1 Evrimsel Psikoloji: Davranışa Adaptasyonist Bir Yaklaşım
Psikolojik Çalışmalara Evrimsel Ardalan Evrimsel bir yaklaşım insan davranışları ve zihninin çalışılmasında güçlü bir kuramsal ardalan sağlamaktadır. Bu güç, sadece geleneksel psikolojik yaklaşımlara farklı bir yöntem önermesinden değil; aynı zamanda bu yaklaşımları bütünleştirici bir kurama entegre etmesinden kaynaklanmaktadır; bu da Darwin in doğal seçilim yoluyla evrim kuramıdır. 2
Gizil Ovülasyon Hipotezinin Test Edilmesi Hakan ÇETİNKAYA Seda DURAL Evrim GÜLBETEKİN 3
Giriş Geleneksel olarak, kadında üretkenliğin döngüsel doğasına ilişkin gözlemler ve çalışmalar, kadında yumurtlamanın gizil olduğu biçiminde bir kabul ile sonlanmıştır. Buna göre, kadının üremeye en uygun olduğu yumurtlama evresinin potansiyel cinsel eşler ve hatta kadının kendisi tarafından saptanması son derece güçtür. Ek olarak, kadın bir yumurtlama döngüsüne sahip olmakla beraber, içinde bulunduğu menstrual döngünün hangi evresinde olduğundan bağımsız olarak her zaman göreli olarak eşit düzeyde bir cinsel kabule sahiptir. Diğer birçok memeliden farklı olarak insan dişisinde estrus un olmaması ve üremeye en elverişli olunan evrenin örtüklüğü, kadında yumurtlamanın neden gizil olduğuna ilişkin çeşitli hipotezler üretilmesine yol açmıştır. 4
Giriş Kimilerine göre, kadında yumurtlamanın gizil olması ve göreli olarak sabit cinsel kabul adaptif bir takım avantajlar sağlamaktadır; örneğin, gizil ovulasyon: Grup içerisinde işbirliği yaratır ve erkekler arasındaki rekabeti azaltır (Fox, 1972; Daniels, 1983); Monogamiyi destekler (Etkin, 1954, 1967; Lovejoy, 1981); Dişinin üretkenliği hakkında erkekleri yanıltmak yoluyla paternal davranışı güçlendirir (Alexander & Noonan, 1979; Symons, 1979; Turke, 1984, 1988); Kadının erkeğin getirdiği av dan daha fazla pay elde etmesini sağlar (Hill 1982; Parker, 1987; Symons, 1979); Erkeği babalığı hakkında kuşkuda bırakır (Benshoof & Thornhill, 1979); ve böylece Erkekler tarafından gelecek olası infanticide riskini azaltır (Hrdy, 1981). Diğerlerine göre ise, gizil ovulasyon, Kadında estrus un kaybının insanın iki ayak üzerinde hareket etmesini destekleyecek biçimde androjen düzeylerindeki bir artışa (Spuhler, 1979) ya da 5 Uzayan laktasyon dönemine koşut olarak kadının cinsel kabul zamanının uzamasına (Kourtovik, 1983) bağlı olarak gerçekleşmiş olmalıdır.
Giriş Gizil yumurtlamaya ilişkin olarak öne sürülen açıklamalardan, belki de, en yaygın kabul göreni birbirine zıt yordamalarda bulunan iki yaklaşımdan gelmektedir: Daddy-at-home (Alexander & Noonan, 1979) Gizil yumurtlama, monogamiyi desteklemek, erkeğin ebeveynsel yatırımını kadınınkine yaklaştırmak ve babalık kuşkusunu azaltmak gibi işlevleri yerine getirmek üzere evrilmiştir. Many-fathers (Hrdy, 1981) Gizil yumurtlama sayesinde kadın çocuğun babasının kim olduğu konusunda erkekleri belirsizlik içerisinde bırakmak suretiyle, daha fazla sayıda erkeğe cinsel erişim elde etmiştir. 6 Canım bak, tıpkı sana benziyor!
7 Kadında yumurtlama o kadar da gizil olmayabilir!
Menstrual Döngü Boyunca Kadın Vücudunda Çeşitli Fizyolojik Değişmeler Gözlenir Gelişme Evresi: 9 gün (yumurta gelişir, endometrium zenginleşir) Menstrual Evre: 5 gün (endometrium yüzeyi çözülür; kanama başlar) Yumurtlama Evresi: 14. gün (estrojenler kanda zirve düzeylerine ulaşır, yumurtanın salınımına yol açar) (endometrium kalınlaşır; kanlanma artar) Salgılama Evresi: 14 gün 8
Menstrual Değişmeler Kadının Üreme Sistemindeki Değişmelerle Sınırlı Değildir Fizyolojik McClintock, 1971; Graham & McGrew, 1980; Russell, 1980; Quadagno, Shubeita, Deck & Francoeur, 1981; Doty, 1981; Kiltie, 1982. Bilişsel Becker, Breedlove, Crews ve McCarthy; 2002 Hampson, 1990; Beaudoin & Marrocco, 2005; Rosenberg & Park, 2002; Maki, Rich & Rosenbaum, 2002; Güntürkün, Hausmann & Tegenthoff, 2003. Duyuşsal Warren, Tedford & Flynn, 1979. 9 Tercih ve Tutumlar Gangestad, Simpson, Cousins, Garver-Apgar & Christensen, 2004; Jones, 2004; Putz, 2004; Schwarz & Hassebrauck, 2004; Hassebrauck & Denk, 2004; Pillsworth & Haselton, 2004; Husárová, Grammer & Pospíšil, 2004; Çetinkaya, Dural, Gülbetekin, 2003 & 2004; Çetinkaya, 2002; Kuukasjärvi, Eriksson, Koskela, Mappes, Nissinen & Rantala, 2004.
Hipotezlerimiz Menstrual fiziksel değişmeler kadının Yüz Simetrisi (Çalışma 1) ve erkekler tarafından Algılanan Çekicilik ile ilgilidir (Çalışma 2) Bu değişmeler oldukça küçük değişmelerdir ve sadece genetik alışverişte Ciddi Erkekler tarafından yakalanabilir (Çalışma 3). 10
Çalışma 1 Menstrual Döngünün Bir İşlevi Olarak Yüzdeki Simetrinin İncelenmesi Katılımcılar Normal hormonal ve cinsel işlevlere sahip olduklarını rapor eden, hamile olmayan ya da herhangi bir hormonal doğum kontrolü uygulamayan, yüzünde herhangi bir yara izi bulunmayan ve yüzle ilgili herhangi bir tıbbi tarihçeye sahip olmayan, Muğla Üniversitesi öğrencisi, 100 heteroseksüel kadın (ortalama yaş=21.7) katılımcı çalışmada yer almıştır. İşlem Yolu Katılım Soru formları + Menstrual rapor Menstrual Evre (3. gün) Menstrual rapor Gelişme Evresi (10. gün) Menstrual rapor Yumurtlama Evresi (14. gün) Menstrual rapor Salgılama Evresi (21. gün) Menstrual rapor Evreleme Yüz temizleme Yüz temizleme Yüz temizleme Yüz temizleme Randevu Randevu Randevu Randevu Randevu Fotograf çekimi Fotograf çekimi Fotograf çekimi Fotograf çekimi 11
Çalışma 1 Deneysel Kurulum 12
Çalışma 1 Görsel İşleme A B Orijinal yüz fotografı (A); FaceStation TM ile yüzdeki kritik nokta ve hatların belirlenmesi (B); Yüzdeki çizgilerin belirlendiği (ters-düz) binişik yüz fotografı (C); and Hacim örüntüleri için (tersdüz) binişik yüz fotografı (D). C D 13
Çalışma 1 Bulgular Menstrual Evreler Boyunca Yüz Simetrisinde Gözlenen Hatsal Değişmeler 1.2 1 Menstrual evreler boyunca ölçülen ortalama simetriden sapma puanları. Gelişme ve Salgılama evreleri arasındaki fark dışında yapılan ikili karşılaştırmaların tümü anlamlı bulunmuştur. Simetriden Sapma. 0.8 0.6 0.4 0.2 0 Menstrual Gelişme Yumurtlama Salgılama Evreler 14
Çalışma 1 Bulgular Evre * Bölge Etkileşimi (Hatlar) 1.2 1 Genel olarak, menstrual evreler boyunca, yüzün alt bölgesi, üst bölgesine kıyasla daha fazla değişme göstermiştir. Simetriden Sapma. 0.8 0.6 0.4 0.2 0 Üst Yüz Alt Yüz Menstrual Gelişme Yumurtlama Salgılama Evreler 15
Çalışma 1 Tartışma Menstrual evreler boyunca yüz simetrisinde ölçülebilir dalgalanmalar gözlenmiştir. Bu değişmeler kadının üreme evreleriyle koşutluk göstermektedir. Gözlenen değişmeler, menstrual döngünün çeşitli evrelerinde kadının deneyimlediği, şişkinlik hissi, göğüslerde duyarlılaşma gibi sıradan hormonal tepkiler olarak değerlendirilirse, insanda eşleşmeye ilişkin olarak gözlenen değişmeler, adaptasyonist bir perspektiften bakıldığında çok da anlamlı bulunmayacaktır. Öte yandan, çalışma bulguları yüzdeki değişmelerin belirsiz dalgalanmalar olmadığını, bunların yüzde yordanabilir ve ölçülebilir bir biçimde yer aldığını ortaya koymaktadır. O halde, sözkonusu değişmeler eşler arasında sinyalleyici bir işleve sahip olabilirler. 16
Çalışma 1 Tartışma Yüzdeki simetri ile çekicilik arasında bir pozitif ilişkinin varlığını ortaya koyan çok sayıda çalışma bulunmaktadır (Grammer & Thornhill, 1994; Mealy, Bridgestock, & Towsend, 1999; Langlois & Roggman, 1990; Langlois, Roggman, & Musselman, 1994; Gangestad, Thornhill, & Yeo, 1994; Shackelford & Larsen, 1997). Sözkonusu ilişkinin keşfi neden simetrik yüzlerin çekici bulunduğunu açıklamaya yönelik olarak çok sayıda kuramsal çabaya yol açmıştır. Bu yaklaşımlar farklı bireyler arasındaki yüz simetrisi farklılıklarını açıklayabilmekle beraber, (Çalışma 1 de gözlediğimiz gibi) aynı bireyin yüz simetrisindeki değişmeler hala bir açıklama beklemektedir. Kadının yüz simetrisindeki değişmelerin çekicilik açısından erkekler için anlamlı olup olmadığını saptamak üzere ikinci bir çalışma desenlenmiştir. 17
Çalışma 2 Erkekler bu konuda ne düşünüyorlar? Menstrual döngünün bir işlevi olarak YÜZDE ÇEKİCİLİK 18
Çalışma 2 Katılımcılar Normal cinsel işleve sahip olduğunu bildiren, hiç evlenmemiş, Muğla Üniversitesi öğrencisi, 50 heteroseksüel erkek (ortalama yaş=21.5). İşlem Yolu Seçkisiz olarak belirlenen 10 kadın katılımcıdan elde edilen toplam 40 yüz fotografı uyarıcı fotograflar olarak toplandı. Fotograflar 10x15 boyutundaki fotograf kartlarına basıldı. Fotografla arkalarına sıra belirtmeyen semboller basılmak suretiyle, fotografların çekildiği evreler işaretlendi (menstrual evre fotografı için * ; gelişme evresi fotografı için Ώ ; yumurtlama evresi fotografı için # ve salgılama evresi fotografı için Σ. Sonra 4 fotograftan oluşan 10 fotograf setinin her biri karıştırıldı. Katılımcılar bir dil laboratuvarına alındı, oturtuldukları bölmelerde birbirleriyle temasları böylece engellenmiş oldu. Daha sonra, her bir fotograf setini inceleyerek çekicilikleri bakımından (en fazla çekiciden en az çekiciye doğru eş değerliliğe izin verilemeksizin- sıralamaları istendi). Katılımcıların değerlendirme formlarını doldurmalarının ardından çalışma sona erdi. 19
Çalışma 2 Bulgular Erkek Katılımcıların Yüz Fotograflarına İlişkin Çekicilik Değerlendirmeleri 4 3.5 Ortalama Çekicilik. 3 2.5 2 1.5 1 İkili karşılaştırmalar Salgılama ve gelişme evresi fotografları arasında anlamlı bir çekicilik farkı bulunmadığını göstermiştir. 0.5 0 Menstrual Gelişme Yumurtlama Salgılama Evreler 20
Çalışma 2 Tartışma Erkek katılımcılar simetrik kadın yüzlerini daha çekici olarak değerlendirmişlerdir. Bu bulgu Alley & Cunningham (1991), Grammer & Thornhill (1994), Ridley (1992), ve Thornhill & Gangestad (1993) tarafından ileri sürülen Simetri Hipotezi ile tutarlıdır. İlk iki çalışmanın bulgularına dayanarak menstrual döngü boyunca Yüz Simetrisindeki dalgalanmaların kadının üretkenlik durumu hakkında sinyal sağlayıcı bir özelliğe sahip olduğunu ileri sürebiliriz. Çalışma 2 de, erkek katılımcılar, fotograflardaki kadınları daha önceden görmemiş olmalarına karşın, çekicilikteki değişmeleri tutarlı bir biçimde saptayabilmişlerdir. Buradan hareketle, göreli olarak uzun bir süre için kadının etrafında yer almaya istekli erkekler için Yüzdeki Simetrinin sinyalleyici olduğunu ileri sürebiliriz. Kadının yanında-yöresinde daha fazla zaman geçirmek suretiyle erkek, kadının yüzündeki değişmeleri daha etkili bir biçimde saptayabilir. Bu da, erkeğin üreme başarısına katkıda bulunacaktır. Dolayısıyla, geleneksek inancın tersine, kadının üretkenliğini örtük biçimde ilan ettiğini düşünebiliriz. Bu örtük ilan stratejisi, insan dişisinin yatırım yapmaya daha fazla istekli ve genetik alışverişte daha ciddi olan erkekleri yakınında tutmasına yardım olmak gibi bir işlevi yerine getirmiş olabilir. Bu hipotezi test etmek üzere 3. Çalışma desenlenmiştir. 21
Çalışma 3 Yüz Simetrisindeki Menstrual Değişmelerin İşlevsel Sınanması Çalışma 3 ile kadında üretkenliğe ilişkin Örtük İlan Hipotezi nin test edilmesi amaçlanmıştır. 22
Çalışma 3 Katılımcılar Muğla Belediyesi aile merkezinden elde edilen, 200 heteroseksüel evli kadın (ortalama yaş=29) ve 80 heteroseksüel evli erkek (ortalama yaş=33) katılımcı çalışmada yer almıştır. Örneklem, hormonal doğum kontrolü kullanmayan ve normal cinsel işleve sahip olduklarını rapor eden adaylar arasından seçkisiz olarak seçilmiştir. Ek olarak, aynı çekicilik değerine sahip yüz fotograflarını belirlemek üzere, 10 (5 erkek, 5 kadın) kişilik bir tarafsız yargıcı grubu çalışmada görev almıştır. İşlem Yolu 23 Tamamı yumurtlama evresinde çekilmiş, 200 yüz fotografı, 200 kadın katılımcıdan elde edilmiştir. Fotograflar, yargıcılar tarafından 5-noktalı Likert tipi bir ölçek üzerinde çekicilik açısından değerlendirilmiştir. 200 fotograftan, ortalama çekicilik değeri 3 e en yakın olan toplam 40 fotograf uyarıcı fotograflar olarak seçilmiştir. Bu şekilde, başlangıçtaki 200 fotograflık havuzda yer alan fotograflardaki yüz çekiciliği farklılıklarından kaynaklanabilecek değişmeler kontrol edilmeye çalışılmış ve bu yolla çalışmada fotografları kullanılacak 40 kadın katılımcı seçilmiştir. 40 kadının katılımcının her birinden menstrual evrelerinin orta noktalarına karşılık gelen günlerde çekilmiş 4 yüz fotografı elde edilmiştir. Böylece 40 setten oluşan toplam 160 yüz fotografı elde edilmiştir.
Çalışma 3 İşlem Yolu 80 erkek katılımcı seçkisiz olarak (A) Aşina ve (B) Yabancı gruplarına ayrılmıştır. A Grubu erkeklerinin her birine aynı kadından elde edilmiş, 4 fotograftan oluşan 10 fotograf seti sunulmuş ve fotografları çekicilik açısından sıralamaları istenmiştir (Çalışma 2 deki gibi). B Grubu erkeklerine yine her biri 4 fotograftan oluşan 10 fotograf seti sunulmuş ve çekicilik açısından fotografları sıralamaları istenmiştir; fakat bu setler her biri farklı bir menstrual evrede ve farklı bir kadından elde edilmiş fotograflardan oluşturulmuştur. 24
Çalışma 3 Bulgular Erkek Katılımcıların "Aşina" Yüz Fotograflarına İlişkin Çekicilik Değerlendirmeleri 4 3.5 Ortalama Çekicilik. 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 Menstrual Gelişme Yumurtlama Salgılama Evreler 25
Çalışma 3 Bulgular Erkek Katılımcıların "Yabancı" Yüz Fotograflarına İlişkin Çekicilik Değerlendirmeleri 3.5 3 Ortalama Çekicilik. 2.5 2 1.5 1 0.5 0 Menstrual Gelişme Yumurtlama Salgılama Evreler 26
Çalışma 3 Bulgular Erkek Katılımcıların Farklı Kadın Fotograflarına İlişkin Çekicilik Değerlendirmeleri Aynı Kadın İçin Birleştirildi 3,5 3 Ortalama Çekicilik. 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Menstrual Gelişme Yumurtlama Salgılama Evreler 27
Genel Tartışma 28 Geleneksel olarak, insan erkeği kadının menstrual döngüsündeki kısa yumurtlama evresini saptayamadığı için talihsiz bir konumda olduğu düşünülmekteydi. Eğer gizil yumurtlama kadın için atasal bir araç ise, cinsel seçilimin kadının yumurtlama evresini saptamaya yönelik olarak erkekte bir karşıtadaptasyonun gelişmesine yol açmış olması beklenebilir. İnsan dişisi, üremeye uygun olduklarını ne kırmızı şişkin cinsel organlarını erkeklere göstererek (bunu yaptıklarını hayal edin), ne de bilişsel yetilerindeki, motor becerilerindeki ya da duygu durumlarındaki değişmelerle sinyallemezler. Üretkenliğin, kadının çekiciliğini modüle etmesi yoluyla ilan edilmesi olası en etkili yol olmalıdır. Buna bir karşıt-adaptasyonun yokluğu, babalık kesinliğini azaltacağından, erkek için bir adaptif problem oluşturacaktır.
Genel Tartışma O halde bu çalışma ile ortaya koymaya çalıştığımız örtük ilanlı- kısmen gizil yumurtlama kavramı kadını yakından tanıyan, birlikte yaşamaya istekli erkekler için bir çıkış sağlamaktadır. Seçilim baskısı örtük ilanı yakalama yetisini geliştirme yönünde ve erkeği evde tutacak biçimde gerçekleşmiş olmalıdır. Ek olarak, cinsel seçilim yumurtlama evresinde daha çekici olma eğilimindeki kadınlar lehine çalışmış olmalıdır. Özetle, sunulan çalışma, erkeğin kadına aşinalığını arttırmak yoluyla, kadının yüzünde gerçekleşen menstrual değişmeleri yakalama şansını ve böylece de babalık kesinliği ve üreme başarısını arttırdığı görüşüne kanıtlar sağlamaktadır. 29