN DOKTORA TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Bu Tez.../.../... Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza... İmza... İmza... Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Prof. Dr. Onur ERKAN Prof. Dr. A. Can ÜLGER DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza... Doç. Dr. Mevhibe ALBAYRAK ÜYE İmza... Yrd. Doç.Dr. M. Sertaç ÖZER ÜYE Bu tez Enstitümüz Tarım Ekonomisi Anabilim Dalında hazırlanmıştır. KOD NO: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: FBE2002D192 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ DOKTORA TEZİ TÜRKİYE MISIR PİYASASI Kemalettin TAŞDAN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Yıl: 2005, Sayfa: 199 Jüri : Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ : Prof. Dr. Onur ERKAN : Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER : Doç. Dr. Mevhibe ALBAYRAK : Yrd. Doç.Dr. M. Sertaç ÖZER Bu çalışmada Türkiye mısır piyasası, mısır üretimi, tüketimi, dış ticareti, talebi, fiyatları, politikası ve pazarlaması ele alınarak incelenmiş, geleceğe yönelik tahminlerde bulunulmuştur. Mısır üretimi, 1980 sonrasında önemli derecede artış göstermekle birlikte, halen istenen düzeyde değildir. Özellikle 1980 li yılların başında hibrit tohum kullanımıyla birlikte verim artmıştır. Bu, üretim artışının da en önemli nedenidir. Ekim alanlarında ise önemli bir değişim olmamıştır. Gelecekte potansiyel alanlarda mısır üretimine başlanması, verim artırıcı çalışmalar vb ile üretim arttırılabilir. İncelenen dönemde mısır tüketimi, nüfus artışı, gıda ve yem sanayiilerinde meydana gelen gelişmelerle birlikte artmıştır. Tüketim artış hızının üretim artış hızından yüksek olması nedeniyle, dönem içerisinde ithalat artmıştır. Bugün için Türkiye, net mısır ithalatçısıdır. Bugünkü koşulların devam etmesi halinde yakın gelecekte ithalatın artması beklenmektedir. Yurtiçi piyasada 1996 dan bu yana mısır fiyatları reel olarak düşmekle birlikte, halen dünya piyasa fiyatlarından yüksektir. Bu durumun en önemli nedenleri; yüksek girdi fiyatları, düşük verim ve gümrük vergileridir. Türkiye de gelişmiş bir mısır pazarlama yapısı vardır. Ancak mevcut sorunların giderilmesi ile birlikte pazarlamanın etkinliği daha da artırılabilir. Şeker yasası, alternatif ürün projesi, prim ödemesi ile destekleme alımlarının kaldırılması ise son yıllarda mısır piyasasını etkileyen en önemli politika değişiklikleridir. Anahtar Kelimeler: Mısır, Türkiye, Şeker Yasası, Nişasta Bazlı Şeker, Mısır Eşdeğeri. III

ABSTRACT Ph.D. THESIS MAIZE MARKET IN TURKEY Kemalettin TAŞDAN DEPARTMENT OF AGRICULTURAL ECONOMICS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Year: 2005, Pages: 199 Jury : Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ : Prof. Dr. Onur ERKAN : Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER : Assoc. Prof. Dr. Mevhibe ALBAYRAK : Assist. Prof. Dr. M. Sertaç ÖZER In this study, Turkey s maize production, consumption, foreign trade, policy and marketing structure were examined and future trends were analyzed. Turkey s maize production has been increasing since 1980, however production has not reached to the desired level. Hybrid seeds used resulted in production and yield increase since 1980 s. There has not been important changes in sown areas average. Production can increase with usage of potential areas, improvement of yields and by taking incentive measures in the future. In the examined period, maize consumption has increased by in connection with increased population and developments in food and feed industries. Consumption increase rate is higher than production increase rate therefore maize import has increased in the same period. Turkey is a maize importer country. If current conditions continue, it is expected that import will significantly increase in the near future. Although maize s real prices has been decreasing since 1996, prices are still higher than world prices because of high input prices, low yields and custom taxes. Turkey has a developed maize marketing structure. But current marketing problems can be solved by increasing marketing efficiency. Maize market affected by agricultural policy changes (Sugar Law, premium payment, alternative product project and end of support purchases) in recent years. Key Words: Maize, Turkey, Sugar Law, Starch Based Sugar, Maize Equivalent. IV

TEŞEKKÜR Çalışmamı yürütmem sırasında bilimsel tecrübe ve yardımlarını esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ e, çalışmanın son halini almasındaki katkılarından dolayı Prof. Dr. Onur ERKAN, Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER, Doç. Dr. Mevhibe ALBAYRAK ve Yrd. Doç. Dr. M. Sertaç ÖZER e teşekkür ederim. Türkiye mısır piyasası hakkındaki deneyim ve görüşlerinden faydalandığım TEAE den Hüsnü EGE ve TMO dan Bülent TORUNBALCI ya, çalışmanın NBŞ sektörüne yönelik bölümünde önemli derecede katkıları olan NÜD Başkanı ve Amylum Nişasta Sanayii ve Ticaret AŞ Yönetim Kurulu Başkanı Rint AKYÜZ e, anket uygulamasına katılan firmalardan Pendik Nişasta AŞ Genel Müdürü Ayhan SÜMERLİ ye, Sunar Mısır Sanayii AŞ Genel Müdürü H. Nuri ÇOMU ya, Cargill Tarım Sanayii ve Ticaret AŞ İş Geliştirme Direktörü Mustafa SAYINATAÇ a Amylum Nişasta Sanayii ve Ticaret AŞ Mısır Satınalma Müdürü Cuma ÖZER e ve çalışmada katkısı bulunan diğer tüm kişi ve kurumlara da katkılarından dolayı teşekkür ederim. v

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... III ABSTRACT... IV TEŞEKKÜR... V İÇİNDEKİLER... VI ÇİZELGELER DİZİNİ... X ŞEKİLLER DİZİNİ... XI KISALTMALAR... XIII 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 5 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 12 3.1. Materyal... 12 3.2. Yöntem... 12 3.2.1. Regresyon ve Korelasyon Analizleri... 12 3.2.2. SWOT Analizi... 15 3.2.3. Mısırdan Elde Edilen Ürünlerin Teknik Dönüşüm Katsayısı ile Mısır Eşdeğerine Çevrilmesi... 16 3.2.4. Nişasta Bazlı Şeker Sanayiinin Yapısının Ortaya Konulmasına İlişkin Yöntem... 18 3.2.5. Fiyat Analizi... 18 4. ARAŞTIRMA BULGULARI... 20 4.1. Dünya Mısır Piyasası... 20 4.1.1. Dünya Mısır Ekim Alanı, Verimi ve Üretimi... 20 4.1.2. Dünya Mısır Ticareti... 25 4.1.3. Dünya Mısır Fiyatları... 28 4.1.4. Dünya Mısır Talebi... 30 4.2. Türkiye Mısır Piyasası... 34 4.2.1. Ekim Alanı, Verim ve Üretim... 34 4.2.1.1. Ekim Alanı... 34 4.2.1.2. Verim... 39 vi

4.2.1.3. Üretim... 44 4.2.1.4. Mısır Üretimi Yapılan Tarım İşletmelerinin Bazı Özellikleri... 51 4.2.1.5. Mısır Ekim Alanı, Verim ve Üretim Projeksiyonu... 53 4.2.2. Fiyat ve Maliyet... 58 4.2.2.1.Fiyat Oluşumu... 58 4.2.2.1.(1). TMO Fiyatlarının Oluşumu... 59 4.2.2.1.(2). İthalat Fiyatlarının Oluşumu... 63 4.2.2.1.(3). Tüccar Fiyatlarının Oluşumu... 66 4.2.2.2. Fiyatların Gelişimi... 67 4.2.2.3. Dünya ve Türkiye Mısır Fiyatları... 68 4.2.2.4. Mevsimsel Fiyat Dalgalanmaları... 70 4.2.2.5. Mısır Girdi-Fiyat Pariteleri... 71 4.2.2.6. Mısır Üretim Maliyeti ve Ekonomik Faaliyet Sonuçları... 72 4.2.2.7. Mısır ve Rakip Ürünler Arasındaki Fiyat ve Üretim Değeri İlişkileri... 74 4.2.3. Talep... 77 4.2.3.1. Yem Sanayii... 81 4.2.3.2. Tohumluk Sektörü... 83 4.2.3.3. Nişasta ve Nişasta Bazlı Şekerler Sanayii... 85 4.2.3.3.(1). Sanayi ve Ürün Tanımı... 85 4.2.3.3.(2). Sektördeki Kuruluşlar... 87 4.2.3.3.(3). Kapasite... 88 4.2.3.3.(4). Üretim... 91 4.2.3.3.(5). Rekabet... 92 4.2.3.3.(6). Şeker Yasası ve NBŞ Sektörü... 94 4.2.3.3.(7). Sektörün Sorunları... 98 4.2.3.4. Talep Projeksiyonu... 102 4.2.4. Dış Ticaret... 103 vii

4.2.4.1. İhracat... 104 4.2.4.1.(1). İhracatın Ürün Gruplarına ve Ürünlere Göre Dağılımı... 105 4.2.4.1.(2). İhracatın Ülkelere Göre Dağılımı... 107 4.2.4.2. İthalat... 108 4.2.4.2.(1). İthalatın Ürün Gruplarına ve Ürünlere Göre Dağılımı... 110 4.2.4.2.(2). İthalatın Ülkelere Göre Dağılımı... 112 4.2.4.3. Dış Ticaret Projeksiyonu... 114 4.2.5. Mısır Politikası... 115 4.2.5.1. Ülkesel Mısır Araştırma ve Eğitim Projesi... 116 4.2.5.2. İkinci Ürün Araştırma ve Yayım Projesi... 116 4.2.5.3. Destekleme Alımları... 117 4.2.5.4. Alternatif Ürün Projesi... 120 4.2.5.5. Şeker Yasası... 121 4.2.5.6. Dış Ticaret Politikası... 121 4.2.5.7. Diğer Politika Araçları ve Uygulamaları... 125 4.2.6. Pazarlama... 127 4.2.6.1. Pazarlama Kanalları ve Aracılar... 127 4.2.6.1.(1). TMO... 129 4.2.6.1.(2). Ticaret Borsaları... 131 4.2.6.1.(3). Tüccarlar... 132 4.2.6.1.(4). Kurutma Tesisleri... 135 4.2.6.1.(5). Sanayi Kuruluşları... 136 4.2.6.1.(6). Ürün İhtisas Borsaları... 137 4.2.6.1.(7). Üretici birlikleri... 138 4.2.6.1.(8). Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası... 139 4.2.6.1.(9). Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Şirketleri... 140 4.2.6.2. Pazarlama Hizmetleri... 141 4.2.6.2.(1). Toplama... 141 viii

4.2.6.2.(2). Taşıma... 142 4.2.6.2.(3). Kurutma (İşleme)... 144 4.2.6.2.(4). Dereceleme ve Standardizasyon... 145 4.2.6.2.(5). Depolama... 146 4.2.6.2.(6). Finansman... 149 4.2.6.3. Rekabet... 149 4.2.6.4. Pazar Saydamlığı... 151 4.2.7. Türkiye Mısır Piyasasının SWOT (Kuvvet) Analizi İle Değerlendirilmesi... 152 4.2.7.1. Güçlü Yönler... 153 4.2.7.2. Zayıf Yönler... 154 4.2.7.3. Tehditler... 154 4.2.7.4. Fırsatlar... 155 5. SONUÇ VE ÖNERİLER... 157 KAYNAKLAR... 168 ÖZGEÇMİŞ... 179 EKLER... 180 Ek 1. Ek Çizelgeler... 180 Ek 2. Ek Şekiller... 195 Ek 3. Mısırdan elde edilen ürünlerin GTİP kodları ile TDK çizelgesi... 197 ix

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. SWOT Analizi tablosu... 16 Çizelge 4.1. Dünya mısır ekim alanı, verimi ve üretimi... 20 Çizelge 4.2. Ülkelere göre mısır ekim alanı, verimi ve üretimi... 22 Çizelge 4.3. Dünya mısır ihracatı... 25 Çizelge 4.4. Dünya mısır ihracatının ülkelere göre dağılımı... 27 Çizelge 4.5. Dünya mısır fiyatlarında dalgalanma... 30 Çizelge 4.6. Dünya mısır arzının kullanımı... 32 Çizelge 4.7. Türkiye mısır üretimi, ekim alanı ve veriminin 2010 yılı projeksiyonu... 55 Çizelge 4.8. 1 ton ürün için TMO alım tutarının tespiti... 63 Çizelge 4.9. İthal mısır maliyeti... 66 Çizelge 4.10. 2004 yılı mısır ve buğday üretim maliyeti... 73 Çizelge 4.11. 2004 yılı mısır üretim faaliyet sonuçları... 74 Çizelge 4.12. Buğday / Mısır ve Pamuk / Mısır fiyat pariteleri... 75 Çizelge 4.13. Buğday / Mısır ve Pamuk / Mısır GSÜD pariteleri... 76 Çizelge 4.14. Türkiye mısır talebi... 79 Çizelge 4.15. Türkiye yem üretimi... 82 Çizelge 4.16. Türkiye de hibrit mısır tohumu üretim, ithalat, tedarik, dağıtım ve ihracat miktarı... 84 Çizelge 4.17. Nişasta ve NBŞ sanayiinde faaliyet gösteren firmalar... 87 Çizelge 4.18. Nişasta ve NBŞ sanayiinde işlenen mısır miktarı... 89 Çizelge 4.19. Nişasta ve NBŞ üretim miktarları... 92 Çizelge 4.20. Şeker yasası ile birlikte verilen NBŞ kotaları... 92 Çizelge 4.21. AB nde Şeker Rejimi ve Türkiye de Şeker Yasası içerisinde NBŞ... 96 Çizelge 4.22. Türkiye nin mısır ve mısırdan elde edilen ürünler ihracatının ürün gruplarına göre dağılımı... 106 Çizelge 4.23. Türkiye nin mısır ve mısırdan elde edilen ürünler ithalatının ürün gruplarına göre dağılımı... 111 Çizelge 4.24. TMO alım fiyatları ve miktarları... 118 x

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 4.1. Dünya mısır ekim alanı, verimi ve üretimi... 21 Şekil 4.2. Dünya mısır ekim alanının, veriminin ve üretiminin gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki artış oranları... 24 Şekil 4.3. Dünya mısır ihracat miktarı ve değeri... 26 Şekil 4.4. Dünya mısır üretiminin ve fiyatlarının gelişimi... 29 Şekil 4.5. Dünya mısır fiyatlarında mevsimsel dalgalanma... 30 Şekil 4.6. Dünya mısır arzının kullanımı... 31 Şekil 4.7. Türkiye mısır ekim alanlarının gelişimi... 35 Şekil 4.8. Türkiye de mısır ekim alanlarının illere göre dağılımı... 36 Şekil 4.9. Türkiye mısır ekim alanlarının bölgelere göre dağılımı... 37 Şekil 4.10. İllere göre ekim alanı payları... 38 Şekil 4.11. Türkiye mısır veriminin gelişimi... 40 Şekil 4.12. Bölgelere göre mısır verimi... 42 Şekil 4.13. Verimin en yüksek olduğu iller... 43 Şekil 4.14. İllere göre verim... 44 Şekil 4.15. Türkiye mısır üretiminin gelişimi... 45 Şekil 4.16. Türkiye mısır üretiminin illere göre dağılımı... 46 Şekil 4.17. Bölgelere göre mısır üretimi... 47 Şekil 4.18. İllere göre mısır üretimi... 48 Şekil 4.19. Türkiye mısır üretimi, ekim alanı ve verimi... 54 Şekil 4.20. TMO ve ATB reel mısır alım fiyatlarının gelişimi... 67 Şekil 4.21. Dünya ve Türkiye mısır fiyatlarının gelişimi... 68 Şekil 4.22. Dünya ve Türkiye mısır fiyatlarının üretim dönemi içerisindeki gelişimi... 69 Şekil 4.23. Mısır fiyatlarında mevsimsel dalgalanmalar... 70 Şekil 4.24. Mısır/Üre ve Mısır/Mazot paritelerinin gelişimi... 71 Şekil 4.25. Türkiye nin mısır eşdeğeri ürünler ihracatı... 105 Şekil 4.26. Mısır eşdeğeri ihracat miktarının ürünlere göre dağılımı... 106 Şekil 4.27. Mısır eşdeğeri ihracat miktarının ülkelere göre dağılımı... 107 Şekil 4.28. Türkiye mısır eşdeğeri ürünler ithalatının gelişimi... 110 xi

Şekil 4.29. İthalat miktarının ürünlere göre dağılımı... 111 Şekil 4.30. Tane mısır ithalat miktarının ürünlere göre dağılımı... 112 Şekil 4.31. Mısır eşdeğeri ithalat miktarının ülkelere göre dağılımı... 113 Şekil 4.32. 2000 2004 döneminde mısır için uygulanan gümrük vergilerinin gelişimi... 122 Şekil 4.33. Türkiye de üretilen tane mısır ve türevleri pazarlama kanalları... 128 xii

KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri ARIP : Agricultural Reform Implementation Project (Tarımsal Reform Uygulama Projesi) ATB : Adana Ticaret Borsası AÜP : Alternatif Ürün Projesi BM : Birleşmiş Milletler BYSD : Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği CEC : Commission of the European Communities (Avrupa Topluluğu Komisyonu) CIF : Cost, Insurance and Freight (Maliyet, Sigorta ve Navlun) DEA : Data Envelopment Analysis (Veri Zarflama Analizi VZA) DFİF : Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu DGD : Doğrudan Gelir Desteği DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü DİR : Dahilde İşleme Rejimi DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DTM : Dış Ticaret Müsteşarlığı DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü (WTO, The World Trade Organization) DTÖ-TA : Dünya Ticaret Örgütü Tarım Anlaşması FAO : Food and Agriculture Organisation of United Nations (BM Gıda ve Tarım Örgütü) FAOSTAT : FAO Statistical Databases (BM Gıda ve Tarım Örgütü İstatistik Veritabanı) FOB : Free on Board (Güvertede Teslim) GAP : Güneydoğu Anadolu Projesi GATT : The General Agreement on Tariffs and Trade (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması) GDO : Genetically Modified Organisms (Genetiği Değiştirilmiş Organizma) xiii

GTİP : Gümrük Giriş Tarife İstatistik Pozisyonu HACCP : Hazard Analysis and Critical Control Point (Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları) HFCS : High Fructose Corn Syrup IFPRI : International Food Policy Research Institute (Uluslararası Gıda Politikası Araştırma Enstitüsü) ISO : International Orgazisation of Standardization (Uluslararası Standardizasyon Organizasyonu) İGEME : İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi KDV : Katma Değer Vergisi NBŞ : Nişasta Bazlı Şekerler NİGÜD (NÜD) : Nişasta ve Glikoz Üreticileri Derneği OJEC : Offical Journal of European Communities (Avrupa Topluluğu Resmi Gazetesi) SWOT : Strenghts, Weakness, Opportunities, Threats (Güçlü yönler, Zayıf yönler, Fırsatlar, Tehditler) TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TDK : Teknik Dönüşüm Katsayısı TEAE : Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü TEFE : Toptan Eşya Fiyat İndeksi TKİB : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TKİB-TÜGEM : TKİB Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü TSE : Türk Standartları Enstitüsü TÜRKİYEMBİR : Türkiye Yem Sanayicileri Birliği TÜRKTED : Türkiye Tohumculuk Endüstrisi Derneği TÜSİAD : Türk Sanayici ve İşadamları Derneği USDA : United States Department of Agriculture (ABD Tarım Bakanlığı) VOB : Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası YFMŞ : Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu xiv

1. GİRİŞ Kemalettin TAŞDAN 1. GİRİŞ Dünya tarımsal üretim yapısı içerisinde tahıllar oldukça önemli yere sahipir. Buğday, pirinç ve mısır gerek üretimi gerekse ticareti ile bu grup içerisinde yeralan en önemli ürünlerdir. Mısır ise diğer tahıllara göre oldukça geniş bir kullanım alanı olması nedeni ile farklı bir konuma sahiptir. İçerdiği zengin besin maddeleri ile mısır hem insan hem de hayvan beslenmesinde kullanılabilmektedir. Hayvan beslenmesinde yem hammaddesi olarak kullanılan mısır, insan beslenmesinde ise doğrudan kullanımının yanısıra birçok gıda maddesinin üretiminde hammadde olarak kullanılmaktadır. Diğer yandan imalat sanayiinin başka dallarında da doğrudan ya da türevleri ile kullanılabilmektedir. Bu kullanım çeşitliliğinin yanısıra artan nüfus, işlenmiş ürünlere olan talep artışı, sağlıklı yaşam trendi, hayvansal üretimin artışı ve işleme sanayiinin gelişimi gibi faktörlere bağlı olarak ortaya çıkan talep gelişimi dünya mısır üretiminin sürekli olarak artmasını sağlamıştır. Türkiye de de buğday ve arpadan sonra en fazla üretimi yapılan tahıl grubu bitkisi mısırdır. Üretimi, 1970 lerden bu yana önemli derecede gelişim göstererek iki katından fazla artmıştır. Bu artışın temel nedeni ise özellikle 1980 li yılların ikinci yarısında kullanılmaya başlanan hibrit tohumlardan kaynaklanan verim artışıdır. Verim, bugün dünya ortalamasına yakın seviyelerde gerçekleşmektedir. Üretimin artırılmasına yönelik izlenen politikalar, üretim tekniğinde meydana gelen değişimler ve talep artışı gibi faktörler de üretim artışında etkili olmuştur. Gelecekte de bu faktörlere ve Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) başta olmak üzere sulamaya açılacak alanlara bağlı olarak üretimin artması beklenmektedir. Geçmişten günümüze üretimde artış ile birlikte yapısal bir değişim de gözlenmektedir. Buna göre, geçmişte Karadeniz en önemli mısır ekim ve üretim bölgesi iken, günümüzde Akdeniz en önemli üretim bölgesi olmuş, ekim alanlarında ise Karadeniz bölgesi yerini korumuştur. Bu durum, Akdeniz bölgesi veriminde dolayısıyla da üretiminde oldukça önemli bir gelişimin olduğunu göstermektedir. Karadeniz de daha çok öztüketime yönelik üretimin, Akdeniz de ise ticari amaçlı üretimin sözkonusu olması üretim yapısındaki farklılık ve değişimin temel nedenleri arasındadır. 1

1. GİRİŞ Kemalettin TAŞDAN Türkiye de ekimi yapılan ve bu çalışmada da piyasası incelenen mısırın tamamına yakını tane mısır olmakla birlikte bir bölümünün üretimi sözleşmeli olarak yapılan pop corn (patlamalık mısır, cin mısır), şeker mısır, kavurgalık mısır, baby corn (körpe mısır) gibi mısır türlerinin de ekimi yapılmaktadır. Ancak bu mısır türlerinin üretimine ilişkin istatistiki veri bulunmamaktadır. Bununla birlikte pop corn üretiminin belirli bir bölgede yoğunlaşmamış olduğu, tanelenmiş konserve halinde satışı yapılan şeker mısır ekiminin Marmara da, çerez olarak kullanılan kavurgalık mısır ekiminin Konya ve Karaman da, yine konserve olarak hazırlanarak satılan baby corn ekiminin ise Balıkesir, Bursa ve Çanakale de yoğunlaştığı görülmektedir. Diğer yandan, bu mısır türlerinin ekimi ve üretiminin oldukça az olduğu ve talebi karşılamadığı, özellikle çerezlik ve patlamalık mısır ihtiyacımızın önemli bölümünün ise ithalat yolu ile karşılandığı bilinmektedir. Çukurova ve Adana başta olmak üzere Akdeniz bölgesi, Türkiye mısır üretiminin yaklaşık olarak % 50 sini sağlamaktadır. Bu da üretimde aynı zamanda önemli derecede bölgesel yoğunlaşma olduğu anlamına gelmektedir. Bölgedeki mısır üretiminin gelişiminde, İkinci Ürün Araştırma ve Yayım Projesi gibi çalışmaların yanısıra, bölgedeki işleme sanayiinin (yem sanayii, Nişasta Bazlı Şekerler (NBŞ) Sanayii) gelişimi de oldukça önemli paya sahiptir. Talep cephesinde ise yem talebindeki artış başta olmak üzere, meydana gelen gelişimler üretim artışına neden olan en önemli faktörlerdir. Hayvancılıkta, özellikle de etlik piliç (broiler) üretiminde meydana gelen artış yem sanayiinin mısır talebinin artmasına neden olmuştur. Bu durumun gelecekte de mısır talebinin gelişimini belirleyecek en önemli faktörlerin başında gelmesi beklenmektedir. Yem sanayiinin yanısıra, özellikle 1990 lı yılların sonunda önemli gelişim gösteren NBŞ sanayii de talep artışında önemli derecede rol oynamıştır. Bu sanayi kolu şeker piyasasını düzenlemek amacıyla hazırlanan Şeker Yasası nedeni ile de oldukça gündemde yeralmış ve tartışılmıştır. Tartışmaların temel nedeni ise sektörün ana ürünlerinden fruktoz şuruplarının şeker pancarı şekeri ile olan rekabet ilişkisidir. Yurtiçi mısır üretimi, artmasına rağmen talebi karşılayamamakta, diğer bir deyişle arz açığı oluşmaktadır. Bu durum, talep artış hızının üretim artış hızından daha yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Arz açığı ise ithalatı zorunlu hale 2

1. GİRİŞ Kemalettin TAŞDAN getirmektedir ve geçmişten günümüze ithalat sürekli olarak artmıştır. Buna bağlı olarak ta günümüzde Türkiye net mısır ithalatçısı konumundadır. Bugünkü üretim ve talep dinamiklerinin devam etmesi halinde, gelecekte de ithalatın artmaya devam edeceği tahmin edilmektedir. İthalat artışını engellemenin yolu ise ancak üretim artışı ile mümkün olabilecektir. Bu açıdan bakıldığında, son yıllardaki üretim artış trendinin gelecekte de devam edebilmesi oldukça önemlidir. Türkiye de mısır pazarlaması konusunda faaliyet yürüten çok sayıda tüccar ve kuruluş bulunmaktadır. Bu kuruluşlar arasında yeralan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) ise en etkin piyasa yapıcı konumundadır. Mısır pazarlama kanalları açısından bakıldığında, başta yem olmak üzere işleme sanayiinin önemli yere sahip olduğu görülmektedir. Ancak gelişmiş piyasa yapısına karşın mısır pazarlamasında halen bir takım sorunlar bulunmaktadır. Üretici örgütlenmelerinin sağlanması gibi düzenlemeler ise bu sorunların çözümü açısından öncelikli olarak ele alınmalıdır. Son yıllarda tarımsal ürün piyasalarında gerçekleşen politika değişiklikleri ile birlikte, Şeker Yasası gibi yasal düzenlemeler, mısır politikasında önemli değişimlere olmasına neden olmuştur. Ancak ülkemizde halen mısır ya da diğer tarım ürünlerine yönelik olan ve bu ürünlerin üretiminden dış ticaretine kadar tüm yönlerini ele alan ürün politikalarının olmaması en önemli eksikliktir. Buraya kadar yapılan açıklamalar mısır üretiminin ve piyasasının gelecekte de tarım ürünleri piyasaları içerisinde oldukça önemli bir yere sahip olacağını açıkça ortaya koymaktadır. Diğer yandan, mısır üretim açığının bulunması, mısır kullanım alanlarının genişliği, mısıra dayalı sanayiinin gelişmesi ve bu sanayiinin ürünlerinin diğer sektörler için önemli ara hammaddeler olması ve mısıra dayalı ürünlerde ihracat potansiyelinin bulunmasının yanısıra, mısıra dayalı sanayii sektörünün Türkiye ye yabancı sermaye akışını sağlayacak sektörlerden birisi olması gibi temel nedenler mısırın ve mısır piyasasının önemini artırmaktadır. Yukarıda açıklananlar, Türkiye mısır piyasasının tüm yönlerini ele alan, piyasayı ve işleyişini tanımlayan, bunlarla birlikte geleceğe ilişkin tahminlerde bulunulan çalışmaların gerekliliğini ortaya koymaktadır. Günümüze kadar mısır piyasasını çeşitli yönleri ile incelemeye yönelik yapılan çalışmalar olmakla birlikte, bu çalışmaların konuyu tüm yönleri ile detaylı biçimde ele aldığını söylemek güçtür. 3

1. GİRİŞ Kemalettin TAŞDAN Bu eksiklik çalışmanın yürütülmesine karar verilmesinin temel etkeni olmuştur. Tüm bunlara bağlı olarak; Çalışmanın ana amacı, Türkiye mısır piyasasının tüm yönleri ile incelenerek projeksiyonların yapılması ve geleceğe yönelik stratejiler için öneriler getirilmesidir. belirtilmiştir: Bu temel amaç doğrultusunda yapılması öngörülen çalışmalar aşağıda 1. Dünya mısır piyasasını incelemek, 2. Türkiye mısır üretimini ve üretim potansiyelini inceleyerek üretim projeksiyonu yapmak, 3. Türkiye de mısır fiyatlarının gelişimi ve oluşumunu incelemek, mısır üretim maliyetini belirlemek ve diğer ürünlerle olan fiyat, maliyet ilişkilerini incelemek, 4. Türkiye mısır talep yapısını incelemek ve talep projeksiyonu yapmak, 5. Türkiye mısır dış ticaret yapısını incelemek ve dış ticaret projeksiyonu yapmak, 6. Türkiye de mısıra yönelik politikaları incelemek, 7. Türkiye mısır pazarlama yapısını ortaya koymak, 8. 4634 sayılı Şeker Yasası kapsamında bulunan ve hammaddesi mısır olan Nişasta Bazlı Şekerler ürün grubunu üreten NBŞ sanayiinin yapısını detaylı olarak incelemek, yem başta olmak üzere mısırı hammadde olarak kullanan sanayi kollarının ise genel yapılarını ortaya koymak, 9. Tüm bu çalışmalar sonucunda, Türkiye mısır piyasa yapısının mevcut ve gelecekteki durumu ile sorunlarının yanısıra, gelecekteki mısır politikasına yönelik önerilerde bulunmaktır. 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kemalettin TAŞDAN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aktaş (2004), Destekleme ve Teknoloji Politikalarının Çukurova Bölgesi nde Mısır Tarımı Üzerine Etkisi başlıklı doktora tezinde mısır üretiminin fiyatlara gösterdiği tepkiyi ortaya koymayı, politik ve teknolojik değişikliklerin, mısır üretimi üzerine etkisi ile birlikte transgenik tohumların kullanımına izin verilmesi halinde Çukurova bölgesinde mısır arzındaki olası değişimi incelemeyi amaçlamıştır. Çalışmanın sonucunda ise Çukurova da 2. ürün tarımında olası transgenik mısır tohumu kullanımında çiftçinin 1. ürüne yakın gelir elde edeceğini tahmin etmiş ve bu tür tohumlar ile bu tohumlardan elde edilen ürünlerin ithalatı ile ilgili mevzuatın bir an önce şekillendirilmesinin gerektiğini belirtmiştir. Arıoğlu (2003) tarafından hazırlanan Mısır Üretiminin Önemi ve Türkiye Ekonomisine Katkısı konulu raporda, özellikle mısırın kullanım alanları ile yem, yağ, nişasta ve glikoz sanayii açısından önemi üzerinde durulmuş, bu alanlarda mevcut sorunlar ele alınarak yem sanayiinin sözleşmeli üretime geçmesi, NBŞ sektörü açısından oldukça önemli olan şeker yasası ile getirilen olumsuzlukların ortadan kaldırılması, üreticilerin örgütlenmesinin sağlanması gibi çözüm önerileri getirilmiştir. Booth ve ark. (1997), International Transmission of Information in Corn Futures Markets başlıklı makalelerinde Tokyo Tahıl Borsası ile Chicago Ticaret Borsası arasında gerçekleşen futures sözleşmeli 1 mısır satışlarındaki bilgi akışını incelemiş ve bu sözleşmelerle işlem yapılan futures market 2 ların mısır açısından oldukça etkin olarak çalıştığını, özellikle Chicago Ticaret Borsası nın ise en önemli bilgi edinme kaynağı olduğunu belirtmişlerdir. 1 Futures sözleşme; belirli tutardaki standardize edilmiş bir malın, menkul değerin veya dövizin ileride belirlenmiş bir tarihte, sabit bir miktarının bugünden belli olan bir fiyattan teslimi koşuluyla satınalma ya da satma yükülülüğüne dair yapılan sözleşmedir (Özkan, 1990; Aktaran: Akova, 1995). 2 Futures piyasa; futures sözleşmelerin ticaretinin yapıldığı organize bir borsadır (Erdem, 1993; Aktaran: Akova, 1995). 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kemalettin TAŞDAN Boyacıoğlu ve ark. (2001) tarafından hazırlanan Nişasta Esaslı Şekerler Özellikleri ve Kullanımı başlıklı çalışmada, şekerin ve NBŞ in tanımı yapılmış, NBŞ in glikoz ve fruktoz şurupları olmak üzere iki gruba ayrıldığı belirtilmiştir. Daha sonraki bölümlerde bu iki grup ürünün kimyasal, fiziksel ve fonksiyonel özellikleri açıklanmış, sanayiide kullanımları konusunda bilgi verilmiştir. Çakmak (2003), Şeker ve Tatlandırıcı Sektöründe Değişim: Politikalar, Uluslararası Karşılaştırmalar konulu raporunda dünyada ve Türkiye deki şeker ve NBŞ ile diğer tatlandırıcıların durumu ve bu durumda gelecekte meydana gelebilecek muhtemel değişiklikler üzerinde durmuş, 2001 yılında yürürlüğe giren şeker yasasının üyelik sürecinde bulunduğumuz Avrupa Birliği (AB) nin şeker piyasa düzeni ile benzerliğinin oldukça sınırlı, temel parametrelerinin ise tamamen farklı olduğunu, AB de üretim, Türkiye de ise satış miktarının sınırlandırıldığını belirtmiştir. Dellal ve ark. (2001); Türkiye de Mısır Arz, Talep ve Dış Ticareti başlıklı makalelerinde dünya ve Türkiye mısır piyasası hakkında kapsamlı bilgi vermişler, Türkiye nin mısır ithalatçısı bir ülke olduğunu, geleceğe yönelik üretim ve tüketim, ithalat için yapılacak tahminlerin gerek mısır üreticileri, gerekse mısıra dayalı sanayi için önemli olduğunu vurgulamışlardır. DPT (2001a) tarafından yayımlanan Tahıl ve Baklagil Özel İhtisas Komisyon Raporu nda Türkiye mısır üretimi, ekim alanı, verimi, fiyatı, dış ticareti, yurtiçi tüketimi, pazarlaması ve sektöre sağlanan destekler gibi konu başlıkları altında mısır ekonomisi incelenmiş, geleceğe yönelik tahminlerde bulunularak, gelişmiş ülkelerde mısırın yakıt üretiminden tatlandırıcı üretimine kadar geniş bir alanda kullanıldığı ve yakın gelecekte ülkemizde de bu tür gelişmelerin beklendiği vurgulanmıştır. Bununla birlikte mısır üretimi, tüketimi ve pazarlamasına ilişkin sorunlar üzerinde durularak bunların çözümüne yönelik öneriler getirilmiştir. DPT (2001b) tarafından hazırlanan Gıda Sanayii Özel İhtisas Komisyonu, Nişasta ve NBŞ Alt Komisyon Raporu nda mısıra dayalı sanayi kolları arasında oldukça önemli bir yere sahip olan nişasta ve NBŞ sanayiinin yapısı hakkında detaylı bilgiler verilmekte, Türkiye nin nişasta ve NBŞ üretimi, tüketimi, dış ticareti, sektörde faaliyette bulunan firmaların personel yapısı, sektörün rekabet gücü, yan 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kemalettin TAŞDAN sanayi ile ilişkileri üzerinde durulmaktadır. Çalışmada ayrıca sektör açısından ulaşılmak istenen amaçlar belirtilmiş, sektörün gelişmesi için yapılması gereken çalışmalar ve izlenmesi gereken politikalar konusunda öneriler getirilmiştir. DPT (2001c) tarafından yayımlanan Gıda Sanayii Özel İhtisas Komisyonu, Yem Sanayii Alt Komisyon Raporu nda Türkiye de yem sanayiinin yapısı ve ekonomi içerisindeki yeri oldukça ayrıntılı açıklanmıştır. Sektörün önemli sorunlarının atıl kapasite, hammadde sorunları olduğu, mısırın sektörde ana hammadde olması nedeniyle mısır üretim yetersizliğinin sektörü ithalata bağımlı hale getirdiği, üretilen mısırın kalitesinin yeterli olmadığı vurgulanmıştır. Ege (2002), Mısır Nişasta Sanayii hakkındaki raporunda mevcut mısır nişastası ve NBŞ sanayii hakkında bilgi vermiş, sektördeki firmaların yabancı sermaye ağırlıklı olduğunu, NBŞ lere getirilen kotanın yatırımcıları olumsuz etkileyeceğini, nişasta ve NBŞ lerin temel gıda kategorisinde değerlendirilmediğini ve bu durumun maliyetleri yükselttiğini ifade etmiştir. European Commission (Avrupa Komisyonu) (2003b) tarafından Avrupa Topluluğu na aday ülkelerin tarımsal yapıları ile ilgili hazırlanan Agricultural Situation in the Candidate Countries başlıklı raporda, Türkiye nin 2000 yılı itibarıyla mısır üretim değerinin 407 milyon Euro olarak gerçekleştiği ve bunun da toplam tarım ürünleri üretim değerinin % 0,9 u olduğu, Türkiye nin mısır veriminin ise son yıllar itibarıyla Avrupa Topluluğu na üye 15 ülkenin ortalama verim düzeyinin % 40-50 si kadar olduğu belirtilmiştir. FAO (2001a) tarafından periyodik olarak yayınlanan Food Outlook adlı çalışmada dünya tahıl piyasası hakkında bilgiler verilmektedir. Bu kapsamda mısır ile ilgili dünya üretimi, tüketimi, ticareti, fiyatlarının gelişim seyri incelenmekte ve gelişmişlik dereceleri de gözönüne alınarak ülkelere ait bilgiler verilmektedir. Gül (1998), Yüreğir İlçesi Sulanan Alanlarda Mısır Üretim Maliyetleri ve Üretici Sorunları başlıklı yüksek lisans tezinde, Yüreğir ilçesi sulanan alanlarında yaptığı saha çalışması ile elde ettiği verilerle, mısır üretim maliyetlerini, mısırda kullanılan girdilerin miktarlarını, ürün satış yerlerini, mısır üreticilerinin üretim ve pazarlama sorunlarını belirlemiştir. 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kemalettin TAŞDAN Günaydın (2001); Türkiye Şeker Sektörü Analizi başlıklı çalışmasında, Türkiye de şeker sanayiinin kuruluşunu ve önemini tarihsel süreciyle birlikte anlatmış, şeker sanayiinin bugünkü durumu hakkında bilgi vermiştir. Yazar çalışmada, NBŞ sektörü ve şeker yasası üzerinde de durmuş, gelecekte sanayide kullanılan şekerin tamamının mısırdan elde edilen NBŞ den oluşma riskinin olduğunu, şeker pancarı şekerine getirilen kotaların ise artarak devam edeceğini ileri sürmüştür. İşcan (2003), hazırladığı Mısır Raporu nda, dünya ve Türkiye mısır üretimi, ticareti, stokları, fiyatları ve dış ticaret mevzuatı konuları üzerinde durmuş, 2001 yılında meydana ekonomik krizin hayvancılığı, özellikle de kümes hayvancılığını oldukça olumsuz etkilediğini ve bu nedenle işletmelerin yine aynı yıldaki mısır talebinin büyük oranda azaldığını ya da işletmelerin kapanmasından dolayı talebin tamamen ortadan kalktığını belirtmiştir. Kırtok ve ark. (1997) tarafından hazırlanan, Türkiye de Mısır Üretimi ve Ekonomideki Yeri başlıklı çalışmada, Türkiye mısır üretimi, mısırın teknik özellikleri, mısırın insan ve hayvan beslenmesindeki önemi, sanayiideki kullanımı hakkındaki bilgilere yer verilmektedir. Çalışmanın diğer bölümlerinde ise mısır ile bazı önemli ürünler arasında fiyat, üretim değeri ve maliyet ilişkileri üzerinde durulmakta buğday ve mısır arasında istikrarlı bir fiyat ilişkisinin olduğu, 1989 yılına göre mısır fiyat artışlarının 1989-1996 döneminde maliyetlerden daha yüksek olduğu belirtilmektedir. Mısır üretimi konusundaki temel başvuru kaynağı olan ve Kırtok (1998) tarafından kaleme alınan, Mısır Üretimi ve Kullanımı başlıklı kitapta mısırın tarihçesinin yanısıra, iklim istekleri, çeşitleri, ekimi, gübrelenmesi, sulaması, zararlı ve hastalıkları ile mücadelesi, hasadı, depolanması gibi temel yetiştiricilik bilgileri detaylı olarak incelenmektedir. Kitapta ayrıca mısırın sanayide kullanımı ve işleme teknolojisi hakkında bilgilere de yer verilmektedir. Kıymaz (2002), Şeker Politikalarında Yeni Yönelimler ve Türkiye nin Konumu konulu çalışmasında, dünyada ve Türkiye de uygulanan şeker politikaları ile bu politikalarda mevcut ve gündeme gelebilecek değişiklikleri değerlendirmeyi ve şeker sektöründeki olası özelleştirmelerin etkisini belirlemeyi amaçlamıştır. Bu amaç 8

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kemalettin TAŞDAN doğrultusunda Kıymaz, Şeker Yasası nı da ele alarak, yasadan kaynaklanan sorunları tespit etmeye çalışımış, bunların çözümüne ilişkin öneriler getirmiştir. Çalışmanın sonucunda da glikozun yasa kapsamında bulunmasının Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) nezdinde sorunlara yol açabileceğini, kota uygulamasının kayıtdışı üretimi özendireceğini ve kota sınırlamasının sadece izoglikozu kapsamasının yerinde olacağını vurgulamıştır. Koç ve ark. (2001), hazırladıkları Türkiye Tarımsal Ürün Projeksiyonları 2000-2010 başıklı çalışmada, Tarımsal Politika Simulasyon Modeli ni kullanarak ülkemiz tarımında oldukça önemli yere sahip ve toplumun büyük bir kesimini ilgilendiren ürünlerin 2000-2010 yılları arasındaki arz, talep, fiyat ve ticaret durumunun tahmininin yapmayı amaçlamışlar, 2010 yılında Türkiye nin mısır arzının 3,2 milyon ton, talebinin 4,7 milyon ton ve ithalatının da 1,6 milyon ton olabileceği tahmin etmişlerdir. Kün ve ark. (1990); Türkiye nin Tahıl Üretim Potansiyeli ve Stratejisi başlıklı bildirilerinde, mısır ekiminin marjinal alanlardan çekilmesi ile birlikte uygun bölgelerde sulama ve gübreleme gibi eksiklerin giderilmesi halinde mısır üretiminin artabileceğini, gerek üretim gerekse ekim alanları açısından ise GAP ın olumlu etkisinin olacağını vurgulamışlardır. Morris (1998), Maize Seed Industries in Developing Countries başlıklı eserinde, öncelikle dünya mısır ekonomisi üzerinde durmakta, bu bilgiler ışığında geleceğe yönelik tahminlerde bulunmaktadır. Morris eserinde, Türkiye nin mısır üretimini, verimini, ekim alanını, dış ticaretini, tohum endüstrisini ve genel mısır politikalarını ise ayrı bir bölümde incelemektedir. Öztürk (2000); Pancar Şekeri ve Tatlandırıcılar, başlıklı makalesinde şeker pancarından elde edilen şekere rakip olan nişasta bazlı şekerler ve bu şekerleri üreten sanayi hakkında bilgi vermekte, mısırın genellikle yem sanayiinde hammadde olarak kullanılan bir ürün olduğunu, buna bağlı olarak ülkemizde de mısırın tatlandırıcı üretiminde değil hayvan yemi üretiminde kullanılmasının yerinde olacağını belirtmektedir. Pingali ve ark. (1999) tarafından hazırlanan, Cereal Crop Productivity in Developing Countries: Past Trends and Future Prospects, başılıklı çalışmada 9

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kemalettin TAŞDAN gelişmekte olan ülkelerde son 30 yıldaki tahıl grubu bitkilerin verimliliği incelenmiş, incelenen dönemde gelişmekte olan ülkelerde verimliliğin çok hızlı geliştiği ve bunun Yeşil Devrim olarak adlandırıldığı belirtilmiştir. Çalışmanın sonucunda, verimlilikteki gelişimin, özellikle sulama ve araştırma gibi alanlara yapılan yatırımlar ile üretim girdilerinin kullanımında meydana gelişmeyle birlikte hızlandığı vurgulanmıştır. Pirinççioğlu (1983); Türkiye de Mısır Üretiminde Verimlilik Ölçümü ve Analizi başlıklı araştırmasında, mısır üretiminin gelişimini ortaya koymuş, bölgeler ve işletmelerarası verimlilik karşılaştırmaları yapmış ve mısır üretiminde çeşitli girdilerin üretime katkılarının ne ölçüde olduğunu saptamıştır. Bu amaçla yazar Samsun, Sakarya ve Aydın da yapılan saha çalışması ile elde edilen verilere dayalı olarak kısmi verimlilik oranlarını, toplam faktör verimliliğini hesaplamış, regresyon analizi ile girdi çıktı ilişkileri incelemiş, ortalama ve marjinal verimlilik tahminleri yapmıştır. Şeker Kurumu (2004a) tarafından yayınlanan, Şeker Pancarı ve Mısırın Türkiye Ekonomisindeki Yeri başlıklı araştırma özetinde mısır ve şeker pancarının üretimi, ekim alanı ve bunların bölgelere göre dağılımı hakkında bilgi verilmiş, sanayi cephesinden her iki ürüne de talep olduğu, şeker pancarında bu talebin yurtiçi üretimle karşılanabildiği, mısırda ise karşılanamadığı, mısır üretiminin artırılabilesi için verimliliğin artırılması ve kıyı bölgelerde üretime ağırlık verilmesi gerektiği vurgulanmıştır. TEAE (Çeşitli Yıllar) tarafından periyodik olarak yayınlanan, Yemlik Tahıllar Arpa, Mısır Durum ve Tahmin Raporları nda, dünya ve Türkiye arpa ve mısır piyasası ayrıntılı olarak incelenmekte, geleceğe ilişkin tahminler yapılmaktadır. TKİB (2003) tarafından hazırlanan, Adana Tarım Master Planı nda mısırın Türkiye de ve Adana daki üretimi, ekim alanı ve veriminin gelişimi incelenmiş, ildeki mısır üretimin ve pazarlamasının Türkiye mısır piyasası açısından önemi vurgulanmış, hem Türkiye hem de Adana için üretim projeksiyonu yapılmıştır. Diğer yandan, Adana da gelişmiş bir mısır işleme sanayiinin bulunduğu, ancak faaliyet gösteren işletmelerin yeterli ve kaliteli hammadde bulamadıkları ifade edilmiştir. 10

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kemalettin TAŞDAN TZOB (2003b) Mısır Çalışma Grubu tarafından hazırlanan Mısır raporunda, ülkemizde gerek ana ürün gerekse ikinci ürün olarak önemli ölçüde tarımı yapılan mısır üretiminin gelişmesinin, üretimin desteklenmesine, verim artırıcı tedbirlerin alınmasına bağlı olduğu, ithalatı yapılan ürünün denetiminin yapılarak transgenik olup olmadığının belirlenmesi gerektiği belirtilmiştir. 11

3. MATERYAL VE YÖNTEM Kemalettin TAŞDAN 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Dünya mısır piyasasının analizi amacıyla kullanılan ikincil veriler, uluslararası kuruluşlar tarafından internet üzerinden yayımlanan veri tabanlarından, Türkiye piyasasının analizi amacıyla kullanılanlar ise doğrudan bu verileri sağlayan kuruluşların veri tabanlarından ya da yine bu kuruluşlar tarafından yayımlanan istatistiki kaynaklardan elde edilmiştir. Ayrıca çalışmada, ulusal ya da uluslararası kuruluşlar tarafından yayımlanan dökümanlardan ve internet üzerinde bulunan elektronik ortamdaki hertürlü belge ve bilgiden faydalanılmıştır. Bunlarla birlikte, Nişasta Bazlı Şekerler Sanayii nin yapısının belirlenmesi amacıyla firmaların yöneticileri ile yapılan anketler yolu ile elde edilen birincil veriler kullanılmıştır. 3.2. Yöntem Çalışmada geleceğe yönelik tahminlerde ve üretim ile ekim alanı ve verim arasındaki ilişkinin belirlenmesinde regresyon ve korelasyon analizleri ile trend analizi kullanılmıştır. Ayrıca Türkiye mısır piyasa yapısını değerlendirmek amacıyla da SWOT analizi yapılmıştır. Mısır dış ticaretine konu olan ve mısırdan elde edilen ürünler, Teknik Dönüşüm Katsayıları (TDK) kullanılarak tane mısır eşdeğerine dönüştürülmüş, böylece tüm ticaret tane mısır cinsinden ifade edilmiştir. Bununla birlikte, bu dönüştürme işleminin yapılamadığı ürünler hakkında da bilgi verilmiştir. 3.2.1. Regresyon ve Korelasyon Analizleri Çalışmada, Türkiye mısır üretimi, ekim alanı, verimi, dış ticareti ve talebi açısından gelecekte meydana gelebilecek değişimleri görmek amacıyla tahminler (projeksiyonlar) yapılmıştır. Projeksiyon yapmak için trend yöntemi ile zaman serilerinin analizi yapılmış, trend denklemlerini belirlemek için ise regresyon analizinden faydalanılmıştır. 12

3. MATERYAL VE YÖNTEM Kemalettin TAŞDAN Regresyon analizi çok değerli bir istatistiksel buluş olup, bilinen bulgulardan, bilinmeyen gelecekteki olaylarla ilgili tahminler yapılmasına imkan verir. Regresyon, değişkenler arasındaki ilişkiyi ve doğrusal doğru kavramını kullanarak, bir tahmin eşitliği geliştirir. Değişkenler arasındaki ilişki belirlendikten sonra, bir değişken skorları bilindiğinde, diğer değişkenin skoru tahmin edilebilir (Akgül ve ark., 2003). Yukarıda sözü edilen tahmin eşitliği, regresyon analizinde değişik modellerle kurulabilmektedir. Bu modeller, basit doğrusal regresyon modeli ve çoklu regresyon modelidir. Bağımsız değişkenler kurulacak modelde bir değişkenli olarak ele alınırsa basit doğrusal regresyon, birden fazla bağımsız değişkenli olarak alınırsa çoklu regresyon modeli konusunu oluşturmaktadır (Karaca, http://www.analiz.com). Tahminler yapabilmek için öncelikle bağımlı Y değişkeni ile bağımsız X değişkeni arasında korelasyon olup olmadığı araştırılmalıdır. Eğer korelasyon var ise, regresyon analizi daha anlamlı olacaktır (Arıkan, 1995). Korelasyonun olup olmadığı, korelasyon analizi ile belirlenmektedir. Korelasyon analizinde, bir anakütleden seçilmiş en az iki veya daha fazla örnek grup alınarak, bu gruplar arasındaki etkileşime bir katsayı yardımıyla bakılır. Bu katsayı korelasyon katsayısıdır ve r ile gösterilir. Korelasyon katsayısı değişkenlerin yönü, etkileşimlerinin nasıl olduğu konusunda bilgi verir, ilişkinin yönünü, derecesini ve istatistiki açıdan anlamlılığını tespit eder (Korelasyon Analizi, 2004). Ancak korelasyon katsayısı, ilişkiyi kantitatif (nümerik) olarak ölçmeye elverişli değildir. Regresyon analizi ise bunu mümkün kılmaktadır (Güneş ve ark., 1988). Korelasyon katsayısının alacağı değerler (- 1) ile (+ 1) arasında değişebilir. r = + 1 ise, iki değişken arasında pozitif yönlü ve çok güçlü bir ilişki vardır. r = 0 ise, iki değişken arasında herhangi bir ilişki yoktur. r = - 1 ise, iki değişken arasında negatif yönlü ve çok güçlü bir ilişki vardır. Regresyon denkleminde elde edilen parametrelerin uygunluğunu ve anlamlılığını test etmek için korelasyon katsayısına bağlı olarak, t testi değeri ve determinasyon katsayısı kullanılır. 13

3. MATERYAL VE YÖNTEM Kemalettin TAŞDAN Analiz sonucu elde edilen t testi değeri, belirli bir güven aralığına bağlı olarak t testi tablosundaki değerlerle karşılaştırılır. Hesaplanan değer tablo değerinden büyük ise korelasyon katsayısı anlamlıdır. Diğer bir deyişle, bağımlı ve bağımsız değişkenlerin herbiri istatistiksel açıdan anlamlıdır ve bağımsız değişken, bağımlı değişkeni etkilemekte ve bağımlı değişkende meydana gelen değişimi açıklayabilmektedir. t testi değeri, bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki etkileşimi göstermekle birlikte, bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni etkileme derecesini göstermemektedir. Bu gücü gösteren değer, determinasyon (tanımlayıcılık, belirlilik) katsayısıdır ve korelasyon katsayısının karesi alınarak elde edilir. Korelasyon katsayısı r 2 ya da R 2 ile gösterilebilir. Bu değer, bağımlı değişkendeki değişimin (Y), yüzde kaçının bağımsız değişken (X) tarafından açıklanabildiğini gösterir. Determinasyon katsayısı korelasyon katsayısının karesi olduğundan negatif olamaz ve (0) ile (+ 1) arasında değişir. R 2 = 1, durumunda uyum ya da anlamlılık mükemmel demektir, R 2 = 0, durumunda ise Y ile X arasında herhangi bir ilişki yok demektir (Kutlar, 1998; Akgül ve ark., 2003). Diğer bir deyişle, determinasyon katsayısı 1 e ne kadar yakın ise regresyon denkleminin anlamlılığı da o kadar yüksek demektir. Çalışmada projeksiyon denklemleri, biri bağımlı biri bağımsız olmak üzere iki değişkenin söz konusu olduğu ve aşağıdaki eşitlikle ifade edilen basit doğrusal regresyon modeli denklemi kullanılarak, en küçük kareler yöntemi ile oluşturulmuştur. y = a + b x... (1) y = bağımlı değişken a, b = sabit değerler x = bağımsız değişken 14

3. MATERYAL VE YÖNTEM Kemalettin TAŞDAN Eşitlikte bağımlı değişken olarak zamana bağımlı değişim, bağımsız değişken olarak ise zaman alınmıştır. Projeksiyon çalışmalarında regresyon denklemi oluşturulurken çeşitli fonksiyon tipleri (doğrusal, logaritmik, inverse vb) kullanılabilir. Bu çalışmada ise gerek R 2 değerlerinin yüksekliği, gerekse t değerlerinin uygunluğu ve zaman serisi analizlerinde daha anlamlı sonuçlar vermesi nedeniyle, doğrusal fonksiyon tipi kullanılmıştır. Trend analizi yöntemi ile elde edilen trend denklemleri sonucu hesaplanan projeksiyon değerleri çizelgeler halinde düzenlenmiş ve yorumlanmıştır. 3.2.2. SWOT Analizi SWOT analizi (Strengths, Weakness, Opportunities, Threats Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar, Tehditler) bir kuruluşun mevcut ve gelecekteki amaçlarını gerçekleştirebilmesi için stratejik yönelimleri tanımlamak ve uygulanmasını sağlamak amacıyla gerçekleştirilen bir çalışmadır (SWOT analizi, http://www.mpm.org.tr). SWOT analizinde amaç, bir yandan piyasanın güçlülük ve zayıf yönlerinin ortaya konulması, diğer yandan faaliyette bulunulan piyasa ve sektörde mevcut veya ileride ortaya çıkabilecek fırsat ve tehditlerin değerlendirilmesidir (DTM, 1999). Bu amacına bağlı olarak bu çalışmada da Türkiye mısır piyasasının değerlendirilmesi amacıyla SWOT Analizi kullanılmıştır. Analizde kullanılan güçlü ve zayıf yönler içsel, fırsatlar ve tehditler ise dışsal faktörlerdir (SWOT Analysis: Lesson, http://www.marketingteacher.com). Buradaki içsellikten kasıt; firma / sektör / piyasanın kendi iç koşullarından kaynaklanan faktörlerdir. Dışsallık ise, firma / sektör / piyasanın dışındaki koşullardan kaynaklanan faktörleri ifade etmektedir. Güçlü yönler; firma / sektör / piyasa tarafından şimdiki ya da gelecekteki başarısı için etkili olarak kullandığı bir kaynağı ya da kapasiteyi ifade eder. Zayıf yönler; firma / sektör / piyasanın mevcut ya da gelecekteki başarısını engelleyecek, hata, noksaklık ya da eksikliklerdir. Fırsatlar; piyasada bugün mevcut ya da gelecekte oluşabilecek uygun koşullardır. 15

3. MATERYAL VE YÖNTEM Kemalettin TAŞDAN Tehditler; piyasaya zarar verebilecek, mevcut ya da ileride oluşabilecek, uygun olmayan koşullardır (SWOT Plus, http://www.glocalvantage.com). SWOT analizinde ilk adım, güçlü ve zayıf yönler ile fırsatlar ve tehditlerin herbiri için ayrı bölümü olan bir tablo oluşturmaktır (Çizelge 3.1.). Sonraki adım ise elde edilen bilgilere dayalı olarak piyasanın güçlü ve zayıf yönlerinin, tehditlerinin ve fırsatlarının ilgili başlıkların altında listelenmesidir (Balamuralikrishna ve ark., http://scholar.lib.vt.edu). Son aşamada ise tabloda yeralan veriler bir bütünlük içerisinde ve neden-sonuç ilişkisi de gözönünde bulundurularak değerlendirilmektedir. Çizelge 3.1. SWOT Analizi Tablosu A.Piyasanın güçlü yönleri 1.... 2.... C.Fırsatlar 1.... 2.... B.Piyasanın zayıf yönleri 1.... 2.... D.Tehditler 1.... 2.... Bu çalışmada da SWOT analizinde öncelikle Türkiye mısır piyasa yapısını oluşturan temel konular detaylı biçimde incelenmiş, piyasa yapısını oluşturan faktörler tespit edilmiştir. Daha sonra bu faktörler geleceğe yönelik beklentiler de gözönüne alınarak güçlü yönler, zayıf yönler, tehditler ve fırsatlar başlıkları altında toplanmış, son olarak da tüm piyasa yapısı bu faktörler arasındaki neden sonuç ilişkisi de dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Ancak çok sayıda olmaları nedeniyle, bu faktörler tablo içerisinde değil, maddeler halinde listelenerek verilmiştir. 3.2.3. Mısırdan Elde Edilen Ürünlerin Teknik Dönüşüm Katsayıları ile Mısır Eşdeğerine Çevrilmesi Mısır daha önce de belirtildiği gibi oldukça geniş kullanım alanına sahip olan ve bu özelliğinden dolayı da gerek doğrudan gerekse türevleri ile birçok ürünün üretiminde kullanılan bir üründür. Kullanım çeşitliliğine bağlı olarak mısır ve mısır türevi ürünlerin dış ticareti de oldukça geniş bir alanı kapsamaktadır. Ancak gerek bu 16

3. MATERYAL VE YÖNTEM Kemalettin TAŞDAN ticarete konu olan ürünlerin sayısının fazlalığı gerekse tek bir kalemde toplanmalarının ve tek birimle ifade edilmelerinin güçlüğü bu ticaretin boyutlarının tam olarak bilinememesine neden olmaktadır. Bu sorunu çözmenin tek yolu ise mısır türevi ürünlerin ticaretinin hammaddeleri olan tane mısır cinsinden ifade edilebilmesidir. Bu da tüm mısır ve mısır türevi ürünlerin ticaretinin mısır eşdeğerine (tane mısır eşdeğeri) dönüştürülmesi anlamına gelmektedir. Çalışmada bu amaçla tüm mısır türevi ürünler öncelikle Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü (TEAE) tarafından kullanılan sistem esas alınarak sınıflandırılmıştır. Ardından her sınıfta yeralan ürünlerin ihracat ve ithalat miktarları DİE tarafından yayımlanan bir ürünün üretimi için hammadde cinsinden ne kadar ürün kullanıldığı esasına dayanılarak hesaplanan katsayıları ifade eden Teknik Dönüşüm Katsayıları (TDK) ile mısır eşdeğerine dönüştürülmüştür. Böylece dış ticarete konu olan tüm mısır türevi ürünlerin, mısır eşdeğeri ihracat ve ithalat miktarları elde edilmiştir. Ancak mısır yağı ve fraksiyonları ile diğer bazı mısır türevi ürünlerin dış ticaret miktarı için mısır eşdeğeri, yerli ve uluslararası literatürde bu ürünler için herhangi bir TDK bulunamadığından hesaplanamamıştır. Mısır türevi bir ürünün dış ticarete konu olan miktarının mısır eşdeğerine dönüşüm işlemi ise aşağıdaki formül kullanılarak yapılmıştır. Mısır eşdeğeri = ürün miktarı x TDK... (2) Örnek: 2002 yılında 110812001000 GTİP kodlu Mısır nişastası (torba içinde) ihracat miktarının mısır eşdeğerinin hesaplanması şu şekilde yapılmıştır: Mısır nişastasının mısır eşdeğeri = 1.209.778 kg x 1,890 = 2.286.480 kg Hesaplama sonucuna göre 2002 yılında 1.209.778 kg 110812001000 GTİP kodlu mısır nişastası (torba içinde) ihrac edebilmek için 2.286.480 kg tane mısır kullanılmıştır. 17

3. MATERYAL VE YÖNTEM Kemalettin TAŞDAN 3.2.4. NBŞ Sanayiinin Yapısının Ortaya Konulmasına İlişkin Yöntem Çalışmanın NBŞ sanayiinin yapısını ortaya koyan kısmı iki temel amaca yönelik olarak ele alınmıştır. Bunlar; - NBŞ sanayiinin yapısını detaylı olarak ortaya koymak, - NBŞ sanayiinde faaliyet gösteren firmaların üretim etkinliğini, Veri Zarflama Analizi (VZA) (Data Envelopment Analysis - DEA) ile ölçmek. Bu iki amaca yönelik olarak öncelikle bu sanayi dalında faaliyet gösteren firmalar araştırılmıştır. Araştırma sonucunda 3 ü Adana da, 2 si de İstanbul da olmak üzere 5 adet firmanın, 6 fabrika ile NBŞ üretim faaliyetinde bulunduğu tespit edilmiştir. Ardından bu firmaların tümü ile ve üst kuruluşları olan Nişasta ve Glikoz Üreticileri Derneği (NİGÜD, NÜD) ile görüşülerek çalışma ve amacı hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra VZA analizi ile firmaların dolayısıyla da NBŞ sanayiinin genel yapısını ortaya koymak için gerekli bilgilerin toplanması amacıyla hazırlanan anket formları firma yetkililerine ulaştırılarak doldurmaları sağlanmıştır. Ancak Adana da yeralan bir firma, yetkilileri ile yapılan görüşmelere karşın anket uygulamasına katılmamıştır. Diğer firmalardan elde edilen veriler ise VZA için yeterli olmadığından bu analiz yapılamamıştır. Verilerin yetersizliğine neden olan etken ise firmaların faaliyetlerine ilişkin bilgilerin ticari faalyetlerin gizliliği ilkesi ve sektör içi rekabet nedeniyle verilmek istenmemesidir. Bununla birlikte bu sorun sadece bu çalışmada değil, tarıma dayalı sanayi kollarına yönelik yapılan çalışmaların tümünde karşılaşılaşılan en önemli problemdir. Ancak VZA analizinin yapılamamasına karşın, anket uygulamasından elde edilen birincil veriler sektörün genel yapısı ve işleyişini ortaya koymak amacıyla kullanılmıştır. 3.2.5. Fiyat Analizi Fiyat analizleri, ekonomik karar birimlerinin davranışlarını belirlemede oldukça yararlı bir yardımcı araçtır. Analiz edilen üretim mevsimsel ve fiyat da 18