SU VE ELEKTROLĠT DENGESĠ BOZUKLUKLARINDA KULLANILAN ĠLAÇLAR Doç. Dr. E. Pelin KELĠCEN http://yunus.hacettepe.edu.tr/~pkelicen
Vücudun Normal Hidratasyonu Ġçecekler ve yiyecekler içinde alınan (1500-2000 ml) Vücuttaki oksidasyon reak. sonucu oluģan (350ml/gün) ile Zorunlu su kaybı (idrar, feçes, ter, duyumsanamayan buharlaģma) arasındaki dengeye bağlı. 2
Bir çok hormonal ve nörojenik mekanizma, total vücut suyunu ve vücut suyu içindeki çözünmüģ elektrolit ve solüt konsantrasyonunu (osmolariteyi) dar bir fizyolojik aralıkta idame ettirmekle görevlidir. AĢırı hidratasyon, hipo-osmolarite ile Dehidratasyon, hiper-osmolarite ile birlikte meydana gelir. 3
Vücut suyu vücut ağırlığının (VA) %60 ı (70 kg eriģkinde 40 lt) YaĢ, cinsiyet, vücut kas/yağ içeriği oranı ile küçük değiģiklikler gösterir. Neonatlarda VA nın %75 i 1. YaĢtan sonra eriģkin düzeyine iner (%60) 4
TOTAL VÜCUT SUYUNUN Ġntraselüler kompartmanda 2/3 ü (30 lt) (VA nın %40-45 i) Ekstraselüler kompartmanda 1/3 ü (13lt) Ġntertisyel sıvı kompartmanı VA nın %11-15 i Ġntravasküler kompartmandaki sıvı (plazma) VA nın %5 i (3.5 lt) 5
Vücut Su Ġçeriğini Sabit Tutmaya ÇalıĢan Mekanizmalar Böbreklerin etkinliği ADH RAA ANF Antidiüretik Hormon Renin-Anjiotensin-Aldosteron sistemi Atriyal Natriüretik Faktör Susama mekanizması 6
Normal durumda ekstraselüler sıvı osmolaritesi 290mOsm/kg dır. (280-300 mosm/kg) Su, hücre membranlarından serbest olarak geçtiği için normal durumda intraselüler sıvı osmolaritesi bu değere eģittir. 7
HĠDROSTATĠK BASINÇ: Kapillerin arteriyel taraftaki basıncı (kapiller kan basıncı) ONKOTĠK BASINÇ: Plazma proteinlerinin sağladığı ve sıvıyı kapiller içinde tutmaya çalıģan basınç. HB > OB Su ve elektrolitler kapiller dıģına sızar, kapillerin venöz tarafından kapiller içine döner. Ġntravasküler kompartmandaki sıvının devamlı dolaģımı sayesinde, sıvı kompartmanları kendi aralarında dinamik bir denge durumundadır. 8
Vücut suyunun 3 kompartman arasındaki dağılımı, HB ve OB a katkıda bulunan etkenler normal olduğu sürece normal düzeyde kalır Osmolarite ve onun sağladığı onkotik basınç 3 sıvı kompartmanının hacminin sabit kalmasını sağlar 9
Ġntraselüler sıvıda osmolarite Potasyum Fosfat iyonlarıyla sağlanır Ġnterstisyel ve intravasküler sıvıda osmolarite Na+ Cl- iyonlarıyla sağlanır Plazma osmolaritesi için Na+ Cl- Üre Glukoz katkıda bulunur 10
Sıvı-Elektrolit Dengesinin Ġdamesi Ġçin Gereken Günlük Miktarlar Sorumlu organ böbrekler Su dengesinde 1. derece sorumlu ADH Sodyum dengesinde RAA sistemi Böbrekler su/na + reabsorbsiyonunu ayarlayarak Susama merkezi su alımını ayarlayarak Vücut total su hacmini ve total Na + düzeyini sabit tutarlar 11
Günlük idame su gereksinimi hesaplamasında VA esas alınır Ġlk 10 kg için 100ml/kg Ġkinci 10 kg için 50ml/kg Daha yukarısı için 20 ml/kg 60 kg lık bir insan için 100x10 + 50x10 + 20x40=2300ml su vermek gerekir. 12
Ġdame elektrolit gereksiniminde esas Na +, K +, Cl - Günlük bazal enerji tüketimi için glukoz 3 elektrolitin 24 saatlik idame gereksinimi, verilecek su miktarı esas alınarak, diğerleri ise VA doğrudan dikkate alınarak saptanır Na+ 3mmol/100ml su gereksinimi K+ 2mmol/100ml Cl- 2mmol/100ml Ca+2 0.05-0.1 mmol/kg Mg+2 0.05mmol/kg Fosfat 0.1 mmol/kg 13
Günlük bazal enerji tüketimi/gereksinimi 25kkal/kg Sepsis, travmada 35 kkal/kg Ağır yanıklarda 45 kkal/kg 14
Dehidratasyon ve Na + dengesi bozuklukları Su/Na + dengesi bozukluklarının büyük bir bölümü DEHĠDRATASYON Vücut su hacmi azalır 3 kompartmanda birden Bazen hipernatremi (Na+ düzeyinde artma) Bazen hiponatremi (Na+ düzeyinde azalma) eģlik eder. 15
Hiperhidratasyon (Su retansiyonu) Ödemli hastalıklar sırasında Na + retansiyonuna bağlı olarak geliģir Cerrahi giriģimler Perioperatif ve postoperatif su ve elektrolit retansiyonu Travma 16
DEHĠDRATASYON 3 tiptir Ġzotonik dehidratasyon Hipertonik dehidratasyon Hipotonik dehidratasyon 17
DEHĠDRATASYON İZOTONİK DEHİDRATASYON Su/tuz kaybı eģdeğer oranda Ekstraselüler sıvı hacmi azalır Osmolarite ve intraselüler sıvı hacmi değiģmez. Kusma (Metabolik alkaloz) Diyare (Metabolik asidoz) GĠ fistül 18
DEHĠDRATASYON HİPERTONİK DEHİDRATASYON Elektrolit kaybı olmaz ya da minimum Serbest su kaybı (primer su eksikliği) Su alımı yetersiz Hipernatremi eģlik eder Serum [Na + ] > 145 meq/lt Klinik belirtiler [Na + ] > 160 meq/lt SSS belirtiler Konfüzyon, halüsinasyon, intrakraniyel kanama, Koma Susama Akut kilo kaybı Cilt turgoru azalması, mukozada kuruluk 19
Beyin hipernatremiye hiponatremiden daha fazla duyarlı Beyin nöronları idiyojenik osmol ler /osmolit ler (intraselüler organik solüt maddeler) üretir ve beyin zedelenmesi engellenir. 20
DEHĠDRATASYON HİPOTONİK DEHİDRATASYON Elektrolit kaybı > su kaybı Hiponatremi gelişir Ekstraselüler sıvı hacim ve osmolaritesi düģer Su hücre içine dolar Hiponatremi [Na + ] < 135 meq/lt Klinik belirtiler < 120 meq/lt SSS belirtileri-su ZEHİRLENMESİ (Apati, konfüzyon, ajitasyon, kesiklik, baģağrısı, kas krampları, anoreksiya, bulantı, konvülsif tutarık, koma) Hücre ödemi-beyin ödemi*beyin sıkışması (Adaptasyon mekanizmaları) 21
DEHĠDRATASYON Natremi Natremi normal değerleri 135-145 meq/lt Dehidratasyonun tipinin saptanması için serum [Na + ] Natremi izotonik dehidratasyonda normal hipertonik artmıģ (hipernatremi) hipotonik azalmıģ (hiponatremi) Ancak tek baģına yeterli değil. 22
DEHĠDRATASYON Dehidratasyonda teşhis için eksilen su miktarı (su değiģimi) de hesaplanmalıdır Hipertonik durumda (hipernatremi) dehidratasyon serbest su kaybına bağlı ise baģlangıçta eletrolitsiz bir izotonik solüsyon (%5 lik dekstroz) iv Su kaybı hafifse ağızdan su Ağır dehidratasyonda bilinç kapalıysa iv Bilinç açıksa ORS 23
DEHĠDRATASYON Hipernatremi su kaybına bağlı değilse AĢırı tuz yüklenmesine bağlı ise Na + atılımını arttırmak için DĠÜRETĠK ile birlikte vücut su hacim azalmasını önlemek için birlikte %5 lik dekstroz iv 24
Hiponatreminin de önce tipi belirlenmelidir. Dehidratasyonlu (Na deplesyonuna bağlı) Dehidratasyonsuz (dilüsyonel) OluĢuna göre farklı tedavi yaklaģımları 25
DEHĠDRATASYONLU HĠPONATREMĠDE DĠLÜSYONLU HĠPONATREMĠDE NaCl eksikliği telafi edilir Na açığı (defisiti) hesaplanır %0.9 NaCl (Hafif olgularda) %3 NaCl (Ağır olgularda) YavaĢ iv infüzyon Su/tuz kısıtlanır Yatak istirahati (Kalbe kan dönüģü arttırılır) Diüretikler renal kan akımını azaltmaları nedeniyle kontrendike 26
Uygunsuz vazopressin salgılanması Demeklosin (600-1200mg/gün) Lityum karbonat (900-1200mg/gün) iv glukoz Ġnsülin Potasyum klorür 27
Perioperatif ve postoperatif su-tuz retansiyonu Cerrahi giriģim ve anestezi ve bunların yarattığı stres vb travmalarda nöroendokrin adaptif değiģmeler Vazopressin Katekolamin RAA ACTH Kortizol GH Prolaktin salgılamasında artıģ Sempatik hiperaktivite Ġnsülin salgılamasında azalma 28
Perioperatif ve postoperatif su-tuz retansiyonu Fonksiyonel ekstraselüler sıvı hacminde azalma Hipovolemi Su sekestrasyonu (travmatize dokularda, dilate barsakta, periton boģluğunda) Renal kan akımı azalır Glomerüler filtrasyon hızı azalır Anjiyotensin artar Glukoz ve glukoz-salin infüzyonu kolayca hiponatremi oluģturur. 29
Perioperatif ve postoperatif su-tuz retansiyonu Hastada 1- Su kaybı ve alınmaması (yememe, içmeme, lavman) 2- Sekestrasyon 3- Efektif arteriyel kan hacmi azalması (EAKB) (santral kan hacmi) Sekestrasyonda Kardiyak depresyonda Hipovolemide Vazodilatasyonda 4- Stres 5- Anestezi 30
Perioperatif ve postoperatif su-tuz retansiyonunda sıvı tedavisinin esasları %0.9 luk salin infüzyonu Glukoz, glukoz-salin infüzyonu kontrendike (ağır postoperatif hiponatremi) Su kaybı terlemeye bağlı ise (ateģli postoperatif hastalar) glukoz, glukoz-salin infüzyonu tercih edilebilir 31
Basit cerrahi giriģimde eriģkin hasta sıvı kaybı 1 lt Periperatif ve preoperatif kayıplar da değerlendirilir 32
Dehidratasyon durumlarında kullanılan sıvılar-1 %0.9 luk NaCl 154 meq/l Na+ 154 meq/l Cl- Ekstraselüler sıvı ve alyuvarlarla izoosmik Plazmanın üstünde (140 meqna+, 100 meq Cl-) Uzun süre verilirse hiperkloremi, asidoz Ġzotonik dehidratasyon tedavisinde Ca+2, K+, asit-baz dengesi bozukluğundan Ģüphe edilmeyen durumlarda kullanılırlar 33
Dehidratasyon durumlarında kullanılan sıvılar-2 %5 lik Dekstroz solüsyonu Hipertonik dehidratasyonda Komalı hastalarda kullanılır. Dekstroz vücutta metabolize olur, serbest su ekstraselüler ve intraselüler sıvı kompartmanlarında dağılır 34
Dehidratasyon durumlarında kullanılan sıvılar-3 %3 veya 5 lik NaCl solüsyonu (Hipertonik) Hipotonik tip dehidratasyonda kullanılır 35
Dehidratasyon durumlarında kullanılan sıvılar-4 Dengeli solüsyonlar: Vücut sıvılarının elektrolit bileģimini taklit ederler RĠNGER SOLÜSYONU: Na+, Cl-, K+, Ca+2 (Cl- yüzünden hafif asitleģtirici etkisi var) LAKTATLI RĠNGER SOLÜSYONU: Hafif asitleģtirici etkiyi düzeltmek için sodyum laktat ilave edilmiģtir. Asidoz ve hipokalemi ile birlikte olan Ģiddetli diyare olgularında %5 dekstroz katılmıģtır. ĠZOLYTE Magnezyum klorür Sodyum sitrat (KalevileĢtirici) Sodyum asetat içeren Ringer sol. 36
Dehidratasyon durumlarında kullanılan sıvılar-5 Dekstroz ve NaCl solüsyonu Dehidratasyon tedavisi için dekstrozun %0.9 luk NaCl içindeki %5 lik solüsyonu Dekstroz besleyici, metabolize olup kaybolur Ġv infüzyon Diğer dekstroz ve NaCl solüsyonu Ġzotonik %4 dekstroz %0.18 NaCl Dehidratasyon tedavisinde iv infüzyon 37
HĠPERHĠDRATASYON Dehidratasyonun aksi Ekstraselüler sıvı hacmi artar Primer hiperhidratasyon (Su zehirlenmesi) AĢırı ADH verilmesi/salıverilmesi Hipotonik (hiponatremik) hiperhidratasyon Su alımı kısıtlanır Akut serebral belirtilerde 50-150 ml %5 NaCl iv Ġzotonik hiperhidratasyon Kardiyak, hepatik, renal ödemde görülür Hipertonik hiperhidratasyon Ağızdan aģırı tuz ya da iv aģırı hipertonik tuz solüsyonu alındığında ortaya çıkar DĠÜRETĠKlerle tedavi edilir 38
SPESĠFĠK ĠYONLARIN DÜZEYĠNĠN DEĞĠġMESĠ HALLERĠNDE KULLANILAN SOLÜSYONLAR
Potasyum Eksikliği ve tedavisi NORMALDE [K+] intraselüler sıvıda yüksek Ekstraselüler sıvıda düģük K+ un hücre dıģına çıkıģı Na+ un hücre içine giriģi ile kenetli aktif transport Ekstraselüler sıvıda [H+] artarsa (asidozda) K+ un hücre dıģına çıkıģı artar. HĠPERKALEMĠ (Kronik böbrek yetmezliği) Sodyum bikarbonat/laktat verildiğinde Alkaloz HĠPOKALEMĠ Hücrelere kaybolan K+ yerine H+ girer (Metabolik alkaloz) 40
Potasyum K+ Vücut K+ dengesinde en önemli organ böbrekler Ġdrarla 50 meq/gün K+ atılır K+ un kandan uzaklaģtırılması kısmen ALDOSTERON un kontrolünde Plazma [K+] 3.5-5 meq/l normal Bozukluğunda Hipokalemi/Hiperkalemi 41
HĠPOKALEMĠ NEDENLERĠ 1- K+ alımında azalma (Beslenme bozukluğu, alkolik, geriatrik) 2-GIK dan kayıp (uzun/ģiddetli ishal) 3-Alkaloza yol açan durumlar (Uzun/Ģiddetki kusma) Metabolik alkaloz da hücre içine K+ giriģi artar ve böbrekten K+ kaybı artar Uzun süren ishal/kronik laksatif ilaç kullanımı 4- RAA etkinliğinde artıģ, böbrekten K+ kaybı Güçlü diüretiklerin uzun süre kullanılıģı Ağızdan alınan Na+ azalması---böbrekten renin salgılanmasını, aldosteron düzeyini, K+ kaybını arttırır DüĢük Na+ diyeti Günlük Na+ alımı 75-100 meq arasında olmalıdır 5- Diüretik ilaçlarla tedavi 6-Hiponatremiye bağlı sekonder hipokalemi 42 K+ un ekstraselüler mesafeden intraselüler mesafeye translokasyonu
HĠPOKALEMĠ Aldosteron salgısının arttığı hastalıklar Primer aldosteronizm Cushing sendromu KC sirozu Glukokortikoidler Mineralokortikoidler Meyan kökü ekstresi Hiponatremiye bağlı hipokalemiye hemen daima alkaloz eģlik eder. Alkaloz düzeltilmeli. 43
HĠPOKALEMĠ K+ hücre repolarizasyonunda önemli Periferde iskelet kası, kalp kası, düz kasların çalıģması bozulur Kas kontraktilitesi zayıflar Çizgili kaslarda güçsüzlük Ġleri derecede ---gevģek paralizi Tendon refleksi kaybı Paralitik ileus Hipokalemede en fazla etkilenen organlardan biri KALP Serum K+ düzeyi 3.0 meq/l nin altında ARĠTMĠler ortaya çıkar, EKG değiģiklikleri 44
HĠPOKALEMĠ TEDAVĠ K+ solüsyonları ORS Ġntraselüler K+ deposunda da eksiklik K+ veriliģ hızı önemli Ġv infüzyon/ ağızdan tuzlar EKG ve serum düzeyi izlenmeli 3.8-4 meq/l ye kadar çıkmalı 45
HĠPOKALEMĠ Ġv infüzyon hızı 10 meq/saat i geçmemeli (Hızlı veriliģ venlerde filebit, ağrı) %5 lik dekstroz içinde dilüe 10 meq/l K+ içermeli 46
HĠPOKALEMĠ TEDAVĠDE KULLANILAN SOLÜSYONLAR 1- Potasyum Klorür Ġzotonik %1.14 (5ml/dak) yavaģ iv infüzyon %5 glukoz %0.2-3 lük solüsyon %15 KCl 10-20 ml ampul 2- Potasyum fosfat (20 ml de 60 meq K+) Ampul 100 ml %5 lik dekstroz içine ilave 3- Potasyum asetat (20 ml de 40 meq K+ ampul) 1000 ml %5 lik dekstroz içinde 47
HĠPOKALEMĠ 4- Darrow solüsyonu (Dengeli K+ solüsyonu) KCl 35 meq K+ Cl- NaCl 60 meq Na+ Cl- Sodyum laktat 53 meq Na+, laktat Ġv olarak K+ kaybında, metabolik asidozda, bebeklik diyaresinde 5- Oral K+ (KCl, glukonat) Ġnce barsakta ereyon, ülser, stenoz yapabilirler K sitrat, bikarbonat efervesan Portakal suyunda 100 ml 5-6mEq Muzda 15 meq Ağız yolundan fazla K+ Karın krampı Diyare 48
HĠPERKALEMĠ NEDENLERĠ 1- Akut/kronik böbrek yetmezliği 2- Doku yıkımına neden olan travma ve hastalık (hemoliz, yanık, büyük cerrahi giriģimler, ağır enfeksiyonlar) Zedelenen dokudan ve eritrositlerden fazla K+ ekstraselüler sıvı kompartmanlarına salıverilir 3- Asidoz 4- Adrenal korteks yetmezliği, hipoaldosteronizm 5- K+ dengesini değiģtiren ilaçlar (K+ tutucu diüretikler, K+ replasman tedavisi, ADE inh., süksinilkolin) 6- DepolanmıĢ kanla masif transfüzyon 49
HĠPERKALEMĠ KV ve GIS bozukluklarına neden olur. Kaslarda güçsüzlük, parestezi, gevģek paralizi, GI hipermotilite, EKG bozuklukları Serum [K+] > 6mEq/lt----Kalp bloku ve ARĠTMĠ 50
HĠPERKALEMĠ EKG izlenmeli K+ un miyokard üzerindeki etkileri baskılanmalı TEDAVĠ 1- Ca+2 solüsyonu: Kalp üzerindeki toksik etkileri antagonize eder Kalbi korur, aritmileri düzeltir %10 luk Ca+2 glukonat solüsyonu 10 ml iv infüzyon EKG izlenmeli, hiperkalsemiden sakınılmalı Hasta dijitallenmiģse iv Ca+2 KONTRENDĠKE 51
HĠPERKALEMĠ 2- Hipertonik glukoz solüsyonu ve insülin %20 lik solüsyon yavaģ iv infüzyon (60-100g) Kan glukoz konsantrasyonu normal tutulmak için 20-30 Ü kristalize insülin Ġnsülin miktarı 2-3 gr glukoz için 1 Ü Ġnsülin çizgili kas ve KC hücreleri tarafından K+ uptake ini arttırır 52
HĠPERKALEMĠ 3- Sodyum bikarbonat 50 meq iv Kan ph sının her bir 0.1 lik yükselmesi kalemiyi 0.6 meq/l düģürür 4- Sodyum polistiren sülfonat (Kayexalate) Katyon değiģtirici reçine 1g ı 1 mmol K+ bağlar, 2-3mmol Na+ salıverir Konstipasyon yapar (Laksatiflerle beraber kullanılır) Na+ yüklemesine bağlı AC ödemi, periferik ödem, KKY--------hasta izlenmeli 53
HĠPERKALEMĠ 5- Adrenalin Beta reseptör aktivasyonu, sempatomimetik etkinlik K+ un kandan çizgili kasa geçiģine neden olur 6-Peritoneal diyaliz/hemodiyaliz Son çare 54
HĠPOKALSEMĠ NORMALDE Ca+2 dengesi---- Diyet, Ca+2, D vit., böbrekler, paratiroid aktivitesi, asid-baz dengesi Normal kan [Ca+2] 8.5-10.3mg/100 ml 2.2-2.6 mmol/l %40 ı plazma proteinlerine bağlı %50 iyonize %10 fosfat ve sitrat kompleksi ASĠDOZ da bağlı Ca+2 azalır, iyonize Ca+2 artar Kanda iyonize Ca+2 düģerse, sinir lifleri membranında depolarizasyondan sorumlu Na+ kanal stabilitesi azalır, çizgili kaslarda tetani oluģur 55
Ca+2 eksikliğinde kullanılan ilaçlar 1-Ca+2 glukonat (hızlı inj. Sistolde STOP) 2-Ca+2 klorür (irritan, asitleģtirici) Süt içinde 3-Ca+2 fosfat Antiasit etki D vit. kombine 56
Mg+2 eksikliğinde kullanılan ilaçlar Mg+2 intraselüler katyon Hücre içinde ATP hidrolizi, enerjiyle ilgili ATP olayları, DNA/protein sentezi, glukoz fosforilasyonu, adenilil siklaz etkinliği EriĢkin [Mg+2] 1700-2300mmol(21-28g) 2/3 kemikte depo Diyetle günlük 12-15mmol 57
Mg+2 YeĢil yapraklı sebze, baklagil, ceviz, fındık, hayvansal proteinlerde 1/3 albümine bağlı BÖBREKLER önemli Böbrek yetmezliğinde hipermagnezemi geliģir K+/Mg+2 dengesi Hipokalemiyle beraber hipomagnezemi de geliģir Hipomagnezemi 1.6 meq altında Hipokalemi, hipokalsemi, hipofosfatemi 58
HĠPOMAGNEZEMĠ Ġyon serum düzeyi ölçülmeli NEDENĠ Renal, GI, endokrin bozukluklar Malabsorbsiyon, laksatif süistimali, Ģiddetli diyare/kusma, nazogastrik emme Hipertiroidizm, DM, diyabetik ketoasidoz, hiperaldosteronizm, metabolik ketoasidoz Diüretik, antibiyotik gibi bazı ilaçlar 59
HĠPOMAGNEZEMĠ Hiperirritabilite Reflekslerde artma Bulantı/kusma AV aritmiler Vertigo Konfüzyon Konvülsiyon 60
HĠPOMAGNEZEMĠ TEDAVĠ %50 Mg sülfat (2.1 mmol Mg+2/ml) parenteral 1 gün 48 mmol im 4 gün 17-25 mmol Ağır konvülsiyon, ventriküler taģikardi ve fibrilasyonlarda ilave dozlar Hafif olgularda ağızdan Mg+2 61
HĠPOMAGNEZEMĠ Mg+2 tedavisinin kesileceği durumlar Akut böbrek yetmezliği Hipotansiyon Bradikardi Derin tendon refleksi kaybı 62
Mg+2 diğer kullanılıģ Mg sülfat Lokal beyin ödemi Tetanus Konvülsiyon BronĢial astma Mutad antiaritmiklere cevap vermeyen rekürrent ventrikül fibrilasyonunda 63
HĠPERMAGNEZEMĠ NEDENLERĠ Böbrek yetmezliği Hiperparatiroidizm Hipoaldosteronizm Adrenal korteks yetmezliği Li tedavisi Böbrek yetmezliği olan hastalarda laksatif Mg+2 kullanımı 64
HĠPERMAGNEZEMĠ BELĠRTĠLERĠ Bulantı/kusma Kas tonusu zayıf Güçsüzlük EKG bozuk Bilinç bulanık Hipotansif Derin tendon refleksi kaybı KOMA (ileri) 65
HĠPERMAGNEZEMĠ TEDAVĠ Furasemid (DĠÜRETĠK) zorlu diürez Semptomatik tedavi Akut zehirlenme antidotu Ca+2 tuzları (Ca+2 glukonat yavaģ iv) 66
Kaynaklar: Prof. Dr. S. Oğuz Kayaalp, Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji, 10. Baskı, Hacettepe Taş, 2002. Bertram G. Katzung, Basic&Clinical Pharmacology, 7th edition, Appleton&Lange, 1998. 67