Orman İşletme Şefliklerinin Etkinliğinin Blanık Veri Zarflama Yöntemi ile Belirlenmesi Dr. İsmail ŞAFAK Prof. Dr. Alta ğr GÜ Mehmet Emin AKKAŞ Mstafa GEDİKİİ S. Ümit PORTAKA Ş.Mümtaz KANAT ISBN: 978-605-84549-1-0 www.ormanmhendisi.org 2015
ÖNSÖZ TÜBİTAK-Tarım, Ormancılık e Veterinerlik Araştırma Destek Grb (TOVAG) tarafından 110O126 proje nmarası ile desteklenen Orman İşletme Şefliklerinin Etkinliğinin Blanık Veri Zarflama Yöntemi ile Belirlenmesi (Denizli, İzmir e Mğla Orman Bölge Müdürlüğü Örneği) adlı araştırmanın sonç rapor dikkate alınarak b kitap hazırlanmıştır. Araştırmada, Denizli, İzmir e Mğla Orman Bölge Müdürlüğü ndeki 164 adet orman işletme şefliğinin 2007-2009 ıllarındaki etkinliği, hem orman bölge müdürlüğü bazında arı arı, hem de Ege Bölgesi bazında Blanık Veri Zarflama Yöntemi (BVZA) ile değerlendirilmiştir. B kapsamda, BVZA modellerini çözmek için Microsoft Ecel Çözücü Eklentisine daanan bir modül geliştirilmiştir. Araştırmaa zaman e emek aıran, 2007-2009 ıllarına önelik çok saıdaki erii, özeri e titizlik göstererek araştırma ekibine laştıran orman işletme şefliklerine e çalışanlarına teşekkür ederiz. Yine; öncelik formlarının değerlendirilmesi e erilerin toplanması aşamalarında mesleki bilgi, deneim e düşünceleri ile araştırmaa katkı sağlaan bölgede göre apan orman mühendislerine de teşekkürlerimizi snarız. Araştırma projesine mali destek sağlaan TÜBİTAK Araştırma Destek Programları Başkanlığı na, TOVAG a, projenin öneri aşamasında e sonrasında çalışmamızı akademik açıdan değerlendiren panel üelerine, proje çalışması sırasında idari e mali konlarda bizlere ardımcı olan Bilimsel Programlar zmanı Sn. Yasemin VRAOĞ na e Sn. Ahmet ADEMİR e teşekkür ederiz. Arazi e büro çalışmaları bonca, her türlü desteğini gördüğümüz Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü personeline de teşekkür ederiz. Araştırmanın orman kanakları öneticilerine, araştırmacılara e meslektaşlarımıza fadalı olması en büük dileğimizdir. Dr. İsmail ŞAFAK Prof. Dr. Alta ğr GÜ Mehmet Emin AKKAŞ Mstafa GEDİKİİ S. Ümit PORTAKA Ş.Mümtaz KANAT
İÇİNDEKİER Önsöz İçindekiler Kısaltma istesi Safa No I II IV 1. Giriş 1 2. iteratür Özeti 6 2.1. Orman Kanakları Yönetiminde VZA İle İlgili lslararası iteratür 6 2.1.1. Orman Kanakları Yönetiminde Klasik VZA glamaları 6 2.1.2. Çeşitli Sektörlerde Blanık VZA glamaları 8 2.2. Ormancılıkta Etkinlik, Verimlilik, Başarı e Performans Ölçümü İle İlgili lsal iteratür 16 3. Materal e Yöntem 20 3.1. Blanık Veri Zarflama Analizi (BVZA) 20 3.2. Blanık Veri Zarflama Analizi (BVZA) Modülü 26 3.3. Öncelik Formları 27 3.3.1. Öncelik Formlarında Yer Alan Verilerin Güenilirliği 30 3.3.2. Öncelik Formlarına Yönelik Sonçlar 31 3.4. Bilgi Form 34 3.4.1. Bilgi Formnn Hazırlanmasına Yönelik Faalietler 34 3.4.2. Bilgi Formnn Doldrlmasına Yönelik Faalietler 34 3.4.3. Bilgi Formlarının Bilgisaara İşlenmesi 35 3.4.4. Eksik Verilerin Kontrolü e Tamamlanması 35 3.4.5. Etkinlik Analizinde Kllanılacak Verilerin Varlık/Yoklk Analizi ile Belirlenmesi 37 3.4.6. Etkinlik Analizinde Kllanılacak Blanık Veri Zarflama Analizi (BVZA) Modellerinin Kararlaştırılması 39 3.4.7. Blanık Veri Zarflama Analizi (BVZA) Modelleri 47 4. Araştırma Blgları e Değerlendirme 51 4.1. Denizli Orman Bölge Müdürlüğü ndeki Orman İşletme Şefliklerinin Etkinlik Düzeine Yönelik Blglar 51 4.1.1. Alt e Üst Sınır Etkinlik Değerlerine Yönelik Blglar 51 4.1.2. Minimaks Pişmanlık Yaklaşımına Yönelik Blglar 53 II
Safa No 4.2. İzmir Orman Bölge Müdürlüğü ndeki Orman İşletme Şefliklerinin Etkinlik Düzeine Yönelik Blglar 55 4.2.1. Alt e Üst Sınır Etkinlik Değerlerine Yönelik Blglar 55 4.2.2. Minimaks Pişmanlık Yaklaşımına Yönelik Blglar 57 4.3. Mğla Orman Bölge Müdürlüğü ndeki Orman İşletme Şefliklerinin Etkinlik Düzeine Yönelik Blglar 59 4.3.1. Alt e Üst Sınır Etkinlik Değerlerine Yönelik Blglar 59 4.3.2. Minimaks Pişmanlık Yaklaşımına Yönelik Blglar 62 4.4. Ege Bölgesi ndeki 164 Orman İşletme Şefliğinin Etkinlik Düzeine Yönelik Blglar 64 4.4.1. Alt e Üst Sınır Etkinlik Değerlerine Yönelik Blglar 64 4.4.2. Minimaks Pişmanlık Yaklaşımına Yönelik Blglar 70 4.5. Blgların Orman İşletme Müdürlükleri Bazında Değerlendirilmesi 74 4.5.1. Denizli Orman Bölge Müdürlüğü ndeki Orman İşletme Şefliklerine Yönelik Blgların Değerlendirilmesi 74 4.5.2. İzmir Orman Bölge Müdürlüğü ndeki Orman İşletme Şefliklerine Yönelik Blgların Değerlendirilmesi 82 4.5.3. Mğla Orman Bölge Müdürlüğü ndeki Orman İşletme Şefliklerine Yönelik Blgların Değerlendirilmesi 93 5. Sonç e Öneriler 109 Kanaklar 116 Ekler 125 EK-1: BVZA Modülü Kllanım Kılaz 126 EK-2: Ege Bölgesi Öncelik Form 137 EK-3: Bilgi Form 144 EK-4: Modellerin Kararlaştırılmasına Yönelik Aşamalar 149 III
Kısaltma istesi KB :Karar Birimi OBM :Orman Bölge Müdürlüğü OGM :Orman Genel Müdürlüğü DKGH :Dikili Kabkl Göde Hacmi VZA :Veri Zarflama Analizi BVZA :Blanık Veri Zarflama Analizi CCR :Charnes, Cooper e Rhodes Modeli (Charnes et al., 1978) BBC :Banker, Charnes e Cooper Modeli (Banker et al., 1984) Model_Denizli :Denizli Orman Bölge Müdürlüğü kapsamında faaliet gösteren 42 adet orman işletme şefliğinin etkinliğini değerlendirmek üzere geliştirilen Blanık VZA modeli Model_İzmir :İzmir Orman Bölge Müdürlüğü kapsamında faaliet gösteren 51 adet orman işletme şefliğinin etkinliğini değerlendirmek üzere geliştirilen Blanık VZA modeli Model_Mğla :Mğla Orman Bölge Müdürlüğü kapsamında faaliet gösteren 71 adet orman işletme şefliğinin etkinliğini değerlendirmek üzere geliştirilen Blanık VZA modeli Model_Ege :Ege Bölgesi nde faaliet gösteren 164 adet orman işletme şefliğinin etkinliğini değerlendirmek üzere geliştirilen Blanık VZA modeli IV
1. Giriş Etkinlik, en ii üretim teknikleri kllanılarak elde edilen maksimm çıktının, fiili çıktıa olan oranı ea bir karar biriminin eri-girdi-teknoloji sepetile mümkün olabilen maksimm çıktıı üretme kapasitesi e istekliliği olarak ifade edilmektedir (Candemir e Deliktaş, 2001). Etkinlik, minimm çaba ea masraf ile maksimm sonçlar elde etme kapasitesi olarak da tanımlanmaktadır (Kök, 1991). Diğer bir ifadele etkinlik, mect girdileri kllanarak, en fazla çıktıı üretmek ea belirli bir çıktıı üretmek için en az girdii kllanmaktır (Özcan, 2005). Günlük konşmalarda, etkinlik karamı erine performans, etkililik e erimlilik karamları kllanılabilmektedir. B karamların tanımları e aralarında farklılıklar blnmaktadır. Bna göre, performans, genel anlamda amaçlı e planlanmış bir etkinlik soncnda elde edileni, nicel a da nitel olarak belirleen bir karamdır. Performans, işletme amaçlarının gerçekleştirilmesi için gösterilen tüm çabaların değerlendirilmesi olarak da tanımlanmaktadır (Akal, 2005). Etkililik, çıktı e kalite için konlan hedefleri gerçekleştirme derecesi olarak tanımlanmaktadır (Prokopenko, 2003). Etkenlik, ararlı çıktı sağlamak için kanakların hangi ölçüde etkili kllanıldığını ifade etmektedir (Prokopenko, 2003). Verimlik, genel olarak, bir üretim a da hizmet sisteminin ürettiği çıktı ile b çıktıı elde etmek için kllanılan girdi arasındaki ilişkidir (Prokopenko, 2003). Verimlilik, her zaman bir işletmecilik kons olmş, fakat oldkça karmaşık olan b kona kesin e herkesçe kabl edilebilir bir açıklık getirilememiştir (Greene, 1988). Etkinlik e erimlilik birbiri erine kllanılabilen, ancak anlam önünden birbirinden arılan karamlardır. Verimliliğin özünde etkinlik olp, etkinlik sağlanmadan erimlilik sağlamak mümkün değildir. Verimlilik, daha çok işletme botl bir karam iken, etkinlik iktisat biliminin ilgi gösterdiği bir alan olarak gözükmektedir. Verimlilik, bir bütün halinde kanak etkinliğini ölçmekte iken, etkinlik her bir üretim kanağı başına elde edilen çıktıla değerlendirilmektedir. Yine, etkinlik, daha çok kısa dönemli bir olg iken, erimlilik zn dönemli bir olgdr (Bakırcı, 2006). Verimlilik karamının zn dönemli zaman serileri için düşünülmesi e izlenilmesi, daha anlamlı sonçlar doğrrken; etkinlik karamının kısa dönemler için, bir ıllık, hatta mesimlik ata kesitler halinde ölçülebilmesi e izlenebilmesi, planlaıcı e glamacıların daha sağlıklı tahmin apmalarına imkân erir. B tür tahminler, alınması gerekli tedbirler ile ilgili optimm zamanlama sağlaabilir. Kaldı ki etkinlik zn dönemler için de hesaplanmaktadır (Kök, 1991). Etkinlik ölçümü, gelir e atırım planlamasına etki eden faktörlerin belirlenmesine e karar almada kllanılacak önceliklerin saptanmasına ardımcı olmaktadır. B amaçla
işletmelerde, gerçekçi hedeflerin konlması e kontrol noktalarının olştrlmasında etkinlik ölçümleri ön plana çıkmaktadır. Kam sektöründe ürütülen faalietlerin, genellikle çok saıda çıktısı ardır. B çıktıların hemen hemen tamamı, hesaplanamaan e/ea toplanamaan bir niteliktedir. Dolaısıla; çıktının ölçülmesindeki b güçlükler, kam sektöründeki ölçümlerin, tek önlü olarak girdi ölçütleri ile apılmasına ol açmıştır. Çıktı ölçütlerinin oldğ alanlarda da, b ölçütlerin, büük bir olasılıkla, homojen olmaan birimlerle ifade edilmesi söz kons olmaktadır (Güran e Cingi, 2002). Orman işletme şeflikleri, Orman Genel Müdürlüğü nün (OGM) taşra teşkilatı içinde orman işletme müdürlüklerine bağlı olarak faalietlerini sürdüren birimlerdir. Orman işletme şeflikleri, ilgi e çıkar grplarının orman kanakları ile ilgili lsal e erel düzedeki gereksinimlerini karşılamaı amaçlamaktadır. B nedenle; orman işletme şefliklerinin etkinlik düzelerinin belirlenmesinde çok amaçlı e karmaşık bir apı ile karşılaşılmaktadır. 24 Ocak 2011 tarih e 27825 saılı Orman Genel Müdürlüğü Taşra Teşkilatı Krlş e Göre Yönetmeliği ile orman işletme şefliklerinin göreleri e krlmasında dikkate alınacak ölçütler saptanmıştır. Bna göre, orman işletme şefliklerinin krlşnda; a) Coğrafi mekii, haza bütünlüğü e arazi drm, krlşn sınırlarının zornllk halleri dışında mülki sınırlarla gn olması drm, b) Ormanlık alanların fonksionları ile b fonksionel alanların büüklüğü e apısı, c) Nüfs, nüfs oğnlğ e dağılışı, sosal e ekonomik drmn ormancılık faalietleri ile olan münasebetleri, ç) Yangın, adet e alanları, orman zararlıları ile mücadele e orman sçları, d) Gençleştirme e bakım çalışmalarına kon sahaların işletme sınıfları itibarıla miktarları e silikültürel ihtiaçları, e) Ağaçlandırılmış saha miktarı ile b sahalardan sıklık e bakım çağına laşmış saha miktarları, özel ağaçlandırma alanlarının miktarı, f) Baltalık ormanı tesis e enileme sahaları ile kora tahil e ıslaha kon sahalar, g) Üretim, taşıma, depolama e pazarlama drm, ğ) Halk-orman ilişkilerinin drm e düzenlenmesi, zati ihtiaç erilen orman köü e hane adedi, erilen her türlü izinler, mect fabrika, şerit, hızar adet e kapasiteleri, h) Diğer mahalli özellikler dikkate alınmaktadır. Görüldüğü gibi, orman işletme şeflikleri rastgele değil, belirli ölçütlerin değerlendirilmesi soncnda krlmaktadır. B mezat dikkate alındığında, orman işletme şefliklerinin orman ürünlerinin üretimi, silikültür, orman angınları ile mücadele, orman korma, orman ollarının apım e bakımı, orman kadastros e hkki faalietler başlıkları altında açıklanabilecek orman kanaklarının 2
önetimi ile ilgili çeşitli, göre, etki e sormllkları blnmaktadır. Bna göre de; orman işletme şeflikleri, kendine bağlı mhasebe e pazarlama birimleri olmasa da, ormancılık faalietleri ile ilgili göre, etki e sormllkları çerçeesinde halkla ilişkiler, korma, planlama, glama, üretim, istihdam, depolama gibi teknik, idari e mali işleri ürüten OGM nin taşradaki en küçük birimleridir. Orman işletme şefliklerinde apısal özellikler, orman ürünlerinin hasat koşlları b. özellikler farklılık gösterebilir. Ormancılık faalietlerinin açık haa koşllarında gerçekleştirilmesi nedenile, orman işletme şefliklerinin etkinlik düzeleri, benzer koşllarda bile değişiklik gösterir. Bna karşılık; orman işletme şefliklerinde, kanak kllanım düzeinin e üstlenilen ükümlülüklerin ne ölçüde erine getirildiğinin belirlenebilmesi, birbirile karşılaştırılabilmesi e zaman içinde nasıl bir gelişme gösterdiğinin izlenebilmesi açısından ekinlik ölçümleri kons oldkça önemlidir. Araştırmanın Gerekçesi Orman işletme şefliklerinin kendisile e sektör içindeki diğer orman işletme şefliklerile, düzenli olarak, ormancılık faalietleri bakımından karşılaştırılmasına önelik değerlendirmeler, sürdürülebilir orman önetimi açısından önemlidir. Ancak; Türkie de orman işletme şefliklerinin etkinlik düzelerini izleen e diğer orman işletme şefliklerile karşılaştıran bir apı henüz blnmamaktadır. B eksikliği gidermek e bölece, orman işletme şefliklerinin etkinliklerini değerlendirmek, b araştırmanın en önemli gerekçesidir. Nitekim; orman işletme şefliklerinin etkinliklerinin değerlendirilmesine önelik araştırmalara gereksinim dldğ aşağıdaki aın e araştırmalarda da ifade edilmiştir. lsal Ormancılık Programı nda belirtilen lsal ormancılık ilkelerinden 9. ilke erimlilik e maliet etkenliğidir. B programının ormancılıkta etkinlik ölçümüle ilgili olarak gerçekleştirilmesi istenilen faalietleri 19, 20, 61, 95 e 142 nmaralı elemlerde er almaktadır (Anonim, 2004). Gera (1998) de orman kanakları önetiminde aşanan darboğazlar grplandırılmıştır. Brada öncelikli darboğaz, orman kanaklarının erimsiz e etken olmaan bir biçimde önetilmesi e işletilmesi olarak belirtilmiştir. Türkie e Orta Doğ Amme İdaresi Enstitüsü tarafından 2002 ılında tamamlanan Orman Genel Müdürlüğü Yeniden Yapılanma e Norm Kadro Projesi nin sonç rapornda OGM nin daha etkili e erimli çalışmasını sağlamak açısından apıa e işleişe önelik bazı değişiklikler önerilmiştir. B önerilerin 9. e 12. maddeleri orman işletme şeflikleri e araştırma kons ile ilgilidir. Bna göre, 9. Madde de orman işletme şefliklerinin saılarının e büüklüklerinin belirlenmesinde bilimsel kriterlerin dikkate alınması gerektiği, ancak mect glamada, daha çok politik 3
etkenlerin rol onadığı, mect orman işletme şefliklerinin, OGM Taşra Birimleri Krlması Değiştirilmesi e Kapatılması Esasları Hakkında Yönetmelik hükümlerine göre eniden değerlendirilmesi, panı ttmaan işlesiz birimlerin kapatılması gerektiği rglanmaktadır. 12. Madde de ise, bazı orman işletme şefliklerinin sormllk alanlarının, şefliklerin etkili e erimli çalışmalarını engelleecek kadar geniş oldğ, göre alanlarının lslararası kriterlere göre belirlenmesi e daraltılması gerektiği önerilmektedir. Daşdemir (2002) de ormancılıkta aşanan sornların temeli, ormancılığın kapsamının anlış anlaşılması, ormancılık örgütlerinde başarının tanımlanmamış olması e rekabet ortamının olştrlmamış olmasına bağlanmıştır. Arıca; ormancılığın bir sistem olarak işlemesi, aksaan önlerinin e darboğazlarının giderilmesi e çağdaş ormancılık anlaışının hâkim kılınması için özerk örgüt apısı ile birlikte, başarının objektif olarak ölçümü e primli çalışma sistemi ile değerlendirilmesine ihtiaç blndğ rglanmaktadır. Doğr (2001) de orman kanaklarının değişik bileşenleri için apılan enanterlerin etersizliği, toplanan erilerin azlığı e plan glamalarında, ekonomik etkilere e etkinliğe önelik bir değerlendirmenin olmaışı, orman amenajman planlarının eksikleri arasında belirtilmektedir. B araştırmada, hem Denizli, İzmir e Mğla Orman Bölge Müdürlüğü bazında arı arı e hem de Ege Bölgesi bazında orman işletme şefliklerinin etkinliklerinin nasıl değerlendirileceği arıntılı olarak açıklanmıştır. Arıca; araştırmacıların çeşitli konlardaki etkinlik değerlendirmelerini Blanık Veri Zarflama Analizi (BVZA) ile gerçekleştirmesi amacıla Microsoft Ecel Çözücü Eklentisine daanan Blanık VZA Modülü geliştirilmiştir. B doğrltda karıda erilen literatür, orman işletme şefliklerinin gereksinimleri e eksiklikleri açısından değerlendirildiğinde, şefliklerin sormllk alanlarının belirlenmesinde, şeflikler arasında rekabet ortamının olştrlmasında, plan glamalarında eksik görülen ekonomik etkilerin e etkinliğe önelik değerlendirmelerin apılmasında, ihtiaç dlan primli çalışma sisteminin krlmasında, b araştırmanın sonçlarından e BVZA ile hesaplanan etkinlik değerlerinden ararlanılabilir. Araştırmanın Amaçları Araştırmanın zn dönemli amacı, orman işletme şefliklerinin etkin bir biçimde önetilmesine katkıda blnmak; orman işletme şefliklerinde etkinlik ölçümüne daanan bir ödül e teşik sisteminin krlmasına ardımcı olacak eriler üretmektir. Araştırmanın kısa dönemli amaçları, aşağıda erilmiştir. Denizli, İzmir e Mğla Orman Bölge Müdürlüğü bazında belirlenecek girdi e çıktı değişkenler ile orman işletme şefliklerinin etkinliğini değerlendirmek, 4
Ege Bölgesi bazında belirlenecek girdi e çıktı değişkenler ile orman işletme şefliklerinin etkinliğini değerlendirmek, Ülke bazında apılacak benzer AR-GE çalışmalarında kllanılabilecek matematiksel bir model geliştirmek, BVZA çözümlemelerinde kllanılabilecek Microsoft Ecel Çözücü Eklentisine daanan bir modül geliştirmek, Ege Bölgesi ndeki orman kanakları öneticilerine orman kanaklarının etkin önetimini sağlaacak eriler üretmektir. Araştırmanın Kapsamı OGM taşra teşkilatı, sırasıla orman bölge müdürlüğü-orman işletme müdürlüğü e orman işletme şefliği şeklinde hierarşik bir apıa sahiptir. Türkie`de 27 orman bölge müdürlüğüne bağlı 218 orman işletme müdürlüğü e b orman işletme müdürlüklerine bağlı 1340 orman işletme şefliği blnmaktadır. Orman işletme şeflikleri, OGM nin taşradaki en küçük birimi olp, orman işletme müdürlüklerine bağlı olarak faalietlerini sürdürmektedir. Araştırma, Ege Bölgesi nde Denizli, İzmir e Mğla Orman Bölge Müdürlüğü ndeki 26 orman işletme müdürlüğüne bağlı olarak faalietlerini sürdüren 164 orman işletme şefliğinin tamamını kapsamaktadır. Bölece, Denizli Orman Bölge Müdürlüğü ndeki 42, İzmir Orman Bölge Müdürlüğü ndeki 51 e Mğla Orman Bölge Müdürlüğü ndeki 71 orman işletme şefliği araştırma kapsamına girmektedir. 5
2. iteratür Özeti B bölüm, iki başlık altında ele alınmıştır. Birinci başlıkta, ormancılık sektöründe klasik e BVZA öntemi kllanılarak gerçekleştirilen lslararası çalışmalara er erilmiştir. İkinci başlıkta ise ormancılık sektöründe etkinlik, erimlilik, başarı e performans belirlemek amacıla gerçekleştirilen, lsal düzede apılan araştırmalar incelenmiştir. Ormancılık dışındaki sektörlerde, etkinlik ölçümü e klasik eri zarflama analizi ile ilgili çok saıda aına laşılmış olmasına rağmen, kon bütünlüğünün dağılmaması açısından b başlık altında erilmemiştir. 2.1. Orman Kanakları Yönetiminde VZA İle İlgili lslararası iteratür 2.1.1. Orman Kanakları Yönetiminde Klasik VZA glamaları Ormancılıkta VZA glamaları 1986 ılında Rhodes tarafından başlatılmış olp, 2000 ılına kadar genellikle teknik etkinlik ölçümü üzerine oğnlaşan toplam sekiz araştırmaa rastlanmıştır (Joro e Viitala, 1999; Balteiro et al., 2006). Ancak; günümüzde ormancılık sektöründeki çok saıdaki problemin çözümünde, VZA dan ararlanılmaktadır. Ormancılık sektöründe, ormancılık birimleri ea krlşları kapsamında rastlanan bazı VZA glamalarına aşağıda er erilmiştir. Kao e Yang (1991) de Taan da 13 doğal orman bölgesinin teknik etkinliği, 1978 1987 ıllarına ait 10 ıllık erilerin ortalaması alınarak, dört çıktı e dört girdi değişken ile ölçülmüştür. Kllanılan çıktı değişkenler hektardaki odn üretim miktarı, hektar başına üretilen odn dışı orman ürünlerinin parasal değeri, toprak korma, hektardaki ıllık ziaretçi saısı olp, girdi değişkenler ise hektar başına ıllık bütçe, başlangıç ılında hektardaki stok miktarı, hektarda kllanılan işgücü saısı e arazi büüklüğüdür. Viitala e Hanninen (1998) de Finlandia da 19 bölgesel ormancılık krlşnn etkinliği VZA kllanılarak araştırılmıştır. Çalışmada, bir çıktı (planlanan e kontrol edilen ol miktarı) e beş girdi değişken (planlanan e denetlenen drenaj znlğ, hazırlanan orman önetim planı, eğitim e aım faalietleri, orman kannlarının glamasının denetimi, orman ıslahının önetimsel sornlarının ele alınması) kllanılmıştır. Potansiel girdilerde % 20 oranında tasarrf sağlanması ile ormancılık krmlarının etkinliğinin önemli ölçüde değişeceği ifade edilmiştir. Kao (1998) de Taan da 8 orman bölgesindeki, 34 çalışma serisinin etkinliği VZA ile değerlendirilmiştir. Çalışma serilerinin etkinlik karşılaştırması üç çıktı e dört girdi değişken ile apılmıştır. Yıllık odn üretim miktarı, toprak korma e rekreason değişkenleri çıktı; alan, personel saısı, masraflar e periot başındaki stok miktarı değişkenleri girdi olarak değerlendirilmiştir. B çalışmada farklı arazi niteliklerinin etkinliği etkilediği e girdi değişken olarak dikkate alınabileceği belirtilmiştir. 6
ebel e Start (1998) de tomrk üretimi işlerini gerçekleştiren 23 müteahhidin 1988 1994 dönemindeki etkinlikleri VZA ile karşılaştırılmıştır. Çalışmada, girdi değişken olarak sermae, sarf malzeme giderleri e emek ücreti; çıktı değişken olarak da üretilen odn miktarı kllanılmıştır. Zhang (2002) de Çin in Heilongjiang bölgesindeki 40 delet ormanında silikültürel aktiitelerin etkinliği, reform öncesi (1985-87) e reform sonrası (1995-97) geçiş dönemi için girdi önelimli VZA ile karşılaştırılmıştır. Silikültürel etkinlikler için ağaçlandırma alanı, orman içi ağaçlandırma alanı, genç orman bakımı, çıktı değişken olarak seçilmiştir. Temel amacın silikültürel etkinlikler olmaması nedenile, ol e tesis gibi diğer faalietler değişken olarak dikkate alınmamıştır. Fidanlık krma e tohmlama etkinlikleri, zn dönem orman plantasonlarıla orantılı olsa da, ıldan ıla dalgalandığı için çıktı değişkenler olarak seçilmiştir. Yine, her bir aktiitenin biresel malietlerini tanımlamak çok zor oldğ için, bnların erine toplam malietler girdi değişken olarak ele alınmıştır. Araştırma soncnda silikültürel etkinliklerin (Örneğin; dikim sıklığı e arazi hazırlama etkinliklerinin şiddeti) oğnlğ kadar, ikamet edenlerin alana olan zaklığı, toprak, manzara, arazi şartları gibi çeresel faktörlerin de etkinlik ölçümleri üzerinde etkili oldğ belirtilmiştir. Strange (2003) de Danimarka da, biolojik çeşitlilik alanlarının seçimi sorn, maliet e tercih bilgileri kllanılarak tartışılmıştır. B bağlamda önerilen rezer alanının etkinliğini belirlemek amacıla VZA tekniği kllanılmıştır. Çalışmada biolojik çeşitlilik, maliet e kormaa önelik erilerden ararlanılmıştır. B amaçla, doğal restorason için tarım arazilerinin satın alınması malieti e korma çatışma değeri, girdi değişken; eri tabanında temsil edilen tür saısı, korma fırsat değeri ile rekreasonel amaçlı kllanımın erişilebilirlik değeri de çıktı değişken olarak kllanılmıştır. Hof et al. (2004) de VZA tekniği oğn baskı altında olan ekosistemlerin belirlenmesi için kllanılmıştır. B kapsamda, etkinlik karşılaştırmasında kllanılabilecek orman e mera şartlarına önelik 12 girdi değişken e insan aktiitelerinin ölçülmesine önelik 13 çıktı değişken belirlenmiştir. Yine, iklim e topoğrafik değişmelerin ölçülmesinde 11 değişkenden ararlanılmıştır. Araştırmada 12 göstergeden 7 si düşük etkinlik değerinde blnmş e b nedenle ABD de oğn çeresel baskı altında olan doğal kanak alanlarının etkin önetilmediği soncna laşmıştır. ien et al. (2006) da özel orman sahiplerinin orman mülkieti e sahiplik karakteristiklerindeki önemli faktörlerin erimlilik üzerindeki etkisi, SFA ile Frontier 4.1 bilgisaar programından ararlanılarak değerlendirilmiştir. Girdi değişken olarak iş gücü miktarı, orman kesim alanı e sermae değeri (maksimm sürdürülebilir hâsılatın parasal değeri) dikkate alınmıştır. Odn hammaddesi üretim miktarı, çıktı değişken olarak kllanılmıştır. Çalışmada arıca sekiz adet dışsal değişkenden de (orman sahibinin aşı, 7
üretim apılan alandan amaç dışında elde edilen gelirler, tarımsal gelir, maaş geliri, borçlar, önetim planının olp olmaması, eğitim seiesi, alanın kente akın olp olmaması) ararlanılmıştır. Ortalama teknik etkinlik değeri 0,90 olp, çoğ orman sahibi teknik olarak erimsiz blnmştr. Ykarıda snlan araştırmalarda, bölgesel ormancılık krlşlarının e çalışma serilerinin teknik etkinliğinin belirlenmesi, tomrk üretimini gerçekleştiren müteahhitlerin etkinliğinin saptanması, silikültürel aktiitelerin etkinliğinin belirlenmesi, biolojik çeşitlilik alanlarının seçimi, oğn baskı altında olan ekosistemlerin belirlenmesi, özel orman sahiplerinin orman mülkieti e sahiplik karakteristiklerindeki önemli faktörlerin erimlilik üzerindeki etkisinin saptanması gibi ormancılık konlarında, VZA dan ararlanılmıştır. B araştırmalar, orman işletme şefliklerinin etkinlik değerlendirmelerinin de VZA ile apılabileceğini göstermektedir. 2.1.2. Çeşitli Sektörlerde Blanık VZA glamaları 1965 ılında otfi A. Zadeh, niteliklerin ikili üelik fonksionla ifade edildiği klasik kümeler erine, dereceli üelik fonksionla ifade edildiği blanık kümeler tanımını önererek, blanık mantığın temelini atmıştır. Brada Zadeh, nitelikler arasındaki ilişkilerin kesikli olmadığını e bir nitelikten diğerine geçişin sürekli oldğn açıklamıştır. Örneğin; kırmızı ile kırmızımsı arasındaki sınır belirgin olmaıp, birinden diğerine sürekli bir geçiş blnmaktadır. B aşamada blanık kümeler, kırmızı ile kırmızımsı arasındaki ifadelerin saısallaştırılmasını sağlamaktadır. Zadeh in geliştirdiği blanık düşünce sistemi, günümüzde doğrsal programlama, hedef programlama, analitik hierarşi süreci (AHP), eri zarflama analizi (VZA) gibi çok ölçütlü karar erme tekniği kapsamındaki blanık modellerin geliştirilmesinde agın olarak kllanılmaktadır. Blanık VZA ile ilgili ilk çalışmaı Sengpta 1992 de aınlamıştır. Brada, Sengpta (1992a), eksik a da etersiz girdi-çıktı erileri olan karar birimlerinin değerlerini belirlemek e bnları VZA modelleri içine dâhil etmek amacıla blanık küme teorisini kllanmıştır. Sengpta, blanık doğrsal programlama ile belirsiz eri koşllarında VZA nın CCR modelinin kısıt e amaç fonksionn blanıklaştırarak (blanık amaç fonksion e blanık kısıtlar için), VZA modelini eniden tasarlanmıştır. B eni model çatısı, VZA modelinin ilişkilerini rahatlatmış e modele esneklik ermiştir (Güneş, 2006; Triantis e Gird, 1998; Saati et al., 2002). İlerleen süreçte blanık düşünce sistemini VZA öntemine arlamak amacıla çeşitli araştırmalar gerçekleştirilmiştir. B kapsamda, Triantis e Girod (1998), Tsar et al. (1999), Kao e i (2000), Go e Tanaka (2001), Saati et al. (2001), ertworasirikl et al. (2001), 8
Despotis e Smirlis (2002), Entani (2002), Jahanshahloo et al. (2004a), Wang et al. (2005) b konda aınlanmış önemli çalışmalar arasındadır. BVZA, Kao e i (2007) de 17 orman önetim biriminin etkinliğini değerlendirmek amacıla kllanılmıştır. B makalede, VZA tekniğinde karar birimlerine ait girdi ea çıktıların eksik değerlerinin belirlenmesinde, blanık küme aklaşımından ararlanılabileceği belirtilmektedir. Çalışmada, eksik olan karar birimlerine ait değişken değerleri, üçgen blanık saılar aracılığıla diğer karar birimlerindeki değişkenlerin değerinden türetilmektedir. Çalışmada, bütün erileri blnan 17 orman önetim birimi için, % 1, % 2 e % 5 lik eksik eriler olştrlmş e açıklanan aklaşımın etkisi problem üzerinde araştırılmıştır. Klasik karar birimlerinde (çıkarma metod ile etkinlik hesaplamalarında) dikkate alınan karar birimlerinin etkinliği üksek çıkmakta iken, blanık küme aklaşımıla bütün eriler dikkate alınarak hesaplanan değer, karar birimlerinin gerçek değerlerine çok akın sonçlar üretmiştir. Gerçek etkinlik hesaplamasında, ortalama hata % 0,3 den küçük blnmştr. Sonç olarak, önerilen blanık küme aklaşımı, bazı eksik değer içeren karar birimlerinin etkinliğini hesaplaabilmektedir. Wang et al. (2005) de aralık e/ea blanık girdi-çıktı erilerin VZA problemlerinde nasıl değerlendirileceği açıklanmaktadır. Önerilen aralık VZA modeli, aralık değerlere sahip girdi e çıktı eriler ile her bir karar biriminin en küçük e en üksek rölatif etkinliğini ölçmek için geliştirilmiştir. Aralık etkinlik ea etkin aralıklar referans gösterilerek, her bir karar biriminin etkinlik değeri, en ii alt sınır etkinliği e en ii üst sınır etkinliği olarak karakterize edilmiştir. Karar birimlerinin aralık etkinliğinin sıralanması e karşılaştırılmasında Minimaks Pişmanlık Yaklaşımı (Minima Regret-Based Approach) kllanılmıştır. B araştırmada, orman işletme şefliklerinin etkinliklerini değerlendirmek üzere Wang et al. (2005) de açıklanan model dikkate alınmıştır. Sengpta (1992a) da blanık küme teorisinin VZA apısına önelik kllanımı açıklanmıştır. Etkinlik ölçmek için non-parametrik aklaşımdan ararlanılmıştır. Blanık matematiksel program, blanık regreson e blanık entropi olmak üzere üç blanık öntem, erileri belirsiz, önceki bilgileri hatalı e kesin olmaan, laşılabilir sonç e çözümleri göstermek amacıla kllanılmıştır. Sengpta (1992b) de VZA tekniği, blanık bir istatiksel aklaşım kllanılarak eniden tanımlanmıştır. Önerilen öntem, iki kişilik on teorisi modeli örneği üzerinden açıklanmıştır. Blanık ölçümler, blanık doğrsal programlama, blanık doğrsal regreson e blanık entropi ölçümleri ile gerçekleştirilmiştir. Zh (2003) de güçlü sıra gösteren girdi e çıktı eriler oldğnda dikkate edilmesi gereken konlar bir Kore telekomünikason şirketi glaması ile gösterilmiştir. Zaıf sıra gösteren ilişkileri güçlü ilişkilere dönüştürmede kllanılan ölçütleri değerlendirmek amacıla 9
pozitif bir ölçek geliştirilmiştir. Zaıf sıra gösteren girdi ea çıktılar, güçlü ilişkiler ile er değiştirildiğinde aşırı etkin olan karar biriminin etkin kaldığı görülmüştür. Jahanshahloo et al. (2004a) de blanık saıların blanık bir karşılaştırması tanımlanmış e VZA ölçümleri VZA modeline genişletilmiştir. Önerilen ölçümler, blanık kâr olarak adlandırılan blanık bir karam kllanılarak karar birimlerinin sıralanmasını e değerlendirilmesini sağlamaktadır. Arıca, önerilen model, ağırlık kısıtlamalarının kllanımına olanak tanımaktadır. Model, Go e Tanaka (2001) nın saısal örneği üzerinden açıklanmış e elde edilen sonçlar birbiri ile karşılaştırılmıştır. Jahanshahloo et al. (2004b) de aralık erilerin oldğ drmlarda, KB nin etkinlik drm i) her drmda etkin, ii) maksimal drmda etkin, iii) daima etkin değil olmak üzere üç grba arılmıştır. Bna göre, KB nin ölçeğe göre getirisi, birinci drm dikkate alınarak araştırılmıştır. Arıca, kesin erileri kllanan bir model önerilmiş e en erimli ölçek büüklüğüne sahip KB aracılığıla bir kombinason snlmştr. Amirteimoori et al. (2005) de VZA daki etkin birimlerin sıralanması için 2 normndan fadalanan eni bir analitik işlem açıklanmıştır. Bna göre, önerilen aklaşımda öncelikle, KB nin üretim olasılığı kümesindeki değeri ihmal edilir e eni bir sınır tanımlanır. Daha sonra, KB nin eni sınıra olan en kısa zaklığı blnr. Önerilen aklaşımın, mect öntemlerin sıralamaa önelik bazı sıkıntılarını ortadan kaldırdığı ifade edilmektedir. Amirteimoori e Kordrostami (2005) de VZA da çok bileşenli etkinlik ölçümünde, kesin olmaan erileri ele alan e VZA modellerini doğrsal hale dönüştüren alternatif bir aklaşım geliştirilmiştir. VZA glamalarının çoğnda snlan modeller, bütün girdi e çıktıları kesin olarak bilinen etkinlik ölçümlerini gerçekleştirmek için tasarlanmıştır. Ancak, çoğ drmda, KB birkaç farklı fonksion erine getirmekte oldğ için bazı girdi e çıktılara önelik sınırlandırılmış e derece gösteren eriler belirlenemeebilir. Böle drmlarda, girdiler, çoğnlkla bütün bileşenler e bazı çıktıların üretiminde önemli bir rol onaan bileşenlerin tamamı arasında palaşılır. B drmda klasik VZA modelleri doğrsal olmaan bir program olr. Haghighat et al. (2005) de VZA da aralık eriler ile etkin birimlerin maksimm e minimm saısını eren eri setinin tanımlanması amaçlanmıştır. Omero et al. (2005) de blanık mantık temelinde ekonomik organizasonların performansını değerlendirmek için çok botl bir model tasarlanmıştır. B amaçla bir takım üretim birimlerinin performansının değerlendirilme sorn, VZA, kalitatif eri analizleri e zman değerlendirmeleri ile incelenmiştir. Önerilen model, küresel performans üzerindeki kesin e tekil (single) argıları düzenlemekte e üretimlerine göre bir takım üretim birimlerinin sıralanmasını sağlamaktadır. Tekil analizler (single analsis), blanık mantık asıtasıla sonçlandırılmaktadır. Çok botl arlıkların karmaşıklığını önetmek e farklı nitelikteki 10
bilgileri bütünleştirmek, modelin önemli bir özelliğidir. Arıca; belirsiz, kşkl, kararsız e nesnel olmaan ölçülebilir bilgiler modelde ele alınmaktadır. Saati e Memariani (2005) de BVZA da bir genel ağırlık kümesi saptamak amaçlanmıştır. Öncelikle, üst düzedeki ağırlıklar, bazı doğrsal programlama modelleri çözülerek belirlenmiş e daha sonra, genel ağırlık kümesi bir doğrsal programlama problemi çözülerek saptanmıştır. B amaçla, blanık CCR modelleri hakkında kısa bilgi erilmiş e önerilen öntem, saısal bir örnek üzerinde açıklanmıştır. Altnal (2006) da 2001-2003 döneminde Türk bankacılık sektöründe faaliet gösteren özel sermaeli altı bankanın etkinlikleri BVZA ile değerlendirilmiştir. Toplam şbe saısı girdi e toplam medat, toplam krediler ile faiz gelirleri çıktı değişkenleri olarak belirlenmiştir. Çalışmada, ertworasirikl (2002) de önerilen α kesme aklaşımı, CCR modeli temelinde kllanılmıştır. Kao (2006) da BVZA modelleri ile alt e üst sınır etkinlik değerleri belirlenmiştir. Doğrsal program çiftlerini çözmek amacıla KB lerinin etkinlik aralıkları tespit edilmiştir. Aralık etkinliğe önelik birtakım ormlar, olştrlan saısal bir örnek üzerinden açıklanmıştır. Saen (2006) da hem kardinal, hem de sıra gösteren erilerin blnması drmnda, en ii teknolojii sıralamak için belirsiz VZA (IDEA) a daanan bir öntem önerilmiştir. Önerilen öntemin bir glaması, saısal bir örnek üzerinden gösterilmiştir. Smirlis et al. (2006) da diğer birimlerin mect erileri ile birlikte eksik erileri olan birimlerin de değerlendirilmesine izin eren aralık VZA modellerine daanan bir aklaşım geliştirilmiştir. Geliştirilen model, Ynanistan da, birtakım orta dereceli delet oklnn etkinliğini değerlendirmek üzere kllanılmıştır. Eksik değerler, ait oldğ aralık tahmin edilmek sretile, gn aralıklara erleştirilmiştir. Eksik değerli birimlerden dolaı önerilen modelde etkinlik değerleri için alt e üst sınırlar tanımlanmaktadır. W et al. (2006) da farklı bölgelerdeki banka şbelerinin performansını belirlemek amacıla çeresel değişkenleri dikkate alan bir BVZA formülason snlmştr. Elde edilen sonçlar geleneksel VZA öntemi sonçları ile karşılaştırılmıştır. Düzakın e Düzakın (2007) de farklı bakış açısı altında firma performansını ölçmek amacıla VZA da kllanılacak girdi e çıktıları belirlemek, negatif çıktı erileri kllanmak e etkin blnan firmaları kendi içinde sıralamak amaçlanmıştır. VZA modeli, Türkie nin 500 önemli sanai krlşndan sağlanan eriler üzerinde açıklanmıştır. Kosmanen e Kortelainen (2007) de çeresel etkilerin ekonomik değerini belirlemek amacıla VZA temelinde eni bir öntem geliştirilmiştir. B kapsamda, VZA da rölatif fiat erine mtlak gölge fiatı kllanılmıştır. Arıca, darlılık analizlerinin çeresel fada maliet analizlerinde nasıl kllanılacağı tartışılmıştır. 11
Saen (2007) de hem kardinal hem de sıra gösteren erilerin blnması drmnda en ii tedarikçii seçmek için belirsiz VZA (IDEA) a daanan bir öntem önerilmiştir. Önerilen öntemin bir glaması saısal bir örnek üzerinden gösterilmiştir. Orç (2008) de 10 farklı Blanık VZA modeli ile Türkie deki 24 delet üniersitesinin 2006 ılı etkinlik ölçümleri apılmıştır. Etkinlik ölçümünde 6 adet girdi, 7 adet çıktı kllanılmış, geleneksel VZA modellerinden farklı olarak girdi e çıktılara erilen ağırlıklarda tüm üniersiteler için ortak ağırlık kümesi kllanılmıştır. Bosetti e Bchner (2009) da zn dönem ekonomik, sosal e çeresel etkileri açıklaan 11 farklı iklim politikası senarosnn göreli performansını VZA temelinde değerlendiren kantitatif bir metodoloji geliştirilmiştir. Her bir politikanın maliet e fada göstergelerinin seçimi tanıtılmış e tartışılmıştır. Go (2009) da BVZA modelleri blanık girdi e çıktı erileri ile etkinlikleri değerlendirmek amacıla önerilmiştir. Önerilen model, Japon tarzı et lokantasında er belirleme sornlarını içeren drm çalışması üzerinden açıklanmıştır. gn bir er belirlemek için krlş kirası, trafik miktarı, güenlik seiesi, tüketici tüketim düzei e rekabet düzei, birincil faktörler olarak tanımlanmıştır. Alan araştırmasına daanarak, temel faktörler üzerindeki belirsiz bilgiler, blanık saılar aracılığıla snlmştr. Kllanılan blanık kümeleme modeli, restoranın en ii erini belirlemektedir. Vaka çalışması, belirsizlik ortamındaki iş problemlerini çözmek için blanık VZA modellerinin oldkça fadalı olabileceğini göstermektedir. Kao (2009) da bir sistemin etkinliğinin hesaplanmasında biresel işlemlerin bileşenlerini dikkate alan bir VZA modeli geliştirilmiştir. Geliştirilen teorik model, Taan lsal ormanları örnek olaıla gösterilmiştir. B model, karar ericilerin etkin olmaan bileşenleri tanımlamasına e sonraki gelişmelerin izlenmesine ardımcı olmaktadır. Modelin diğer bir özelliği de b modelin etkinlik hesaplamaları klasik VZA modeli ile hesaplanandan daha küçüktür. Khodabakhshi (2009) da VZA da stokastik erileri dikkate alan en erimli ölçek büüklükleri incelenmektedir. Ölçek büüklüklerine daanan stokastik e klasik VZA ile bilgisaar şirketlerinin performansı değerlendirilmiştir. Stokastik modeli çözmek için deterministik bir eşitlik elde edilmiştir. Deterministik eşitlik doğrsal olmadığı için, ikinci dereceden denkleme dönüştürülmüştür. in (2009) da Taan da bazı üksek öğretim krmlarının eğitim sistemine önelik sıralama problemi e etkinlik ölçme daranışının nasıl daha inandırıcı e ikna edici olacağı tartışılmıştır. B kapsamda, BVZA modelleri, farklı olasılık düzelerinde, öğretmenlerin etkinliğini ölçmek için önerilmiştir. Önerilen değerlendirme aklaşımının bir glaması, saısal bir örnek üzerinden açıklanmıştır. 12
i e Chang (2009) da girdi e çıktı eriler koneks blanık saılar olarak snldğnda, blanık etkinlik değerlerini hesaplaabilecek bir BVZA/AR(Güen Bölgesi) öntemi geliştirilmiştir. Blanık gözlemlere daanan b öntemin bir glaması Taan daki üniersite kütüphanelerinin etkinliği ölçülerek snlmştr. Zadeh in genişleme prensibi temelinde, iki seieli matematiksel programlama çifti, alt e üst sınır blanık etkinlik değerlerini hesaplamak için formüle edilmiştir. Etkinlik iileştirmesi için BVZA/AR nin dal modelleri dikkate alınmıştır. X et al. (2009) da Çin in günebatısındaki bir mobila imalat sanainin tedarik zinciri performans değerlendirmesi incelenmiştir. Taslak küme teorisi klasik VZA modeline entegre edilmek sretile taslak VZA modeli olştrlmştr. B amaçla, öncelikle, değerlendirme sürecini etkileen temel belirsizlik faktörleri tanımlanmıştır. Daha sonra, taslak VZA nın çözüm aklaşımı tartışılmış e model mobila imalat sanainin tedarik zinciri ağ operason etkinliği değerlendirilmiştir. Wang et al. (2009) da VZA da girdi e çıktı erilerdeki blanıklığı ele almak için blanık hesaplamaa daanan iki eni BVZA modeli geliştirilmiştir. B eni VZA modelleri bir takım KB lerinin blanık etkinliğini belirlemek amacıla doğrsal programlama modelleri olarak formüle edilmiş e çözülmüştür. Önerilen BVZA modelleri e sıralama aklaşımı, Çin de sekiz imalat işletmesinin performansını değerlendirmek amacıla glanmıştır. Wen e i (2009) da klasik VZA modellerinin blanık bir apıa genişletilmesi amaçlanmaktadır. Bölece, güenilirlik ölçümlerine daanan bir BVZA modeli üretilmektedir. Blanık modeli çözmek için, blanık simülason e genetik algoritma ile bütünleştirilen hibrit bir algoritma tanımlanmıştır. Girdi e çıktılar ikizkenar amk ea üçken blanık değişkenler oldğnda, model doğrsal programlamaa dönüşebilmektedir. Önerilen BVZA modeli e KB sıralama öntemi, saısal bir örnek üzerinden gösterilmiştir. W (2009) da VZA e tercih ilişkileri kllanarak karar alternatifleri oranı için entegre bir aklaşım önerilmektedir. Önerilen aklaşım, üç aşamaı kapsamakta olp iki saısal örnek üzerinde açıklanmıştır. Birinci aşamada, iki VZA modeli (CCR modeli e önerilen çapraz değerlendirme VZA modeli) kllanılarak, ikili etkinlik değerleri hesaplanmıştır. İkinci aşamada, blanık tercih ilişkisini e ttarlı blanık tercih ilişkisini düzenlemek için ikili etkinlik değerlerinden ararlanılmıştır. Üçüncü aşamada, satır şeklinde toplama tekniği kllanılarak KB sıralaan bir öncelik ektörü kllanılmıştır. Angiz et al. (2010a) da belirsizlik altında KB leri değerlendirmek için BVZA ı kllanarak eni bir model geliştirmek amaçlanmıştır. Model, blanık çerede dört α seiesini dikkate almaktadır. Geliştirilen öntemin detaları bir örnek üzerinde açıklanmıştır. Angiz et al. (2010b) da blanık alternatif e VZA a daanan dört aşamalı bir aklaşım önerilmiştir. Optimizason tekniklerini kllanan ağırlıklandırma öntemi, en gn alternatifi 13
seçen en ii ağırlıkları blmak için geliştirilmiştir. B kapsamda, ideal çözüme laşmak için BVZA dan ararlanılmıştır. Angiz et al. (2010c) da VZA nın aırımlaştırma gücünü geliştirmei e KB sıralanmaı amaçlaan çok amaçlı bir doğrsal programlama modeli açıklanmaktadır. B amaçla blanıklık karamından ararlanılmıştır. İlk olarak, CCR modeli ile KB ler değerlendirilmiştir. Daha sonra, her bir çıktının ağırlığı blanık küme olarak dikkate alınmış e blanık saılara dönüştürülmüştür. Azadeh e Alem (2010) da tedarik zincir riskini e satıcı seçimini belirlemei amaçlaan esnek bir aklaşım geliştirilmiştir. B aklaşım, kesinlik, belirsizlik e olasılık şartları altında tedarikçi seçiminde bir karar erme planı olştrmaktadır. Geliştirilen algoritma 10 tedarikçie önelik saısal bir örnek üzerinden snlmştr. Önerilen VZA modeli, beş farklı α düzei için iki olasılık düzeinde çözülmüştür. Kao (2010) da tıkanıklık etkisini ölçmek amacıla VZA literatüründe geçerli olan üç model (Färe küme modeli, Cooper küme modeli e Wei Tone modeli) incelenmiştir. Bna göre, Färe küme modeli, kramsal teknik etkinlik e tıkanıklık etkisi sonc için teknik etkinsizliği arıştırabilir, ancak bazı drmlarda, tıkanıklığı belirlemede başarısız olmaktadır. Cooper küme modeli, bütün drmlarda tıkanıklığı başarılı bir şekilde ortaa çıkarır, ancak tıkanıklık etkisi ile mtlak teknik etkinliği aırt edemez. Wei Tone modeli, daha önce ifade edilen etersizliklere sahip olmaıp aşırı miktardaki girdilerin her birini tanımlaamaz. Makalede, Taan da farklı kapsamda tıkanıklığa sahip üç orman bölgesi örneği üzerinde Wei Tone modeli kllanılarak tıkanıklığın nasıl bertaraf edileceği gösterilmiştir. Khodabakhshi et al. (2010) da VZA da ölçeğe göre getirileri tahmin etmee önelik alternatif bir aklaşım snlmaktadır. Önerilen model, BVZA için geliştirilmiş olp, saısal bir örnek üzerinde gösterilmiştir. Khodabakhshi (2010) da stokastik VZA kapsamında çıktı önlü süper etkinlik modeli geliştirilmiş e doğrsal olmaan bir programla deterministik eşitlik türetilmiştir. Geliştirilen öntem İran ın 17 elektik dağıtım şirketi üzerinde glanmıştır. Önerilen öntem, stokastik VZA a ol açan deterministik erileri rastlantısal değişkenler aracılığıla değiştirmektedir. ee et al. (2010) da Kore de hidrojen enerjisi teknolojik gelişiminde R&D nin performansının göreceli etkinliğini ölçmek amacıla VZA ile blanık analitik hierarşi süreci (AHP) öntemleri bütünleştirilmiştir. Birinci aşamada, etkin bir biçimde blanık AHP insan düşüncesindeki belirsizliği ansıtmaktadır. İkinci aşamada, ekonomik bakış açısı ile hidrojen enerjisi teknolojik gelişim sektöründe lsal R&D performansının göreli etkinliği VZA aklaşımı ile ölçülmüştür. 14
in (2010) da analitik ağ süreci (analtic network process) ile BVZA öntemlerini kllanan bir karar destek sistemi geliştirilmiştir. Önerilen öntem Taan da bir elektrik e makine şirketinin etkin personel seçimi sorn üzerinden açıklanmıştır. Marbini et al. (2010) da dört aşamalı BVZA modeli saısal bir örnek üzerinde açıklanmıştır. İdeal e nadir KB olarak adlandırılmış iki hipotetik KB, bilgi teknolojileri atırım stratejileri referans kümesini değerlendirmek için referans noktası olarak kllanılmıştır. Blanık ideal KB nin en ii rölatif etkinliği e blanık nadir KB nin en kötü rölatif etkinliği belirlenmiş e KB ler sıralanmak için birleştirilmiştir. Mostafaee e Saljooghi (2010) da belirsiz girdi e çıktı erilerin oldğ drmlarda, maliet etkinliği ölçümleri için alt e üst sınırları değerlendiren bir öntem geliştirilmiştir. Arıca, maliet etkinliğini ölçmek için alt e üst sınırlardan türetilen eksik fiat bilgilerini belirlemek amacıla etkinlik ölçme öntemi geliştirilmiştir. Geliştirilen öntem saısal bir örnek ile açıklanmıştır. Park (2010) da kesin olmaan bilgileri içeren VZA değerlendirmeleri kapsamında hem primal hem de dal modeller tanımlanmıştır. Bölece, etkinlik sınırlarını saısal olarak nasıl belirleneceği e etkinlik çözümlerinin nasıl değerlendirileceği açıklanmıştır. Shokohi et al. (2010) da eri belirsizliğinden kanaklanan sornları çözmei amaçlaan bir VZA modeli önerilmiştir. B model en kötü drmdaki etkinlik arsaımında belirsizlik kümesi e onn desteklediği kısıtlar aracılığıla etkinliği maksimize etmei amaçlamaktadır. Wen et al. (2010) da BVZA modeli e sıralama öntemi saısal bir örnek ile gösterilmiştir. Bna gore, blanık değişkenlerin blanık karşılaştırması tanımlanmış e CCR modeli, güenilirlik ölçümleri temelinde BVZA modeline genişletilmiştir. KB nin sıralanması için blanık fonksionları kapsaan bir sıralama öntemi geliştirilmiştir. W e Olson (2010) da VZA ı içeren bir gri blanık küme metodolojisi, alternatifleri daha objektif sıralaan bir öntem olarak snlmaktadır. Önerilen öntemin odak noktası, karar ericilerin tercihlerine göre en etkin performans alternatiflerini tanımlamaktır. B öntem, çok özellikli er seçimi sorn üzerinde açıklanmıştır. Zhao e Ye (2010) da başka krmların hisselerine atırım apan önetim ortaklıklarının etenekleri, kalitatif e kantitatif faktörler ile karakterize edilerek BVZA ile değerlendirilmiştir. B kapsamda Çin de finansal pazarlarda faaliet gösteren 32 krmn faalieti analiz edilmiştir. Performans değerlendirmeleri soncnda b krmların nasıl birleşeceği e nasıl önetileceği değerlendirilmiştir. Hadi-Vencheh e Mohamadghasemi (2011) de çok kriterli ABC enanter sınıflandırması için blanık AHP ile VZA bütünleştirilmiştir. ABC sınıflandırması en agın sınıflandırma tekniklerinden biri olp Pareto ilkesine daanmaktadır. A, çok önemli, B, orta 15
önemli e C ise çok az önemli anlamındadır. Önerilen öntem bir örnek ola üzerinde açıklanmıştır. Önerilen blanık AHP VZA metodolojisindeki kriterlerin ağırlıklarını belirlemek için blanık AHP de sözel terimler, sözel terimlerin değerini belirlemek için VZA e farklı ölçütler altında madde panlarını toplamak için basit eklemeli ağırlıklandırma (SAW) öntemi kllanılmıştır. Khoshfetrat e Daneshar (2011) de blanık CCR modeli kapsamında blanık girdi e çıktıların alt sınırlarını belirleen bir öntem açıklanmaktadır. Moghaddam e Ghoseiri (2011) de erilerin sıralı olarak değiştiği drmlar için blanık dinamik çok amaçlı VZA modeli snlmştr. Modelin sonçları, demir ol performansını değerlendiren saısal bir örnek ile gösterilmiştir. Ykarıda da ifade edildiği gibi, ormancılık alanında BVZA ile ilgili sadece 3 adet makalee (Kao e i, 2007; Kao, 2009 e Kao,2010) rastlanmıştır. B makaleler, hem orman önetim birimlerinin teknik etkinliğini saptamakta, hem de BVZA metodolojisinin geliştirilmesinde ardımcı olmaktadır. 2.2. Ormancılıkta Etkinlik, Verimlilik, Başarı e Performans Ölçümü İle İlgili lsal iteratür B başlıkta, ormancılık sektöründe etkinlik, erimlilik, başarı e performans belirlemek amacıla gerçekleştirilen teorik e glamaa önelik lsal araştırmalar kısaca özetlenmiştir. Bna göre, Gera (1982) de homojen orman işletme grpları olştrmak amacıla orman işletme müdürlükleri grplandırılmıştır. B kapsamda Akdeniz Bölgesi nde blnan 37 adet orman işletme müdürlüğünün sosal, ekonomik e fiziksel birtakım karakteristikleri, temel öğeler e diskriminant analizi gibi çok botl istatistiksel analiz öntemleri ile değerlendirilmiştir. Analiz soncnda, orman işletme müdürlüklerinin birbirlerine nazaran konmlarını e akınlıklarını saptamada; seret, işletme büüklüğü, direkt masrafların büüklüğü e satış başarısı gibi temel öğelerin eterli oldğ soncna laşılmıştır. Çağlar (1988) de orman işletme müdürlüklerinde erimlilik ölçümü çalışmalarının apılmama nedenleri ile Türkie deki orman işletme müdürlüklerinin erimliliklerinin ölçülmesinde karşılaşılan sornlar tartışılmıştır. Çağlar e Öncer (1990) da Türkie deki orman işletme müdürlükleri teknik e kanak kllanımı bakımından 9 kümede 43 değişken ile faktör analizi kllanılarak sıralanmaa çalışılmıştır. Ancak; erilerin sağlıklı olarak toplanamaması nedenile çalışma amacına laşamamıştır. Daşdemir (1996) da Kzedoğ Anadol e Doğ Karadeniz Bölgesi ndeki orman işletme müdürlüklerinde, başarıı etkileen en önemli değişkenlerin belirlenmesi, başarının 16
çok botl olarak ölçülmesi e bna bağlı olarak da başarılı öneticilerin ödüllendirilip, işletmeler arasında rekabet ortamı olştrlması amaçlanmıştır. B amaçla, ele alınan 32 adet orman işletmesinin; teknik, ekonomik, önetsel b. 58 adet değişkene bağlı olarak, ıllık e ortalama başarıları belirlenmiştir. Değişkenlerin saısı, korelason analizi ile 14 e düşürülmüştür. Daha sonra, 14 değişkene faktör analizi e diskriminant analizi glanmıştır. Sonç olarak; belirlenen 14 değişken ile orman işletme müdürlüklerinin başarı düzeinin % 90 ının belirlenebileceği ifade edilmiştir. Anı araştırmada, başarının ölçümünde orman işletme müdürlüklerinin amaçlarının e önceliklerinin bilinmesi gerektiği rglanmış, orman işletmelerinin doğal, ekonomik, sosal e kültürel koşllar bakımından homojen oldğ arsaımı apılarak işletmeler amaçlandırılmıştır. B kapsamda, orman işletmelerinin amaç e öncelikleri i) toprak erimliliği, ii) doğa korma, iii) maliet minimizason, i) kârlılık, ) işlendirme, i) rekreason olarak belirlenmiştir. Daşdemir (2002) de orman işletme müdürlüklerinde, çağdaş ormancılık anlaışına gn olarak başarının tanımlanması, objektif kriterlerle ölçülmesi e primli çalışma sistemi ile değerlendirilmesine ardımcı olacak bir model geliştirilmiştir. Çok Botl Başarı Ölçüm Modeli olarak adlandırılan modelin çok saıda değişkeni e onların ağırlıklarını dikkate aldığı rglanmıştır. B kapsamda başarı 1 100 arasındaki bir değer olarak tanımlanmıştır. Altnel (2003) de Demirkö Orman İşletme Müdürlüğü nün etkinliği, finansal açıdan mali tablolar analizleri ardımıla 1991 2000 dönemi için incelenmiştir. Değerlendirmeler karşılaştırmalı tablolar, eğim üzdeleri (trend) analizi, dike üzde öntemi e oran analizi öntemleri ile apılmıştır. Alım (2004) de Türkie deki 27 orman bölge müdürlüğünün 1994-2002 ıllarındaki etkinliği VZA ile değerlendirilmiştir. B kapsamda ölçeğe göre değişen getiri aklaşımı altında girdi önelimli CCR modeli kllanılmıştır. Genel üretim giderleri, araştırma e geliştirme giderleri, genel önetim giderleri, alan e personel saısı değişkenleri olmak üzere beş girdi değişken ile kereste üretimi e an ürünlerin parasal değeri olmak üzere iki çıktı değişken dikkate alınmıştır. Çalışmanın 2002 ılı değerlendirme soncna göre, 14 orman bölge müdürlüğü etkin olmaıp, bnlar arasında Denizli (0,5673), İzmir (0,6325) e Mğla (0,5489) orman bölge müdürlükleri de blnmaktadır. Şentürk (2005) de İstanbl Orman Bölge Müdürlüğü ne bağlı sekiz orman işletme müdürlüğünün üretim faktörlerini, işletme amaçları doğrltsnda ne derece iktisadi e erimli kllandığı oran analizi temelinde belirlenmiştir. Orman işletme müdürlüklerinin erimliliğini karşılaştırmak amacıla sermae erimliliği, arazi erimliliği, işgücü erimliliği e iktisadilik kriterleri kapsamında geliştirilen 24 kriterden ararlanılmıştır. 17