Tüberküloz Hastalarında Benlik Saygısı Düzeylerinin Belirlenmesi Müyesser ERDEM*, Nazan TAŞCI** * Pamukkale Üniversitesi Denizli Sağlık Yüksekokulu, ** Pamukkale Üniversitesi Denizli Sağlık Bilimleri Enstitüsü, DENİZLİ ÖZET Tüberküloz (Tbc) hastalarının tedaviye uyumunu arttırmada, kendilerini ve hastalıklarını algılama biçimlerini belirleme önemlidir. Hastalığa yakalanma nedeniyle benlik saygısının azalması, kişinin kendine olan güvenini kaybetmesine, sosyal ilişkilerinin zedelenmesine ve hastalıkla mücadele etmeyi bırakmasına neden olabilir. Bu çalışmada, Tbc hastalarında benlik saygısı düzeylerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Tanımlayıcı ve kesitsel tipte bir araştırma yapılmıştır. İzmir Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim Uygulama ve Araştırma Hastanesi nde, Ocak 2001-Şubat 2001 tarihleri arasında akciğer Tbc si tanısı ile hastaneye yatırılan hastalar araştırma kapsamına alınmıştır (n= 120). Araştırmaya katılan hastaların benlik saygısı puan ortalamaları 57.50 ± 14.09 (minimum 24, maksimum 84) olarak bulunmuştur. Hastaların benlik saygısı puan ortalamalarını; işsiz veya ev hanımı olması, çalışmaması, hastalığın maddi durumunu etkilemesi, iyileşme umudunun olmaması, ailesi ve çevresi ile olan ilişkilerinin değişmesi ve sosyal destek görmemesinin düşürdüğü belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Benlik saygısı, tüberküloz. SUMMARY Determination of Self-Esteem Levels of Patients with Tuberculosis Tuberculosis patients and determining the perception of their illnesses are important in increasing treatment adaptation. Decrease in self-esteem because of illness cause losing self confidence, deteriorating social relations and giving up struggle against illness. The aim of this study was to determine self-esteem levels of patients with tuberculosis. Descriptive and cross section study. Study was done on patients (n= 120) who were treated for pulmonary tuberculosis in İzmir Chest Diseases and Surgical, Education, Practice and Research Hospital between January 2001 and February 2001. Average self-esteem points of the patients were found to be 57.50 ± 14.09 (minimum 24, maximum 84). It was observed that being unemployed and housewife, not having a job, effects on economic status of the patient, not having a hope to recover, change in family and social relations and not having social support decreased average self-esteem points of the patients. Key Words: Self-esteem, tuberculosis. Yazışma Adresi (Address for Correspondence): Dr. Müyesser ERDEM, Pamukkale Üniversitesi Denizli Sağlık Yüksekokulu (Devlet Hastanesi Yanı), DENİZLİ - TÜRKİYE e-mail: erdemmuyesser@hotmail.com 171 Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(2): 171-176
Tüberküloz Hastalarında Benlik Saygısı Düzeylerinin Belirlenmesi Dünyada tüberküloz (Tbc) hastalığı, 1953 yılına kadar giderek azalmış, 1985-1992 yılları arasında ise tekrar yayılmaya başlamıştır. Tbc basili, insan vücudunda uzun yıllar inaktif kalmakta, daha sonra hazırlayıcı faktörlerin etkisi ile aktif hale gelebilmektedir. Bu nedenlerden dolayı Tbc, insan sağlığını tehdit eden önemli bir hastalıktır (1,2). Tbc tüm kronik hastalıklarda olduğu gibi, bireyi sadece fiziksel olarak değil, ruhsal ve sosyal yönden de etkileyen bir sağlık sorunu olduğu için, sadece ilaç tedavisi ile iyileştirilemez. Tedavinin uzun süreli olması, ilaç kullanımındaki güçlükler, hastanın sahip olduğu sosyokültürel düzey ve benlik saygısı, tedaviye uyumunu etkileyen önemli faktörlerdir (3). Kişinin sahip olduğu benlik saygısı, hastalığa göstereceği tepkiyi etkilediği gibi, yeni duruma alışmasını sağlayabilir veya engelleyebilir (4). Benlik saygısı ile çevreye uyum arasında doğru orantılı bir ilişki olduğu, düşük benlik saygısı olan bir bireyde yüksek düzeyde kaygı, psikosomatik ve depresyon belirtilerinin bulunduğu belirtilmektedir. Ayrıca, benlik saygısının düşük olması, kişinin kendi durumunu gerçekçi algılamasını ve değiştirilmesi gereken şeyleri değiştirmek için harekete geçme yeteneğini olumsuz etkiler (5). Hastanın benlik saygısını yükselterek tedaviye uyumunu sağlamada hemşirenin önemli rolü vardır. Hastanın benlik saygısını yükseltmek için öncelikle güven verici bir hemşire/hasta ilişkisi kurulmalı, birey duygularını ifade edebilmeli, hastalığına ilişkin sorular sorabilmeli ve güvenilir bilgiler alabilmelidir. Kişinin güçlü yönleri, kaynakları ve beklentileri belirlenerek, durumunu gerçekçi algılaması, yeni seçeneklerin gösterilmesi, gerekli durumlarda toplumsal kaynaklara yönlendirilmesi yararlı olabilir (6,7). Bu çalışmada; akciğer Tbc si olan hastaların benlik saygısı düzeylerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırmanın Tipi MATERYAL ve METOD Akciğer Tbc si olan hastaların benlik saygısı düzeylerinin belirlenmesi amacıyla bu araştırma, tanımlayıcı ve kesitsel olarak planlanmıştır. Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini, İzmir Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim Uygulama ve Araştırma Hastanesi nde, Ocak 2001-Şubat 2001 tarihleri arasında yatan tüm akciğer Tbc li hastalar oluşturmaktadır (n= 300). Evren belli formülü kullanılarak örneklem büyüklüğü 116 kişi olarak belirlenmiştir (8). Basit rastgele örnekleme yöntemi kullanılarak örneklemin tümüne ulaşılmıştır (n= 120). Örneklemin Tanıtımı Araştırmaya katılan hastaların 25 (%20.8) i kadın, 95 (%79.2) i erkektir. Yaş ortalamaları 43.30 ± 15.98 (minimum 16, maksimum 79) yıl olup, %70 i 30 yaşın üstündedir. Hastaların %54.2 (65) si ilkokul mezunu, %2.5 (3) i yüksekokul mezunudur ve %38.3 ünün sağlık güvencesi bulunmamaktadır. Verilerin Toplanması Araştırmanın yapılabilmesi için ilgili kurumlardan ve hastalardan izin alındıktan sonra, Ocak 2001-Şubat 2001 tarihleri arasında veriler toplanmıştır. Bu araştırmada veri toplama aracı olarak iki form kullanılmıştır. Birinci form; hastaların demografik verileri, hastalıklarına ilişkin bilgi ve sahip oldukları sosyal destek sistemlerini (25 soru) belirlemek amacıyla geliştirilmiştir. İkinci form ise, Coopersmith Benlik-Saygısı Ölçeği dir. Coopersmith tarafından 1975 yılında geliştirilen bu ölçek, kişinin çeşitli alanlarda kendisi hakkındaki tutumunu belirlemektedir. Verilerin Değerlendirilmesi Benlik saygısı ölçeğinin değerlendirilmesinde, Coopersmith tarafından belirlenen yöntem kullanılmıştır. Ölçekte 25 madde bulunup, elde edilen toplam puan 0 ile 100 arasında değişmektedir. Ölçekten elde edilen puan, 10-30 arasında ise düşük, 31-70 arasında ise orta, 71-100 arasında ise yüksek benlik saygısı olarak tanımlanmaktadır. Türkiye de ölçek Tufan ve Turan tarafından dilimize uyarlanarak, geçerlilik ve güvenilirliği yapılmıştır (5,9,10). Elde edilen verilerin istatistiksel analizleri SPSS 9.0 programında, Kruskal-Wallis ve Ki-kare istatistiksel yöntemi kullanılarak değerlendirilmiştir (11). Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(2): 171-176 172
Erdem M, Taşcı N. BULGULAR A. Benlik Saygısı Puan Ortalamaları Araştırmaya katılan hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının 57.50 ± 14.09 (minimum 24, maksimum 84) olduğu belirlenmiştir (Tablo 1). B. Benlik Saygısı Puan Ortalamalarını Etkileyen Sosyodemografik Faktörler Hastaların benlik saygısı puan ortalamaları ile yaş, cinsiyet, eğitim durumu, sağlık güvencesi olma durumu, medeni durumu, çocuk sayısı, evliliğini nasıl değerlendirdiği ve en uzun süre yaşadığı yerleşim yeri karşılaştırıldığında, gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlenmiştir (p> 0.05). gelir getiren bir işte çalışma durumlarına göre dağılımları incelendiğinde gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu saptanmıştır (p< 0.05). Çalışan kişilerin benlik saygısı puan ortalamaları (62.27), çalışmayan kişilere göre daha yüksek bulunmuştur (Tablo 2). mesleklerine göre dağılımları incelendiğinde gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu bulunmuştur (p< 0.01). Benlik saygısı puan ortalamasının, çalışmayanlarda (işsiz, ev hanımı) en düşük (50.67), işçi, esnaf, çiftçi ve emekli olanlarda orta (60.59), memurlarda ise yüksek düzeyde (72.00) olduğu görülmektedir (Tablo 3). ekonomik durumunun etkilenmesine göre dağılımı incelendiğinde, gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu bulunmuştur (p< 0.01). Ekonomik durumunun etkilenmediğini söyleyenlerin benlik saygısı puan ortalamaları (62.22), daha yüksektir (Tablo 4). C. Benlik Saygısı Puan Ortalamalarını Etkileyen Diğer Faktörler Hastaların benlik saygısı puan ortalamaları ile hastalığı hakkında bilgi verilmesi, bilgi istemesi, hastalığı yaşama süresi, bakım ve tedavisinde fikrinin sorulması ve söz sahibi olması, hastaneye yatarak tedavi olmanın gerekliliği, yeterli te- Tablo 1. Hastaların benlik saygısı puan ortalamaları. Benlik saygısı puan ortalaması SS Minimum Maksimum 57.50 14.09 24 84 SS: Standart sapma. Tablo 2. gelir getiren bir işte çalışma durumlarına göre dağılımı. Gelir getiren bir işte çalışma durumu Sayı Ortalama SS Çalışan 37 62.27 13.55 Kw= 5.772 Çalışmayan 83 55.37 13.88 Sd 1 p= 0.016 Tablo 3. mesleklerine göre dağılımı. Mesleği Sayı Ortalama SS Memur 4 72.00 10.33 Kw= 17.240 İşçi, esnaf, çiftçi, emekli 74 60.59 13.12 Sd 2 İşsiz, ev hanımı 42 50.67 13.27 p= 0.001 SS: Standart sapma. 173 Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(2): 171-176
Tüberküloz Hastalarında Benlik Saygısı Düzeylerinin Belirlenmesi Tablo 4. ekonomik durumunun etkilenmesine göre dağılımı. Ekonomik durumunun etkilenmesi Sayı Ortalama SS Etkilendi 84 55.48 13.85 Kw= 7.747 Etkilenmedi 36 62.22 13.67 Sd 1 p= 0.005 davi görmesi karşılaştırıldığında gruplar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlenmiştir (p> 0.05). iyileşme umuduna göre dağılımı incelendiğinde, gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu bulunmuştur (p< 0.05). İyileşme umudu olan hastaların (%76.7), benlik saygısı puan ortalamaları (58.91) daha yüksektir (Tablo 5). Hastaların benlik saygısı puan ortalamaları ile ailesi ve çevresi ile olan ilişkilerinin değişme durumu karşılaştırıldığında, aradaki farkın istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır (p< 0.01). Ailesi ile olan ilişkilerinde herhangi bir değişiklik yaşamadığını ifade edenlerin benlik saygısı puan ortalaması yüksek iken (61.41), ilişkilerinde olumlu veya olumsuz değişiklik yaşayanların düşük (54.91) olduğu belirlenmiştir. Ailesi olmadığını ifade eden üç kişinin ise benlik saygısı puan ortalaması (48.00) diğerlerine göre daha düşük bulunmuştur (Tablo 6). Aile ilişkilerinde değişiklik yaşayan 66 kişinin %78.8 (n= 52) i, ailelerinin kendilerine daha fazla yakınlık gösterdiğini, %21.2 (n= 14) si ise ailelerinin kendilerinden uzaklaştıklarını belirtmişlerdir. Çevresi ile olan ilişkilerinde değişiklik yaşayan 50 kişinin %72 (n= 36) si, çevresinin kendilerine daha fazla yakınlık gösterdiğini, %28 (n= 14) i ise kendilerinden uzaklaştıklarını ifade etmişlerdir (Tablo 6). Tablo 5. iyileşme umuduna göre dağılımı. İyileşme umudu Sayı % Ortalama SS İyileşirim 92 76.7 58.91 14.01 Kw= 8.025 Kısmen iyileşirim 19 15.8 56.42 13.19 Sd 2 İyileşmem 9 7.5 45.33 11.66 p= 0.018 Toplam 120 100.0 57.50 14.09 Tablo 6. ailesi ve çevresi ile olan ilişkilerinin değişme durumuna göre dağılımı. Değişkenler Sayı Ortalama SS Ailesi ile olan ilişkisinin değişme durumu Kw = 7.005 Değişmedi 51 61.41 12.94 Sd 1 Değişiklik oldu 66 54.91 14.42 p= 0.008 Çevresi ile olan ilişkisinin değişme durumu Kw = 10.838 Değişmedi 67 60.96 13.91 Sd 1 Değişiklik oldu 50 53.44 13.35 p= 0.001 Toplam 117* 57.74 14.12 * Hiç kimsesi olmadığını ifade eden üç kişi değerlendirme dışı bırakılmıştır. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(2): 171-176 174
Erdem M, Taşcı N. sosyal destek görme durumlarına göre dağılımı incelendiğinde, gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu bulunmuştur (p< 0.05). Çevresinde bulunan insanlardan destek gördüğünü ifade edenlerin benlik saygısı puan ortalamaları (58.93) daha yüksektir (Tablo 7). TARTIŞMA Araştırmaya katılan hastaların çoğunun orta yaş grubunda erkek ve daha çok ilkokul mezunu olduğu belirlenmiştir. Diğer araştırma bulgularında da hastalığın erkeklerde daha fazla görüldüğü saptanmıştır. Tbc hastalığının erkeklerde fazla görülmesi, onların daha olumsuz koşullarda, kahvehaneler, sağlıksız çalışma ortamları gibi yerlerde bulunmaları dışında sigara ve alkol alışkanlığına bağlı olabilir (12,13). Gelişmiş ülkelerde Tbc daha çok yaşlılarda görülürken, gelişmekte olan ülkelerde ise tüm yaş grubunda, özellikle de orta yaş erişkinlerde görülmektedir. Ülkemizde yapılan çeşitli çalışmalarda, hastaların en fazla 20-30 yaş grubunda, %38.2 ile %27.8 oranında görüldüğü belirlenmiştir. Hastalığın orta yaş erişkinlerde daha fazla görülmesi toplumun sosyoekonomik yönden de etkilenmesi anlamına gelmektedir (2,12,14,15). Trakya Bölgesi nde yapılan bir araştırmada, hastaların %16.7 sinin okur-yazar değil, %58.3 ünün ilkokul, %5.7 sinin üniversite mezunu olduğu bulunmuştur (16). Çalışmamız cinsiyet, yaş ve eğitim düzeyi yönünden diğer araştırma bulguları ile benzerlik göstermektedir. Kronik ya da geçici bir fiziksel rahatsızlığı olan yetişkinlerde benlik saygısının etkilendiği belirlenmiştir (17). Bu araştırmada da hastaların benlik saygısı puan ortalamalarının 57.50 ± 14.09 bulunması bu bulguyu destekler niteliktedir (Tablo 1). Yapılan bir çalışmada, diyabet ve hipertansiyon hastalarına göre kanser ve romatoid artrit hastalarının daha düşük benlik saygısına sahip olduğu saptanmıştır (18). Baş ve boyun kanseri tanısı ile ameliyat edilen hastalarda aynı ölçek kullanılarak, ameliyat öncesi benlik saygısı puan ortalaması 76.74, ameliyat sonrası 69.68 olarak belirlenmiştir (7). Tbc hastalarının benlik saygısı puan ortalamalarının, cerrahi tedavi uygulanan ve beden imajı bozulan bu hastalardan daha düşük bulunması önemli bir bulgudur. Tablo 2 de görüldüğü gibi, çalışan kişilerin benlik saygısı puan ortalamaları, çalışmayan kişilere göre daha yüksek bulunmuştur. Çalışan kişilerde benlik saygısı puan ortalamasının yüksek olmasını, daha çok toplum içinde olma, kendini ve yeteneklerini başkaları ile karşılaştırma, para kazanarak evin geçimine katkıda bulunma, paranın yönetimine katılma hakkına sahip olma gibi faktörlerin etkilediği düşünülebilir. Çalışma durumunun, bireyin benlik saygısını arttırdığı gibi yaptığı işin de benzer şekilde benlik saygısını etkilediği belirlenmiştir (Tablo 3). Yapılan bir çalışmada da benzer sonuçlar elde edilmiştir (10). Memur olmanın, diğer meslek sahibi olmaya göre, kişilere daha fazla sosyal statü kazandıran bir meslek olduğu düşünülebilir. Tablo 4 teki veriye dayanarak, hastaların benlik saygılarını etkileyen faktörlerden birinin de ekonomik durum olduğu söylenebilir. Gereksinimi olan hastaların maddi yönden desteklenmesi, benlik saygılarını yükselterek tedaviye uyumlarını arttırabilir. Tablo 5 te görüldüğü gibi, hastaların iyileşme umudu benlik saygısı puan ortalamalarını olumlu yönde etkilemektedir. Hastaların benlik saygı- Tablo 7. sosyal destek görme durumlarına göre dağılımı. Çevreden destek görme Sayı Ortalama SS Görüyorum 97 58.93 14.36 Kw= 6.592 Görmüyorum 23 51.48 11.27 Sd 1 p= 0.010 175 Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(2): 171-176
Tüberküloz Hastalarında Benlik Saygısı Düzeylerinin Belirlenmesi sını yükseltmede, durumunu gerçekçi algılaması önemli bir yer tutmaktadır (6). Yapılan bir başka çalışmada da hastalıklarını öğrendikleri zaman olumsuz duygulanım yaşayanlar ve yadsıma eğiliminde olanlar depresyona yatkın bulunmuşlardır. Buna karşın, hastalığı yaşam sürecinde karşılayabilecekleri bir durum olarak gerçekçi biçimde kabullenenlerde depresyon saptanmamıştır (19). Bu nedenle hemşireler, hastalara durumlarına özgü gerçekçi bilgiler vererek, iyileşme umutlarını desteklemelidir. Tablo 6 daki verilere dayanarak, aile ve çevresi ile olan ilişkilerinde olumlu veya olumsuz değişiklik yaşamasının hastayı aynı şekilde etkilediği söylenebilir. Kendini daha iyi hissedeceği düşünülerek hastaya daha fazla ilgi göstermenin, kişiden uzaklaşmakla aynı etkiyi yaratması ilginç bir bulgudur. Araştırmadan elde edilen bu bulgular, hasta için, aile ve yakın çevresinin önemli sosyal destek faktörü olduğu ve benlik saygısını destekleyici rol oynadığını göstermektedir. Yapılan bir başka çalışmada da benzer sonuçlar elde edilmiştir (19). Çevresinde bulunan insanlardan destek gördüğünü ifade edenlerin benlik saygısı puan ortalamalarının daha yüksek (58.93) olması bize, sosyal desteğe sahip olmanın önemini göstermektedir (Tablo 7). Hastaların yeterli sosyal destek görmesinin, tedaviye uyumlarını arttırmada etkili olduğu düşünülmektedir. KAYNAKLAR 1. Tait AR, Voepel-Lewis T, Tuttle DB. Compliance with standard guidelines for the prevention of occupational transmission of bloodborne and airborne pathogens: A survey of postanesthesia nursing practice. The Journal of Continuing Education in Nursing 2000; 31: 38-44. 2. Hocking TL, Choi C. Tuberculosis: A strategy to detect and treat new and reactivated infections. Geriatrics 1997; 52: 52-8. 3. Utkaner G, Büyükşirin M, Yılmaz U ve ark. Tüberküloz olgularında kaygı (anksiyete) ve depresyonun incelenmesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 1997; 45: 199-204. 4. Carson J, Fagin L, Brown D, et al. Self-esteem and stress in mental health nurses. Nurs Times 1997; 93: 55-8. 5. Muslu L. Kırsal bölgede eşleri tarafından fiziksel şiddet gören ve görmeyen kadınların benlik saygısı düzeylerinin belirlenmesi. Pamukkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı Hemşireliği ABD, Yüksek Lisans Tezi. Denizli, 2001. 6. Carpenito LJ. Hemşirelik Tanıları El Kitabı (Çeviren: Erdemir F). 7. Baskı. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 1999: 81-2. 7. Bilgin H. Baş ve boyun kanseri nedeni ile ameliyat olan hastalarda ameliyat öncesi ve sonrası beden imajı, benlik saygısı, depresyon durumları ile bakımda hemşirelerin karşılaştıkları güçlüklerin araştırılması. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Psikiyatri Hemşireliği ABD, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1996. 8. Sümbüloğlu V, Sümbüloğlu K. Sağlık Bilimlerinde Araştırma Yöntemleri. 2. Baskı. Ankara: Hatipoğlu Yayınları, 1998. 9. Gökdoğan A. Çalışan ve çalışmayan kadınların benlik saygılarının karşılaştırılması. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 1996. 10. Karanisoğlu H. İnfertil kadınlarda benlik saygısı ve psikososyal sorunların incelenmesi. Hemşirelik Bülteni 1994; 8: 1-15. 11. Özdamar K. SPSS İle Biyoistatistik. 3. Baskı. Eskişehir: Kaan Kitabevi, 1999. 12. Koç N, Keskiner N, Zeybekoğlu E ve ark. Antalya ili merkez ve ilçe dispanserlerinde 1995 yılında izlenen 335 tüberkülozlu olgunun değerlendirilmesi. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongre Kitabı. Marmaris: 17-19 Ekim 1996:129-35. 13. Akyol (Durmaz) A, Ergün (Şenuzun) F. İzmir Kahramanlar Verem Savaş Dispanseri nde 1980-1996 yılları arasında tüberküloz olgularının durum incelemesi. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongre Kitabı. Marmaris: 17-19 Ekim 1996: 227-34. 14. Çelik P, Akın M, Yensel Ş ve ark. Tüberküloz olgularının yaş gruplarına göre klinik ve radyolojik olarak karşılaştırılması. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongre Kitabı. Marmaris: 17-19 Ekim 1996: 99-106. 15. Özşahin SL, El R, Karacan ÖZ ve ark. SSK Ballıdağ Göğüs Hastalıkları Hastanesi ne sevk edilen tüberküloz hastalarının bazı özellikleri. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongre Kitabı. Marmaris: 17-19 Ekim 1996: 119-28. 16. Tabakoğlu E, Hatipoğlu ON, Otkun M ve ark. Trakya Bölgesi ndeki tüberküloz olgularının değerlendirilmesi. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongre Kitabı. Marmaris: 17-19 Ekim 1996: 137-42. 17. Karaaslan A. Benlik saygısı: Genel bir gözden geçirme. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 1993; 9: 71-4. 18. Tuna P. Kanserli hastaların benlik saygıları üzerine bir araştırma. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1993. 19. Özkurt S, Oğuzhanoğlu NK, Özdel O ve ark. Tüberkülozlu olguların tedaviye ve sosyal yaşama uyumlarının değerlendirilmesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2000;48: 213-8. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(2): 171-176 176