Tannenbaum ve Schmidt ve Liderlik Doğrusu Eğrisi 1 Doç.Dr.Gürhan UYSAL 2 Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, SAMSUN ÖZET Peter Drucker çalışmalarında etkin yöneticiyi araştırmaktadır. Bu araştırma bir liderin katılımcı yönetim tarzı ile etkin yönetici olabileceğini savunmaktadır. Araştırmada, Liderlik Doğrusu teorisi yeniden yorumlanmış, bir uçta takım çalışması ve diğer uçta katılımcı liderlik bulunmaktadır. Varsayım, her iki liderlik tarzının astların motivasyonunu artıracağı biçimindedir. Çünkü gerek takım çalışması ve gerekse de katılımcı yönetim, astlara işletme yönetimine katılma imkanı sağlayabilir ve bu imkan ile astların motivasyonu artabilir. Benzer şekilde literatürde, ERG teorisi ve Lawler-Porter modeli sırasıyla İhtiyaçlar Hiyerarşisi teorisi ve Vroom Beklenti teorisini yeniden yorumlamışlardır. Anahtar Kelimeler: Liderlik Doğrusu, Tannenbaum ve Schmidt, Katılımcı Yönetim, Takım Çalışması, Etkin Lider Tannenbaum Schmidt Leadership Continuum: Efficient Leaders Perspective ABSTRACT This study explores Tannenbaum Schmidt theory with new perspective. In the theory, there are autocratic and democratic leadership styles between superior and subordinates. This study considers teamwork and participative management for the continuum. Study has two assumptions: Firstly, teamwork obtained priority in American management style after total quality management. Secondly, most management and leadership theories consider participative management as a dimension. Keywords: Leadership Continuum, Tannenbaum Schmidt, Participative Management, Teamwork, Efficient Leaders. GİRİŞ Bu çalışma Tannenbaum ve Schmidt e ait Liderlik Doğrusu Eğrisine yeni bir perspektif kazandırmayı hedeflemektedir. Temel araştırma sorusu budur. Lider etkinliği iki kavram ile açıklanmaktadır.çalışmada Liderlik Doğrusu Eğrisi nde iki değişken bulunmaktadır: takım çalışması ve katılımcı yönetim. Bu çalışmada Amerikan işletmelerinde takım çalışması ve 1 Yönetim ve Ekonomi Bilimleri Konferansı, Çukurova Üniversitesi, Adana, 4-5 Mayıs, 2017. 2 Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, 55139 Atakum-SAMSUN ; email: gurhanuysal@yahoo.com 1
katılımcı yönetim tarzı faktörlerinin etkili olduğu varsayılmaktadır. Liderlik Doğrusu eğrisi bu iki varsayımı dikkate almaktadır. Literatürde 3 Liderlik Teorisi bulunmaktadır: Özellikler teorisi, Davranışsal teori, ve Durumsal Liderlik teorisi. Özellikler teorisi liderliği kişinin sahip olduğu kişilik özellikleri ile açıklamaktadır. Araştırmalarda lider etkinliğini belirleyen tek bir yeknesak faktör bulunamamıştır. Davranışsal Liderlik ile ilgili yürütülen araştırmalarda, faktör analizleri lider etkinliğini belirleyen 2 faktör belirlemişlerdir: Kişiye yönelik lider ve Göreve yönelik lider. Liderlik teorilerinde üçüncü aşama ise durumsal liderliktir. Örneğin, Tannenbaum ve Schmidt Modeli bir durumsal liderlik çalışmasıdır. Bu çalışmalarda, davranışsal liderliğe ait iki boyut dikkate alınmış fakat durumu belirleyen bir 3.faktör ile durum analiz edilmiştir. Örneğin, Fiedler in modelinde kişi ve görev yine ön plandadır fakat liderin hiyerarşik yönetim kademesinde elde ettiği güç bir durum olarak incelenmektedir. Hersey ve Blanchard ise durum, olarak astların olgunluk düzeyidir. Bu modele göre astların olgun olması ya da olmaması farklı liderlik tarzı gerektirebilir. Bu çalışmada durum olarak katılımcı yönetim incelenmektedir. Katılımcı Yönetim tarzının lider etkinliğini artırabileceği öngörülmektedir. I. LİDERLİK DOĞRUSU EĞRİSİ Takım çalışması için motivasyon faktörü önemli olabilir. Lider üyeleri motive edebilmelidir. Katılımcı yönetimde lider demokratik yönetim tarzı benimsemelidir. Takım çalışması ve Katılımcı yönetim Amerikan işletmelerinde iki tipik nitelik olabilir. Buna göre, liderlik doğrusu: Takım etkin lider Katılımcı Çalışması Yönetim Şekil 1. Liderlik Doğrusu Eğrisine Yeni Bir Bakış Eğrinin bir ucunda takım çalışması ve diğer ucunda katılımcı yönetim faktörleri bulunmaktadır. Lider yönetim tarzında bu her iki faktörü de dikkate almalı ve izleyenleri motive edebilmelidir. Bu çalışmada Tannenbaum ve Schmidt Liderlik Doğrusu analizi örnek alınmaktadır. Tannenbaum ve Schmidt liderlik doğrusunda otoriter liderlik ve demokratik lider olmak üzere iki durum ve ikisi arasında 7 ölçek vardır. Bu araştırmanın önermelerine göre bir işletmede yönetici, etkin yöneticiliği elde etmek için takım çalışması ve katılımcı yönetim liderlik tarzını benimsemelidir. Peter Drucker 2
çalışmalarında etkin yöneticiyi aramaktadır. Peter Drucker a göre bir yönetici etkin olmak için teorik ve pratik bilgiye birlikte sahip olmalıdır. Bu iki özelliğe sahip yöneticileri teknolog olarak isimlendirmektedir. Buna göre takım çalışması ve katılımcı yönetim tarzlarını uygulayan yönetici, etkin lider olabilir. ABD de Hawthorne Araştırmaları ile eş zamanlı olarak Harwood Deneyleri uygulanmıştır. Harwood Araştırması sonuçlarına göre katılımcı yönetim tarzı örgütsel performansa olumlu etki etmektedir (Aktepe, 2011: 18). Dokuma işletmesinde 3 işçi grubu oluşturulmuştur. 1.grup üretim ve tasarım kararlarına hiç katılmamıştır. 2.grup kısmen ve 3.grup ise bütünü ile ürün tasarım ve üretim miktarının belirlenmesi sürecine katılmıştır ve katılımcı yönetim ile personel memnuniyeti ve verimlilik yükselmiştir. Bu araştırmada üçüncü faktör motivasyondur. Lider etkinliği motivasyon faktörü ile test edilebilir. Yönetici çalışanları motive ediyorsa, etkindir. 2. TANNENBAUM ve SCHMİDT LİDERLİK DOĞRUSU EĞRİSİ Tannenbaum ve Schmidt Modelinde ast-üst ilişkisi otokratik ve demokratik liderlik tarzı ile incelenmektedir. Modelde 7 durum vardır: 1. Birinci durumda lider kararları alır ve astlara bildirir. 2. İkinci durumda lider astları ikna etmektedir. 3. Üçüncü durumda lider fikirlerini astlara iletir ve tepkilerini ölçer. 4. Dördüncü durumda lider, alınacak karar hakkında astların görüşlerine önem verir. 5. Beşinci durumda lider, sorunu ve kararı tartışmaya açar. 6. Altıncı durum: Lider sorun ve konuyu tanımlar ve grup kararını bekler. 7. Yedinci durumunda lider konuyu belirtir ve kararı astlara bırakır: Bu tarz yönetime personeli güçlendirme (empowerment) örnek gösterilebilir. Bu araştırmada ise otoriter ve demokratik yönetim tarzları yerine, takım yönetimi ve katılımcı yönetim tarzları ölçek olarak belirlenmiştir. Varsayım, katılımcı lider tarzı örgütte lider etkinliğini artırır. Örneğin, çalışan memnuniyetinin yükselmesi, personel devir oranının azalması lider etkinliğine örnek olarak gösterilebilir. 3. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ Bu araştırmada örnek olay yöntemi kullanılmaktadır ve araştırmada iki varsayım bulunmaktadır: 3
I. Varsayım: Toplam kalite yönetimi sonrası Amerikan işletmelerinde takım çalışması önem kazanmıştır. II. Varsayım: Amerikalı yöneticiler demokratik ve katılımcı yönetim tarzına sahiptir. Birçok liderlik teorisinde demokratik yönetim ve katılımcı liderlik bir değişken olarak yer almaktadır. Araştırmada ölçeğin orta noktasında etkin liderlik faktörü bulunmaktadır. Varsayıma göre, etkin lider her iki yönetim tarzını da benimseyen liderdir. Araştırmada 3.faktör motivasyondur. Buna göre, takım çalışması ve katılımcı yönetim tarzını benimseyen liderler, personeli (izleyenleri) motive edebilir. 3. ölçeğe göre lider etkinliği motivasyon faktörü ile test edilebilir. Bu nedenle, Tannenbaum ve Schmidt in liderlik doğrusu eğrisi teorisi takım çalışması ve demokratik yönetim ile yeniden yorumlanabilir. ve lider bu her iki yönetim tarzını etkin liderlik için benimsemelidir. 4. ÖRNEK OLAY YÖNTEMİ VE ANALİZ Örnek Olay 1: Muzaffer Şahin in Başına Gelen Olay (Tınaz, 2009) Gözde Bisiklet Fabrikası İstanbul da 1980 yılında kurulmuş ve 350 çalışanı bulunan bir fabrikadır. Gövde montaj bölümünde çalışan Zafer Kara, aslen Ümraniyeli olup altı yıldır fabrikadadır. Zafer Kara bu zaman zarfında fabrikada iyi bir başarı sağlayıp ustabaşılığa kadar yükselmiştir. İşyerinde kendisine duyulan güven sayesinde Zafer Kara, kendisiyle aynı yöreden ve biraz da hısımlık bağları bulunan Mehmet Gür, Muzaffer Şahin ve Niyazi Yaman adlı işçileri de fabrikaya sokmuş ve kendilerine aynı atölyede iş verilmesini sağlamıştır. Bu dört arkadaş sık sık beraber olmakta, eski günlerden söz etmekte ve Zafer Kara ya da hami gözü ile bakmaktadırlar. Gövde atölyesinin boyama bölümünde çalışan Muzaffer Şahin, üç çocuklu bir ailenin babasıdır. Bir gece önce üç aylık oğlu ateşlendiği için hiç uyumamış, hastane ve doktor peşinde koşmuştur. Ertesi gün izin almayı kendisine yakıştıramadığından yorgunluk nedeni ile iş başında uyuklarken yakalanır. Ancak kendisi ne kadar derdini anlatmaya çalışsa da iş başında böyle bir davranış kabul görmediğinden durum personel şefliğine iletilir. Bu durum karşısında olayı öğrenen hemşehrisi Zafer Kara, araya girerek personel şefliğine durumu açıklar. Bir daha tekrarlanmayacağına dair arkadaşı adına söz vererek olayın o an için kapatılmasını sağlar. Yönetimin bu kadar ters bir tutum alışı ve cezalandırma yoluna gidişi karşısında Muzaffer Şahin e hak verilir ve iyi niyeti de arkadaşları arasında takdirle karşılanır. Bu olaydan kısa bir süre sonra fabrika içi şikayetlerde bir artış ve kalite düşüklüğü görülür. 4
Durumun farkına varan yönetim gerekli girişimlerde bulunarak durumu yumuşatma ve olayları önleme yolunda çaba göstermeye başlar. 4.1. Analiz: Bu örnek olaydan işletme yönetimi için üç sonuç çıkarılabilir. Bir, Zafer Kara ustabaşıdır ve personel ile ilgili bir durumda paternalist yönetim tarzı sergilemiştir. İki, yönetim (personel şefliği) problem yaşayan Muzaffer Şahin ile ilgili sorunu gidermede mülakat yöntemini kullanabilirdi. Üç, işletme yönetimi yaşanan bu personel sorunu karşısında oluşan çatışma ortamında yumuşatma politikası izlemiştir. 5. SONUÇ Sonuç olarak, işletme yönetimlerinde takım çalışması faktörü etkin olabilir, fakat liderler aynı zamanda katılımcı yönetim tarzını da benimsemelidir. Delphi tekniği, beyin fırtınası yöntemi ve kalite çemberi uygulamaları katılımcı yönetim tarzına örnek uygulamalar olabilir. Clayton Alderfer in ERG teorisi Maslow a ait ihtiyaçlar hiyerarşisi teorisini yeniden yorumlamaktadır, ve Lawler-Porter ise Vroom un Beklenti teorisine 2 yeni değişken eklemiştir. Bunlar bilgi ve ödüldür. Bu çalışma Liderlik Doğrusu teorisini yeniden yorumlamakta ve teoriye katılımcı yönetim değişkenini eklemektedir. Katılımcı Yönetim tarzının liderin etkinliğini artırabileceği savunulmaktadır. KAYNAKÇA 1. AKTEPE, Eyüp (2011), Genel İşletme, Nobel Yayınları, Ankara. 2. ERKUTLU, Hakan Vahit (2014), Liderlik, Kuramlar ve Yeni Bakış Açıları, Efil Yayınları, Ankara. 3. TINAZ, Pınar (2009), Çalışma Yaşamından Örnek Olaylar, Beta Yayınları, İstanbul, 2.baskı. 5
EXTENDED ABSTRACT This study progresses Tannenbaum Schmidt s leadership continuum. It adds new dimensions for the continuum. Tannenbaum Schmidt explores superior and subordinates relationship with autocratic and democratic styles. There are 7 contingency in the continuum. In the left leader adopts autocratic styele, and in the right leader adopts democratic style. Leader takes decisions and subordinates implement the decisions; in the right subordinates make decision. Empowerment policy may simplify the democratic style in firm management. This study discusses teamwork and participative management as a new dimension for Tannenbaum Schmidt Leadership Continuum. Assumption of study is that, leaders become effective by adopting teamwork and participative management. Most management theories in USA literature mention for democratic and participative management. Participative management style might become method of democratic management style. Further, American firms adopted teamwork after 1980s by total quality management. Case study is research methodology of the study. Furthermore, study has two main assumptions. Finally, this study has proclaimations that: Alderfer s ERG theory is new version of Maslow s Needs theory. and Lawler-Porter added two new dimension for Vrooms Expentancy theory. This study claims adding two new dimension for Tannenbaum-Schmidt work: Leader might become effective by adopting teamwork and participative management style. 6