HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM I Prof. Dr. Ali Nazım SÖZER Yaşar Üniversitesi Hukuk Fakültesi HUKUKTA YÖNTEMBİLİM Yorum Yöntemleri Hukuk Oluşturma Yöntemleri (Yargıç Hukuku) Yasayla Bağlı Yargıç Hukuku Yasa Yerine Geçen Yargıç Hukuku Yasaya Aykırı Yargıç Hukuku Örnek Kararlar 2015 Beta
II HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM Yay n No : 3303 Hukuk Dizisi : 1594 5. Baskı - Ekim 2015 İSTANBUL ISBN 978-605 - 333-447 - 7 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, faksimile ve ya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı - Cilt Kapak Tasar m : Beta Bas m A.fi. : İnkılâp Kitabevi Yayın San. Tic. A.Ş. Çobançeşme Mah. Sanayi Cad. Altay Sok. No: 8 Yenibosna - İSTANBUL (Sertifika No: 10614) Tel: (0212) 496 11 81 : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.fi. (Sertifika No: 16136) Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM III BEŞİNCİ BASIYA ÖNSÖZ İkinci baskısı yeni akademik çalışmalar ve örnek kararların eklenmesi, üçüncüsü tıpkıbasım olarak yapılan bu çalışmanın dördüncü baskısında, ulaşılan yeni çalışmalar esere işlenmiştir. Beşinci basımda da yeni kaynaklar değerlendirilmiş yorum yöntemlerine Niteliksiz Yorum başlığı altında bir yenisi eklenmiştir. Kitap, (konu ile ilgili olarak giderek artan yayınlarla birlikte) Yaşar Üniversitesi Hukuk Fakültesi lisans ve lisansüstü öğrencilerinin kaynak ihtiyacını karşılamaktadır. Basıyı gerçekleştiren Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. nin mensuplarına, kitabın dizgi ve sayfa düzenlemelerini gerçekleştiren Gülgonca Çarpık ile yayınevinin değerli yöneticisi Seyhan SATAR a teşekkürü borç bilirim. Prof. Dr. Ali Nazım SÖZER İzmir, 2015
IV HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM
HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM V İ Ç İ N D E K İ L E R BİRİNCİ BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR I. DİL...1 II. DİL BİLGİSİ...6 III. MEVZUAT DİLİ...7 IV. YORUM...14 V. YÖNTEM BİLİM...17 VI. YORUM YÖNTEMLERİNİN YARARLARI...19 VII. YASA YAPMA...20 IKINCİ BÖLÜM HUKUKTA YORUM YÖNTEMLERİ I. GENEL OLARAK...27 II. YORUMUN TARİHÇESİ...28 A. Tabii Hukuk Okulu...28 B. Yorumcu (Şerhçi) Hukuk Okulu...29 C. Tarihçi Hukuk Okulu...29 D. Kavram İçtihadı Okulu...30 E. Özgürlük (Serbest Hukuk) Okulu...31 F. Menfaatler İçtihadı Okulu...31 III. YETKİLİ MAKAMA GÖRE YORUM TÜRLERİ...32 A. Yasama Yorumu...32 B. Yürütme (İdari) Yorumu...33 C. Yargı Yorumu...33 D. Bilimsel Yorum (Öğreti)...34
VI HUKUKTA YÖNTEMBİLİM IV. YORUMUN KANUNİ TEMELİ...35 V. YORUM İÇİN YAPILACAK İŞLEMLER...36 VI. YORUM YÖNTEMLERİ...40 A. Genel Olarak...40 B. Lâfzî Yorum...40 1. Genel Olarak...40 2. Hukuki Temeli...42 3. Yorum (Metin) Bilim (Hermenötik)...42 4. Lafzi Yorumun Aşamaları...44 a. Genel Kelimelerin Anlamlarının Çözümlenmesi...45 aa. Kelimelerin Özellikleri...45 bb. Kelimelerin Tahlili...46 aaa. Tasviri (Somut) Kelimeler...46 bbb. Kaidevi (Soyut) Kelimeler...47 b. Mesleki/Teknik Kavramların Çözümlenmesi...48 aa. Günlük Dil, Mesleki Dil...48 bb. Yasal Kavramların Özellikleri...53 c. İmla Kuralları Yardımı ile Cümle(leri) Çözümleme...55 d. İlgili Müesseseyi Saptama ve Unsurlarına Ayırma...58 5. Kenar Başlıkları ve Yorum...60 6. Aksi ile Kanıt Yöntemi...61 7. Lâfzi Yorumunun Eleştirisi...63 8. Lâfzi Yorumunun Aşamaları ve Uygulama...63 Olay I...63 Olay II...67 C. Tarihi Yorum...69 1. Genel Olarak...69 2. Sübjektif Görüş...70 3. Objektif Görüş...72 4. Günümüzdeki Durum...73 a. Objektif Tarihi Yöntem...73 b. Zamana Uygun Objektif Yorum...75 5. Tarihi Yorumun Uygulanması...77
İçindekiler VII D. Amaca Uygunluk (Teleolojik) Yorumu...79 1. Genel Olarak...79 2. Amaca Uygunluk Yorumunun Hukuki Temelleri...79 3. Amaca Uygunluk Yorumunun Dayanakları...80 4. Amaca Uygunluk Yorumunun Aşamaları ve Uygulama...86 a. Amaca Uygunluk Yorumunun Aşamaları...87 b. Uygulama Örneği...87 Olay...87 5. Amaca Uygunluk Yorumunun Türleri...93 a. Kuralın Amacı ile Sınırlandırılmasını Sağlayan Yorum...93 aa. Amaca Aykırı Kullanımı Önleyen Yorum (Daraltıcı Yorum)...94 bb. Amacı Aşan Kullanımı Önleyen Yorum...98 b. Genişletici Yorum...99 c. Kural Çatışmalarını Önleyen Yorum...99 E. Sistematik Yorum...101 1. Genel Olarak...101 2. Sistematik Yorumun Aşamaları...104 3. Norm Yığılması...106 a. Seçimlik (Alternatif) Normlar...106 b. Birbirini Tamamlayan (Kümülatif) Normlar...112 Olay...112 c. Çatışan Normlar...115 aa. Genel Olarak...115 bb. Her İki Yasanın da Genel ya da Özel Olması...118 cc. Yasalardan Birinin Özel Diğerinin Genel Olması...120 aaa. Eski Yasa Genel Yeni Yasa Özel Nitelikte İse...120 bbb. Eski Yasa Özel Yeni Yasa Genel Nitelikte İse...123 dd. Aynı Yasa İçinde Norm Çatışması...125 ee. Çözümsüz Norm Çatışması...126 d. Örtüşen Normlar...127
VIII HUKUKTA YÖNTEMBİLİM e. Birbirinin İzleyen Normlar...128 aa. Derhal Yürürlüğe Girme...128 bb. Önceye Etki Yasağı...130 aaa. Gerçek Önceye Etki...131 bbb. Gerçek Olmayan Önceye Etki...132 F. Anayasaya Uygunluk Yorumu...134 G. Sezgisel (Duygusal) Yorum...137 H. Niteliksiz Yorum...139 VII. YORUM METOTLARI ARASINDAKI ILIŞKI (YORUMDA SIRA)...142 VIII. YORUMA ILIŞKIN BIR IŞLEYIŞ ŞEMASI...145 IX. NORMUN DURUMUNDA DEĞIŞME (TAHAVVÜL)...148 X. YASA VE SÖZLEŞME YORUMUNUN KARŞILAŞTIRILMASI...149 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HUKUK OLUŞTURMA YÖNTEMLERİ (Yargıç Hukuku) I. GENEL OLARAK...153 II. YARGIÇ HUKUKUNUN HUKUKİ DAYANAĞI...157 III. YARGIÇ KARARININ HUKUK KAYNAĞI OLMA NITELIĞI...158 IV. YARGIÇ HUKUKUNUN VARLIK NEDENI OLARAK BOŞLUK...164 A. Boşluk Kavramı...164 B. Boşluğun Türmeri...165 1. Yasa Boşluğu...165 a. Bilinçli Boşluk...166 aa. Yetki Boşluğu...166 bb. Tanım Boşluğu...167 b. Bilinçsiz Boşluk...168 aa. Açık (Gerçek) Boşluk...168 aaa. Yetersiz Norm (Konu) Boşluğu...168 bbb. Teknik Boşluk...170 bb. Saklı (Örtülü) Boşluk...170 aaa. Bulanık Norm Boşluğu...171
İçindekiler IX bbb. Red Boşluğu...171 ccc. İptal Boşluğu...172 ddd. İstisna Boşluğu...172 eee. Çatışma Boşluğu...173 fff. Değişim Boşluğu...173 ggg. Başlangıçtaki ve Sonraki Boşluk...175 c. Vasıflı Susma...175 2. Hukuk Boşluğu...176 a. Başlangıçtaki Boşluk...176 b. Sonradan Doğan Boşluk...178 C. Boşluklara İlişkin Bir Şema...179 V. BOŞLUK DOLDURMANIN (KURAL KOYMANIN) ESASLARI...179 VI. YARGIÇ HUKUKU NUN SINIRLARI...181 VII. HUKUK OLUŞTURMA VE TAKDİR YETKİSİ...183 VIII. YARGIÇ HUKUKUNUN TÜRLERİ...183 A. Yasayla Bağlı Yargıç Hukuku...184 1. Genel Olarak...184 2. Yargıcın Boşluk Doldururken Kullanacağı Araçlar...184 a. Adet Hukuku Hükümlerinden Yararlanma...185 b. Kıyas (Analogi) Yöntemi...185 aa. Genel Olarak...185 bb. Kıyasın Türleri...189 aaa. Münferit Kıyas (Yasa Kıyası)...189 bbb. Genel Kıyas (Hukuk Kıyası)...191 cc. Kıyasta Büyüklük Ölçüsü...193 aaa. Büyükten Küçüğe Kıyas...193 bbb. Küçükten Büyüğe Kıyas...194 ccc. Eşitler Arasında Kıyas...195 ddd. Konuya İlişkin Bir Uygulama...196 Olay...196 eee. Kıyas ve İstisna Hükümleri...198 c. Aksi İle Kanıtlama Yöntemi...199
X HUKUKTA YÖNTEMBİLİM d. Henüz Yürürlüğe Girmemiş Bir Yasanın Hükümlerinden Yararlanma...202 e. Yürürlükten Kalkmış Bir Yasanın Hükümlerinden Yararlanma...203 f. Diğer Bilim Dallarından Yararlanma...204 B. Yasayı Aşan Yargıç Hukuku...207 1. Genel Olarak...207 2. Yargıcın Boşluk Doldururken Kullanacağı Araçlar...210 a. Genel Olarak...210 b. Örf ve Adet Hukuku...210 aa. Kavram...210 bb. Hukuki Temeli...212 cc. Adet Hukuku nun Öğeleri...213 aaa. Objektif Unsur (Süreklilik Öğesi)...213 bbb. Sübjektif Unsur (Uyma Zorunluluğuna İnanç Öğesi)...214 ccc. Hukuki Unsur (Yaptırım Öğesi)...214 dd. Adet Hukukunun Kaynağı...215 ee. Adet Hukukunun Türleri...217 ff. Diğer Benzer Kavramlar...217 c. Doğal Hukuk (ve Eşyanın Tabiatı)...220 d. Hukuk Devleti İlkesi...223 e. Öğreti (Bilimsel Görüşler)...225 f. Hukukun Genel İlkeleri (Genel Hukuk Prensipleri)...227 g. Mukayeseli Hukuk...234 h. Diğer Bilim Dallarından Yararlanma...235 C. Yasaya Aykırı Yargıç Hukuku...236 1. Genel Olarak...236 2. Direnme...237 3. Direnme ve Düzeltme Koşulları...237 4. Direnme Hakkının İcrası...244 D. Karşılaştırmalı Olarak Yargıç Hukuku...245 E. Yargıç Hukuku nun (Boşluk Doldurmanın) İşleyişine İlişkin Bir Şema...246
İçindekiler XI IX. BAZI HUKUK DALLARINDA YORUMUN VE YARGIÇ HUKUKUNUN ÖZELLIKLERI...248 A. Özel Hukuk...248 B. Kamu Hukukunda...248 1. Ceza Hukuku...249 2. Vergi Hukuku...250 3. Devletler Hukuku...251 4. Sosyal Güvenlik Hukuku...251 5. Anayasa Hukuku...252 6. İş Hukuku...255 KAYNAKÇA...259 EK...271 YÖNTEMBİLİM İLE İLGİLİ YÜKSEK MAHKEME KARARLARINDAN ÖRNEKLER...271 HUKUK DALLARINA GÖRE KARAR LİSTESİ...271 KONULARA GÖRE KARAR LİSTESİ...271 I. Grup : Genel Olarak...271 1. Yasama Yorumu...271 2. Yorum İle İlgili Hukuk Okulları...271 II. Grup : Yorum Türleri...271 1. Lafzi Yorum...271 A. Genel Olarak...271 B. Kenar Başlıkları ve Yorum...271 C. Aksi İle Kanıt...271 2. Sistematik Yorum...271 3. Tarihi Yorum...271 4. Gai Yorum...272 5. Anayasaya Uygun Yorum...272 6. Kanuna Aykırı Yorum...272 III. Grup : Boşluk Türleri...272 1. Yasa Boşluğu...272 2. Hukuk Boşluğu...272
XII HUKUKTA YÖNTEMBİLİM 3. İptal Boşluğu...272 4. Vasıflı Susma...272 IV. Grup : Yargıcın Boşluk Doldurma (Kural Koyma) Araçları...272 1. Kural Koyma...272 2. Kıyas...272 3. Ceza Hukukunda Kıyas...272 4. Örf Ve Adet...272 5. Hukuk Devleti İlkesi...272 6. Genel Hukuk Prensipleri...272 7. Eşitlik İlkesi...272 8. Doğal Hukuk...272 V. Grup: Bazı Kazai Bulgular...272 1. Tehlike Sorumluluğu...272 2. Bileşik Sözleşme...272 3. Sigortalı/Kurum Lehine Yorum...272 VI. Grup: Yargıcın Direnme Hakkı...272