DAVRANIŞ BİLİMLERİ DAVRANIŞ BİLİMLERİNE GİRİŞ Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT
*Dünyanın her yerinde milyonlarca insan, mal ve hizmet üretmek amacıyla, günün her saatinde durmadan çalışmakta ve didinmekte, yüz binlerce kişi de bu çalışmaları yönetmektedir. Bütün bu faaliyetler, dünyanın her yerinde, örgüt adı verilen, iktisadî, sosyal, kültürel, askerî, dinî ve siyasî amaçlı, işbirliği sistemleri içinde yerine getirilmektedir. *Örgütler, insanların tek başlarına gerçekleştiremedikleri amaçlarına ulaşmalarını; gerçekleştirebildiklerini de, daha etkili ve verimli bir biçimde başarmalarını sağlayan, toplumsal yaşam kadar eski, sosyal bir bulgu ve araç niteliğini taşırlar 2
YÖNETİM SÜRECİ Klasik Yönetim Neoklasik Yönetim 1900 İKTİSAT 1930 İNSAN Modern Yönetim 1960 DENGE Post-Modern Yönetim 2000 BİLGİ Taylor Fayol Weber Mayo McGregor Likert Dueumsallık Sistem Z Teorisi Yeni Yönetim teknikleri Toplam Kalite 3
*Yönetim uygulamaları toplumsal yaşam kadar eskidir. Milâttan önce ve orta çağlarda, kralların buyruklarında, düşünürlerin eser ve sohbetlerinde; krallara, prenslere kumandan ve devlet adamlarına verilen öğütlerde; din kitaplarında, bugünkü yönetim kavram, ilke ve tekniklerine benzer bir takım fikir ve görüşler yer almaktadır. *Milâttan önce yönetim uygulamalarının da ileri olduğuna ilişkin kanıtlar vardır. Kurmay (danışma) hizmetlerine önem verilmiştir, iş ve metot etütleri yapılmıştır, görev tanımları vardır; planlama, örgütleme ve kontrol teknikleri uygulanmıştır; personel seçimi ve eğitimi söz konusudur; vb. 4
*Mısır medeniyetinde, sulama sistemleri ve piramitleri, *Hammurabi kanunları *Romalılar ve daha sonra da Osmanlılar büyük imparatorluklarını o günün gelişmemiş teknolojisi ve haberleşme sistemleri ile coğrafi bölgelere ve coğrafi bölgeleri de vilayetlere ayırarak yetki devri ve yerinden yönetim ilkelerine göre yönetebilmeleri *İşçi-işverenin aynı locaya üye olma zorunluluğu İnsanoğlu var olduğundan beri yönetim ve başarılı yönetim uygulamaları olagelmiştir. 5
*18. yüz yılın ikinci yansında İngiltere de başlayan, 19 ve 20. yüz yıllarda Avrupa ve Amerika'ya da yayılan Sanayi devrimi, yönetim düşüncesi bakımından son derece önemli bir olaydır. *Sanayi devrimiyle ortaya çıkan fabrika sistemi, el sanatları ve ev sanayiinin küçük ve dağınık üretim birimlerinin bir çatı altında toplanması ve merkezileşmesini doğurmuştur. *Sanayi devriminden bu yana örgütlerin, sayı ve büyüklükleri artmış, bünyeleri karmaşıklaşmış ve faaliyet alanları çeşitlenmiş, insanlar gruplar halinde atölye ve fabrikalarda çalışmaya başlamıştır. 6
*Kentlerin büyümesi, yeni üretim araçlarının kullanıldığı fabrika gibi üretim sistemlerinin oluşturulması ve çok sayıda çalışanın olduğu işletmelerin oluşması bu üretim faktörlerinin organize edilmesini, koordinasyon içinde çalışmasını ve bunun kontrol edilmesini zorunlu kılmıştır. *Makine ile üretim, uzmanlaşma, iş bölümü, iş standartları gibi yeni kavramlar doğmuştur. *İşletmelerin nasıl daha etkin ve verimli bir şekilde yönetilmesi gerektiği ile ilgili farklı ilkeler ortaya atılmıştır. 7
Klasik Yaklaşım, üç ayrı odakta toplanan görüşlerden oluşmaktadır: I. Bilimsel Yönetim Yaklaşımı: Amerika Birleşik Devletleri'nde, kendisi de fiilen yöneticilik uygulaması yapan Frederick W. Taylor'un uyguladığı ve ilkelerini 1911'de yayımladığı Bilimsel Yönetimin ilkeleri kitabı etrafında yoğunlaşan görüşler. II. Yönetim Süreci Yaklaşımı: Fransa'da, fiilen yöneticilik uygulaması yapan Henri Fayol'un uygulama ve görüşlerini 1916 yılında yayımladığı Sanayi ve Genel Faaliyetlerde Yönetim başlıklı kitabı etrafında yoğunlaşan görüşler. III.Bürokrasi Yaklaşımı: Almanya'da, kendisi sosyolog ve üniversite öğretim üyesi olan Max Weber'in eserleri etrafında yoğunlaşmaktadır. 8
*Klasik Yönetim Yaklaşımları başlıca iki konuyu vurgulamaktadır: I. İşletmelerde etkinliğin ve verimliliğin artırılması, II. Bunu sağlayacak olan formel organizasyon yapısının ve bu yapı içindeki yönetim faaliyetlerinin düzenlenmesi. *Bu görüşlerle ilgili olarak; 1. Taylor'un Bilimsel Yönetim Yaklaşımı çalışanların verimliliğinin etkinliğinin nasıl artırılabileceği üzerinde, 2. Fayol'un Yönetim Süreci Yaklaşımı, bir işletmede yönetim süre olarak adlandırılan bir dizi birbirine bağlı faaliyetin neler olduğu ve iyi bir formal organizasyon yapısı, 3. Weber in Bürokrasi Yaklaşımı, daha çok sosyolojik çerçevede bir toplumda insanların birbirini neden ve nasıl etkiledikleri ve bunu nasıl meşrulaştırdıkları konusunu incelemektedir.
*1880'lerde, Frederick W. Taylor'un öncülük ettiği Bilimsel Yönetim Yaklaşımının esasını Taylor un çalışmakta olduğu Bethlehem Steel Company'de başlattığı bir dizi yeni uygulamalar oluşturmaktadır. *Bu uygulama ve araştırmalar, İşlerin dizayn ve yapılma şeklinin mühendislik ve bilimsel bir yaklaşımla incelenerek yeniden düzenlenmesi ile hem verimliliğin artacağını, hem maliyetlerin düşeceğini, hem de işletme ve çalışanların bu yeni düzenlemeden daha fazla pay elde edeceklerini göstermiştir. *1899'da başladığı bu çalışmalarını ve sonuçlarını daha sonra 1911'de yayımladığı "The Principles of Scientific Management" adlı kitabında açıklamıştır. 10
*Örgütler içindeki davranışları inceleyen ilk çalışmalar işçilerin üretkenliğini geliştirme üzerinde odaklanan endüstriyel verimlilik uzmanlarının çalışmalarına dayanır. Zaman ve hareket etüdleri geliştirerek bireysel verimliliği arttırma çabasında olan ve bu nedenle parmak hesabıyla yönetimin yerini bilimsel yöntemlere bırakmak isteyen ve Bilimsel Yönetim akımının ortaya çıkmasına neden olan endüstriyel verimlilik uzmanları daha kısa zamanda daha çok iş yapabilmek için neler yapılması gerektiği üzerinde odaklandılar. 11
Taylor'un düşüncelerin şöyle özetlenebilir: 1. Mevcut yönetim uygulamaları yetersizdir. 2. Yönetim endüstride bilimsel yöntemleri kullanmalıdır. 3. Uzmanlaşma ön planda tutulmalıdır. 4. Planlama ve zamanlama çok önemlidir. Bilimsel yönetimde her şey bir plan dahilinde yapılmalıdır. 5. Personel seçimine özel önem verilmelidir. Taylor'a göre her bir iş için doğru adam işe alınmalıdır. 6. Standart yöntemler geliştirilmelidir. 7. Her bir iş için standart zaman saptanmalıdır. 8. Ücret yönünden teşvik araçları kullanılmalıdır. 12
*Yönetim Süreci Yaklaşımı, yönetim ve organizasyon konusunu Bilimsel Yönetim Yaklaşımına oranla daha kapsamlı ve makro bir perspektifle ele alan yaklaşımdır. *Taylor un daha çok iş dizaynı ve işin yapılma şekli ile ilgilenmesine karşılık Fayol, organizasyonun tamamını ele alarak iyi bir organizasyon dizaynı ve yönetim ilkelerini araştırmıştır. *Bu anlamda yönetim süreci yaklaşımı, yapı ve organizasyonun tamamı ile ilgilendiğinden daha bütüncül bir yaklaşımdır. *Formel yapının hangi ilkelere göre oluşturulması gerektiğini belirlemeye çalışır. 13
*Fayol, işletme faaliyetlerini ana bölümler açısından incelemiş ve kendi içinde altı grupta toplamıştır. Bu faaliyetler: 1. Teknik faaliyetler (üretim faaliyetleri) 2. Ticari faaliyetler (alım, satım vs.) 3. Finansal faaliyetler (para bulma ve kullanma) 4. Muhasebe faaliyetleri (kayıtların ve istatistiklerin tutulması, hazırlanması) 5. Güvenlik faaliyetleri (işyeri ve işgörenlerin korunması) 6. Yönetim faaliyetleri 14
*Fayol, yukarıda belirtilen 6 temel faaliyet içinde saydığı yönetim faaliyetlerine ilişkin olarak 14 ilke ileri sürmüştür: 1. İşbölümü 2. Yetki ve sorumluluk 3. Amaç birliği (Yönetim birliği) 4. Hiyerarşik yapı 5. Merkezi yönetim 6. Kumanda birliği 7. Genel çıkarların bireysel çıkarlardan üstün olması 15 8. Disiplin 9. Ücretleme 10.Hakkaniyet 11.Düzen 12.İnisiyatif 13.Personelin devamlılığı 14.Moral güç (işbirliği ruhu)
*Bu yaklaşıma göre yönetim, faaliyetleri bir süreç şeklinde oluşur. Bu sürecin başlıca safhaları planlama, organizasyon, emir-komuta (yürütme), koordinasyon ve kontrol'dür. Bazen eğitim ve yetiştirme de ayrı bir fonksiyon olarak bu sürece dâhil edilmektedir. GİRDİ PLANLAMA ORGANİZASYON YÜRÜTME KOORDİNASYON KONTROL ÇIKTI 16
*Bürokrasi modeli, fonksiyonel uzmanlaşmaya dayanan iş bölümü, yetki hiyerarşisi, mevki ya da pozisyonların hak ve görevlerini belirleyen kurallar sistemi, işlerin yerine getirilmesinde takip edilecek yöntemler sistemi, bireylerarası ilişkilerde gayri-şahsilik, mevkilere uzanan kişilerin atanması gibi özellikler taşır. *M. Weber, bürokrasinin modern toplumların büyük çaplı ve karmaşık yapılı kurumları için en uygun ve teknik bakımdan üstün bir örgüt tipi olduğunu, rasyonellik, önceden tahmin edilebilirlik, dakiklik, devamlılık, disiplin ve güvenirlilik gibi üstünlüklere sahip bulunduğunu ileri sürmüştür. 17
*Bürokrasi modeli, bir yönetim için akılcı, güçlü, amaçlara ulaştıracak sağlam bir örgüt yapısının kurulması, bu yapıda sadece belirli görevleri yerine getirmekten sorumlu olan kimselerin kendi alanlarında uzmanlaşmaları, kişisel arzu, hırs ve ihtiyaçlardan arınmış nesnel ve akılcı bir yönetim sistemi kurması, işbaşına getirilecek yöneticilerin bilgi yetenek ve tecrübelerine göre seçimle demokratik olarak görevlendirilmeleri gibi yararlı bir takım kuralları içermektedir. *Bu özellikleri ile model bilimsel ve ideal bir niteliğe sahiptir 18
*Bürokrasinin özellikleri : 1. Yönetimde erişilecek amaç ve hedefler ile bunları gerçekleştirmek için yapılacak tüm faaliyetler belirlenmiş ve bu faaliyetler çeşitli örgütsel birimlere biçimsel görevler adı altında dağıtılmıştır. 2. Bu örgütte görevlilerin faaliyetleri yerine getirmeleri için gerekli olan maddi ve beşeri araç ve kaynakları serbestçe kullanabilme derecelerini belirten yetkiler açıkça belirlenmiştir. 3. Yetkilerin kullanılmaması durumunda başvurulacak zorlayıcı önlemler kademeli olarak açıklanmış, görevlerin hacmi ve zorluk derecesi gözönüne alınarak başarılı olan görevliler için akılcı bir ücretlendirme ve ödüllendirme sistemi geliştirilmiştir. 4. Her mevkiin taşıdığı yetkiler, biçimsel ve bir hiyerarşi piramidinin belirli bir kısmına ilişkindir. 19
5. Her alt mevki bağlı olduğu üst mevki tarafından denetlenecektir. 6. Astlar üstlerinin emirlerine daha akılcı ve mantıksal olduğu ve düzenin hukuksal yapısına uygun bulunduğu için uyacaktır. 7. Hiyerarşik mevkiler arasında kurulacak ilişkiler yazılı haberleşmeye dayandırılır ve bu evraklar ispat aracı olarak dosyalarda saklanır. 8. Görevler önceden belirlenmiş ve yazılı olarak örgüte dağıtılmış olan yönetmelik veya tüzüklere göre yerine getirilir. Bu kuralların dışına çıkılamaz. 9. Görevleri yerine getirirken hiç bir kimse, emrine tahsis edilen araçları ve personeli kendi kişisel ihtiyaçları için kullanamaz. 20
*1930 lu yıllara gelindiğinde, bir yandan işletmelerin büyüklüklerinin artması ile karşılaşılan yönetim sorunlarının çoğalması, bir yandan da 1929 Dünya Ekonomik Krizi'nin yarattığı işsizlik ve işgörenlerin ve ailelerin içine düştüğü yaşam güçlükleri, işletme yöneticilerinin kullandığı Klasik Teori kökenli yönetim araçlarının yetersizliğini hissettirmiştir. *Bu dönemde, işletmelerde insan unsuruna daha yakından bakan, organizasyonları sadece "tam ayarlı olarak çalışan bir makine" olarak görmeyen, organizasyonların teknik ve maddi unsurlara ilaveten insan unsuru ile oluşan bir yapı (bir anlamda sosyo-teknik birim) olduğunu ileri süren görüşlerden oluşan bir akım ortaya çıkmıştır. 21
*Davranışsal teorinin üzerinde durduğu ana konular; 1. Bir organizasyon içinde çalışan "insan" unsurunu anlamak, 2. İnsan yeteneklerinden azami ölçüde yararlanabilmek, 3. Organizasyon yapısı (iş tanımları, yetki ilişkileri vs.) ile insanların (çalışanların) davranışları arasındaki ilişkileri incelemek, 4. Organizasyon içinde insanların bir araya gelmeleri ile oluşturdukları informal ilişkileri ve sosyal grupları anlamak 5. Grupların özelliklerini ve organizasyon üzerindeki etkilerini araştırmak, 22
*Davranışsal teorinin üzerinde durduğu ana konular; 6. İletişim, algı, liderlik, motivasyon, değişim, anlaşmazlık ve çatışmalar, ihtiyaç ve yetkilerinin değişmesi ile davranışlarının değişmesi arasındaki ilişkileri anlamak, 7. Klasik teorinin rasyonellik anlayışı çerçevesinde yeni bir boyut olarak insanın tatmin olması, bunu etkileyen faktörler ve tatmin ile verimlilik arasındaki ilişkileri anlamak. 23
*Modern yönetim yaklaşımı, örgütü, sosyal bir sistem olarak ele almış ve yönetimde ilke koymanın anlamlı olmadığı, değişen dünyaya, değişmeyen ilkeler koymanın anlamsızlığı üzerinde durmuş, ilkeden hareket etmek yerine konjonktürden hareket etmenin daha doğru olduğu üzerinde durmuştur. *Modern yönetim düşüncesi geliştirdiği Sistem Yaklaşımı ile örgüt çalışmalarının başarılı bir şekilde yönetiminde iç ve dış çevre faktörlerinin bir bütün içinde görülmesi ve değerlendirilmesi gereği üzerinde durmuştur. 24
*Neoklasik yönetim düşüncesi yerini, İkinci Dünya Savaşı yıllarından itibaren, Modern Yönetim Düşüncesine bırakmıştır. *Bu teori, iki farklı yönetim yaklaşımından oluşmaktadır. Bunlardan ilki, genel sistem teorisi nin sosyal bilimlere uygulanmasıyla ortaya çıkan Sistem Teorisi, diğeri Durumsallık Yaklaşımı dır. *Modern yaklaşımda, klasik yaklaşımın aksine, organik bir yapı söz konusudur. İnsan bu sistemde sadece makinenin bir parçası değildir; sistemin en önemli unsurudur. *Aynı zamanda örgüt, çevre şartlarını dikkate alan bir bakış açısına dayandığı için sistem, açık sistem anlayışına dayalıdır. 25
*İşletmecilik tarihine 20. yüzyılın başından bugüne bakıldığında, örgütlerin yapılanmalarında büyük bir değişim ve dönüşümün yaşandığı görülür. 20. yüzyıl başlarında Taylor, Fayol ve Weber, örgütlerin hiyerarşik yapılarını geliştirmeye ve kontrol etmeye yönelik bilimsel yasalar, ilkeler ve örgütsel uygulamalar üzerinde yoğunlaşmışlardır. *Henry Ford, Taylor tarafından geliştirilmiş olan Bilimsel Yönetim kuramını otomobil üretme sürecine uygulamıştır. *Bu durum yepyeni bir toplum düzeni ve yaşam biçimi halini almıştır. Fordist sistem olarak adlandırılan bu uygulamalar sistemin rasyonellik anlayışı, belirlenen çevre içinde işlevsellik ve verimlilik ölçütlerine dayanmaktadır. Aynı zamanda bu süreç modernitenin bir parçası olarak yorumlanmaktadır 26
*Post-modern örgütler sosyo-ekonomik ortamdaki değişmeleri yansıtmaktadır. Bu durum fordizmden post-fordizme veya sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş olarak da nitelendirilmektedir *Post-modem yönetim yaklaşımları, örgüt çalışanlarını derinden etkilemektedir. Bu gelişmelerin odağında insan ın her şeyden önemli bir varlık olarak ortaya çıkması, genel olarak eğitim ve yaşam düzeyinin yükselmiş olması, insanların bekleyişlerindeki, değişmeler ve insanların yaratıcılığından daha fazla yararlanma konusundaki gelişmeler ve düşünceler, yeni örgüt yapılarının benimsenmesini zorunlu kılmaktadır. *Post-modern örgütler sosyo-ekonomik ortamdaki değişmeleri yansıtmaktadır. 27
*Şebeke örgütler, sanal örgütler, akıllı örgütler, yaşayan örgütler, öğrenen örgütler, demokratik örgütler, yığışım örgütler, matriks örgütler, çılgın örgütler, ilişkisel örgütler, deneyimsel örgütler, zeki örgütler, melez örgütler, çevrimsel örgütler, çalkantılı örgütler, kesişen örgütler gibi örgütlenme yaklaşımlarının *Stratejik planlama, örnek edinme, performansa dayalı ücretlendirme, dış kaynaklardan yararlanma, stratejik işbirlikleri, temel yetkinliklere odaklanma, değişim mühendisliği, dengeli skor kartı tekniği, toplam kalite yönetimi, tedarik zinciri yönetimi, bilgi yönetimi, küçülme, takım çalışması vb. daha birçok yönetim teknikleri postmodern olarak kabul edilmektedir. 28
Büyük ve çeşitli üretim merkezlerinden Dikey entegrasyon (bütünleşme)dan Büyüklük ekonomisinden Yüksek ve sivri (tall) hiyerarşik organizasyonlardan Bürokratik kişilikten Pazar payını artırmaktan Toplu pazarlamadan Kantiteden 29 Küçük üretim birimlerine Taşeronla çalışmaya Esneklik sağlayan küçük yapılara Basık (flat) ve yalın organizasyonlara Girişimciliğe Yeni pazarlar yaratmaya Niş (niche) pazarlamaya Kaliteye.
*Bu döneme kadar pazarları hakimiyeti altında bulunduran firmalar bu yoğun rekabet karşısında zor duruma düştüler. *Rekabetin yumuşak olduğu dönemlerde, kendi içlerinde eşgüdüm sağlama amaçlarına uygun olarak düzenlenmiş birimsel ve matriks örgütlenmeler hızlı değişimlere cevap veremez duruma geldiğinden daha esnek örgüt yapılarına ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. *Bu nedenle önce küçülüp sonra da yeniden yapılanma yoluna giden firmalar yetkinlikleri üzerinde odaklanarak, temel nitelik taşımayan faaliyetleri için gerekli mal ve hizmetleri kendi yeteneklerini tamamlayıcı türden yeteneklere sahip firmalarla ortaklık kurmak yoluyla sağlamaya başlamışlardır 30
*İşletmelerin çevredeki değişimlere hemen cevap verebilecek yapıya kavuşması, etkinliğin artırılması ve işletmenin esnek davranabileceği ve sadece uzmanı olduğu işe odaklanması diğer işlerini ise başka işletmelere devretmesi sonucunda şebeke örgüt yapıları ortaya çıkmıştır. *Bu tür yapının temel özelliği; bir mal veya hizmeti üretebilmek için yapılması gereken iş ve faaliyetlerin ve bunun için gerekli olan kaynakların tek bir işletmenin bünyesinde toplanmasının yerine farklı işlerin sanal örgütlenmelerle dağıtılmış olmasıdır. 31
*Yeniliklere odaklanmak için firmaların kaynaklarını sadece uzman oldukları konuya tahsis ederek, kendi yetkinlikleri dışındaki faaliyetlerde dış kaynak kullanmaları (outsourcing) firmaları gereksiz yüklerinden kurtardığı gibi firmalar, kendi uzmanlığını ve bilgisini geliştirmeye de daha fazla kaynak ayırabilmişlerdir. Firmalar ancak bu sayede mevcut koşullarının da ötesine geçebilecek bilgiyi de üretebilirler. *Şebeke biçiminde örgütlenmiş organizasyonların oluşturduğu yapıya bakıldığında, onların her birinin kendi temel yetkinliğine göre ayrı bir işleyiş altında çalıştığı ve birbirlerine piyasa mekanizmasıyla cevap veren şirketler konfederasyonuna ya da çatısız bir şirkete benzediklerini görmekteyiz. 32
*İşletmeler kendi temel yetenekleri üzerinde yoğunlaştıkça dış kaynak kullanımı artmakta, dış kaynak kullanımı arttıkça ortaklık ve şebeke organizasyonları gelişmekte ve bu yolla firmalar daha esnek ve daha hızlı hareket eder hale gelmektedirler. *Bu organizasyon yapıları ve birbiriyle ilgili küçülme, dış kaynak kullanımı kademe azaltma (delayering), takım bazında örgütlenme (team based organization), sıfır hiyerarşi, yalın organizasyon (lean organization) gibi kavramlar Postmodern organizasyon yapılarında genellikle birlikte yer almaktadır. 33
34