İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Medikal Açıdan Stres ve Çareleri Sempozyum Dizisi No: 47 Aralık 2005; s.111-116 Çalışma Yaşamında İş Yerinde Stres Psikolog Dr. Mualla Oktay Stres günümüzde sokaktaki adam dan Laboratuardaki bilim adamı na kadar her ke sin ağ zın da olan bir söz cük tür. Her kes stres ten söz et mek te dir. Ev ha nım ları nın gün le rin de, iş yer le rin de ki gün de lik ko nuş ma lar da, rad yo, te le viz yon, ga ze te, dergi gibi kitle iletişim araçlarında, hep stres ten bahsedilmektedir. Kitapçılarda stres üzerine yazılmış kitaplar kapış kapış satılmakta, üniversitelerde, büyük şirketlerde bu konu da dersler, kurslar açılmaktadır. Bu kişilere tek tek gidilip, stres ten ne an la dık la rı, stre si na sıl ta nım la dık la rı so rul du ğun da bir o ka dar fark lı ta nım çı ka ca ğı nı söy le ye bi li riz. Ya pı lan araş tır ma lar her ke sin stres ta nı mı nın ken di ne gö re ol du ğu nu gös ter mektedir. Örneğin, bir iş adamı; stresi borsadaki dalgalanmalar olarak tanımlarken, havaalanında -gözlem odasındaki gözlemcide dikkat ve konsantrasyon güçlüğü olarak görebilmektedir. Bir grup öğrencisiyle yapılan bir araştırmada stresi nasıl tanımladıkları sorulmuş ve şu yanıtlar alınmıştır. 1- Sıkıntı, kaygı, üzüntü ve gerginlik süresinin uzaması 2- İçten veya dıştan gelen etkilerle duygu ve davranışlarda ortaya çıkan, rahatsız edi ci bir du rum ve bun dan du yu lan ra hat sız lık 3- Psi ko lo jik so run la rın fi zik sel et ki le ri 4- Bunalım, gerginlik 5- Ge nel de an lam lı olan şey le rin an lam sız gel me si 6- Bir şey yapmak istememe 7- Günlük yaşamda kişinin üzerinde baskı yapan etmenlerin bileşkesi. Stres hayatın bir gerçeğidir. Ama nedense stresin genellikle olumsuz bir şey olduğu nu dü şün me eği li min de yiz. Stre si zi hin sel ve fi zik sel kay nak la rı mı zı eri tip tü ke ten bir şey ola rak gör mek te yiz. Ger çek ten de aşı rı stres in sa nı iş gö re me ye cek bir du ruma getirebileceği gibi, ciddi tıbbi sorunlarda yaratabilir. Ancak stresin aynı zamanda olum lu bir ya nı da var dır. Her kes için de ğiş ken, ama be lir li doz da stres, va ro lu şun olumlu bir özelliğidir ve etkili bir işleyiş için gereklidir.stres, organizmada fiziksel ve ruhsal değişmelere, büyümeye ve olgunlaşmaya yol açar. Stres le başa çıkmak, stresin etkisini hep olumlu düzeyde tutabilmeyi öğrenme anlamına gelir. Stres in sa nın ruh sal ve be den sel sı nır la rı nın zor lan ma sı dır. Her tür lü de ği şik lik bir zorlanma yaratır, her zorlanma bir uyum çabası doğurur. Bunun adı da strestir. Stres, bilindiği gibi, işini kaybetmek, sevdiğini ve bir yakınını kaybetmek gibi sadece olumsuz olayların doğurduğu bir durum değildir. Terfi etmek, evlenmek gibi olumlu olay lar da stres kay na ğı dır. 111
Psikolog Dr. Mualla Oktay Her tür lü ba şa rı nın te me lin de stres var dır. Çün kü ger çek ba şa rı sı nır la rın zor lanma sıy la or ta ya çı kar. Sı nır la rı nın zor lan ma sın dan hoş lan ma yan lar ba şa rı sız ola bi lirler. Bu du rum da on lar için stres kay na ğı oluş tu rur. İŞ YERİNDE - STRES İş yerinde yaşanan stres, artık bir çok uzman ve sağlık kuruluşuna göre hastalık ola rak ta nım la nı yor. En ti pik özel li ği de hem dış et ken ler, hem de ki şi nin ken di kendine yarattığı faktörlerden meydana gelmiş olması. Çalışanın performansını düşürüyor, fiziksel ve psikolojik sağlığını bozuyor, kazalara sebep oluyor, çalışanların ilişkile ri ni bo zu yor. Dep res yon ve kay gı bo zuk luk la rı na yol açı yor, çok de rin psi ko lo jik ve fiz yo lo jik za rar lar ve ri yor. Her insanın strese gösterdiği tolerans farklı olmasına rağmen, çoğumuz stresin tehlikelerinin ve dayanıklılık derecelerimizin farkında değiliz. Oysa stres onu yaşayan insan sayısı kadar çeşitli bir olgu, fakat bir çok araştırma sonucu gösteriyor ki; iş ye rin de stres ya ra tan fak tör le rin ço ğu or tak. Bunları kısaca şöyle sıralayabiliriz. 1- TEKNOLOJİ: Bilgisayarın iş ortamına getirdiği hız yüzünden insanların çalışma hızı ve onlardan beklenen verim de beraberinde artmıştır. İnsanlar çoğu zaman bu hı za ayak uy dur mak ve bu nu ko ru mak için stre se gir mek te ler. Bu na ve ri len isim ise Tek no Stres dir. 2- KAZANÇ: İşsizliğin bu kadar yüksek boyutlarda olduğu ekonominin baş döndü rü cü bir hız la de ğiş ti ği, ba zı in san la rın akıl al maz dü zey de ge lir ler el de et ti ği bir dönemde, iş yerindeki stres düzeyi her zamankinden daha yüksek düzeylere çıkmaktadır. Firmaların büyük kazançlarının arkasında büyük oranda stres yaratıcı iş kaybetme ris ki de bu lun mak ta dır. Fir ma lar bü yü dük çe stres ora nı yük sel mek te dir. 3- PERSONEL SEÇİMİ, ROL VE İŞ TANIMLARININ İYİ YAPILMAMASI: Kişinin yapacağı iş, işin ta nı mı, ki şi nin ro lü ve ki şi den bek le nen le rin net ola rak be lir len me si, ki şi nin yaşayacağı sorunları iletebileceği makamın net olarak belirlenmesi gerekmektedir. Aksi taktirde yaşanacak kaos sonucunda hem kişide hem de kurumda stres yaşanacaktır. 4- KÖ TÜ YÖ NE TİM: Se bep siz bas kı lar, be lir siz ka ri yer plan la ma sı, uzun ça lış ma sa at le ri, kö tü ile ti şim gi bi fak tör ler, da ha ucu za ve da ha hız lı iş üret mek için ele manla rı da ha çok ça lış tır ma ya odak lı yö ne ti ci ler stres dü ze yi ni art tı rır lar. 5- KONT ROL : Bir çok ça lı şan, fir ma ka rar la rın dan uzak kal dık la rı için ken di le ri ni firma ile ilgili konulardan soyutlanmış hissederler, bunun sonucunda o kişide firmaya kar şı gü ven siz lik, ge le ce ğe yö ne lik he def le ri ni oluş tur ma ma, ve per for mans kay bı or ta ya çı kar. Bu ne den le ça lı şan la rı nın da fir ma da ak tif rol al ma la rı fir ma nın için de 112
Çalışma Yaşamında İş Yerinde Stres bu lun du ğu du rum dan ha ber dar ol ma la rı ge rek mek te dir. Kı sa ca ça lı şan lar üze rin de stres yaratacak faktörleri ortadan kaldırmak gerekmektedir. İŞ YERİNDE - STRES BELİRTİLERİ İş ye rin de stre sin uzun sür me si bi re yin ba şa rı du ru mu nu et ki ler. Baş lı ca be lir ti leri: - Re ka be te kar şı koy ma yı be ce re me me, - Ken di ne gü ven siz lik Be nim fik rim bu dur di ye me me - Ka rı şık du rum lar da ba şa rı sız lık, pa nik - İş ye rin de ki so run la ra aşı rı duy gu sal tep ki gös ter me - Başarılı olmayı başaramama - Ka rar ver me sü re cin de ye ter siz kal ma - Dayanışma eksikliği - Katılımcılığın azalması - İş ka za la rı nın art ma sı - İşe devamsızlığın artması - İş per for man sı nın dü şük lü ğü - Kalite kontrolünde hataların artması - Hatalara karşı vurdumduymaz davranma EN YAY GIN ( Fİ ZİK SEL VE RUH SAL) STRES BE LİR Tİ LE Rİ - Yorgunluk - He ves siz lik, bit kin lik his si, hal siz lik - Ba şağ rı la rı, mi de ba ğır sak ra hat sız lık la rı - Kilo kaybı - Uy ku bo zuk luk la rı - Sü rek li nez le, gi rip, so ğuk al gın lı ğı ve ben ze ri has ta lık lar dan bir tür lü kur tu lamama - Sa bır sız lık, ça buk si nir len me - Konsantrasyon bozukluğu - Çok sık öf ke len me - Alınganlık, dargınlık - Kendini yararsız, değersiz hissetme - İşini kaybetme, işini becerememe, iş verenleri memnun edememe korkusu - Dep res yon - İletişim eksikliği - Alkol veya uyuşturucu madde kullanımı 113
Psikolog Dr. Mualla Oktay KURUMSAL STRES YÖNETİMİ Ku rum için de stre si yö ne te bil mek için ön ce lik le ku rum için de bil gi bi ri ki mi ol ma lı ve per so nel, ku rum özel lik le ri ne gö re ve ras yo nel ve ri ler le ça lış ma lı dır. Ku rum içinde stres yaratan bir durumla karşılaşıldığında ise; öncelikle sorun tanımlamalı ve durumu çalışanların nasıl algıladığı açıklığa kavuşturulmalı, daha sonra ise stres kaynak la rı de ğiş ti ril me li dir. Ku rum için de stres azal dı ğı nı, işe geç gel me le rin ve sağ lık har ca ma la rı nın azal ma sı gi bi du rum lar dan an la mak müm kün dür. TÜKENMİŞLİK İşle ilgili olumsuzluklar uzun süreliyse kişi işine yabancılaşır ve duygusal olarak tükenir. Bu durumu yaşayan kişiler, sorunlarını anlatamazlar. Eğer kişinin işle ilgili ulaşamayacağı hedefler konursa, kişinin tükenmesi daha kolay olacaktır. BELİRTİLERİ Kişide işe ve ortama karşı alaycı bir tutum ve yabancılaşma gözlenmekteyse ve kişi kendini izole etmeye başlamışsa kişinin tükenmişlik durumu yaşamaya başladığını anlayabiliriz. NEDENLERİ Tü ken miş li ğin çe şit li ne den le ri bu lun mak ta dır. Bu ne den ler; - Kişilere ulaşamayacakları hedefler konması - Faz la iş yü kü - Düşük motivasyonlu kişilerle çalışma - Kişinin karakteriyle yaptığı işin uyuşmaması - Sos yal des te ğin az ol ma sı 114
Çalışma Yaşamında İş Yerinde Stres NELER YAPILABİLİR? - Kişi gerektiğinde hayır demeyi bilmeli - Ge rek ti ğin de her şe ye ara ver me li - Ger çek çi he def ler kon ma lı - Sağlıklı yaşamalı - Sosyal hayat canlı tutulmalıdır. Tükenmişliğe kadar varabilecek iş stresini önleyebilmek için, kişinin uyum kapasitesi yüksek olmalı, kişi kendisinin ve durumunun farkında olmalı, yeni seçenekler üretebilmeli, kişinin mesleği ne gerektiriyorsa, en iyisini yapmalı, çalışanların iş stresiyle tükenmesini önlemek için yöneticilere de önemli görevler düşmektedir. Öncelikle yöneticiler çalışanlar arasında ayrımcılık yapmamalı, herkese eşit davranmalı, ça lı şan la rın da ay rı bir dün ya la rı ol du ğu nu unut ma ma lı ve on la rı an la ma lı, on lar la em pa ti kur ma lı dır. STRESLE BAŞAÇIKMAK Stres kişiye özgüdür. Her insanın strese dayanıklılığı ve strese gösterdiği tepki farklıdır. Çünkü ihtiyaçlar, amaçlar ve beklentilerdeki farklılığın yanı sıra, geçmiş deneyimler, inançlar, değerler, kurallarda insandan insana değişir. Sonuçta, aynı ola ya A ki şi si hiç bir tep ki ver mez ken, B ki şi si aşı rı bir re ak si yon gös te re bi lir.bu yüzden etkili bir stres yönetiminde, öncelikli olarak kişinin algılama sistemini oluşturan zihinsel program üzerinde çalışılmalı ve yaşam tarzı sorgulanmalıdır. Etkin bir stres yö ne ti mi, sa de ce siv ri si nek le rin yok edil di ği bir mü ca de le de ğil, tüm sis te me yö nelik önlemler bütünüdür. Bir yandan strese yol açan girdiler kontrol altına alınırken, diğer yandan da var olan birikmiş stresi boşaltmaya yönelik tedbirler alınmalıdır. İş stresi, sağlıksız kurum ortamı, kalitesiz iletişim, fiziksel ortamlardaki yetersizlik, kö tü yö ne tim po li ti ka la rı, ça lı şan la ra de ğer ve ril me me si, mo ti ve edil me me le ri, rol lerde ki den ge siz lik ler gi bi ku rum sal fak tör ler den do ğa bi lir. Ya da ça lı şa nın, ki şi sel, ai le ve toplumsal yaşamındaki bireysel sorunlarından kaynaklanabilir. Nereden kaynaklanırsa kaynaklansın, tüm bu sorunlar çalışanın fiziksel ve ruhsal dengesini bozar. Örneğin: Ateşin üzerindeki düdüklü tencerenin altındaki ateşi sonuna kadar açarsak, bir süre sonra düdüklü tencere patlama aşamasına gelebilir. Tencereyi patlatmamak için; ya ateşi azaltmak ya da buhar deliğini açmak gerekir. Aksi halde tencere patlar. İnsan denen organizmada düdüklü tencereye benzer. İş, aile, toplumsal ve kişisel yaşam alanlarından gelen çeşitli stres girdileri, tıpkı ten ce re de ol du ğu gi bi içer de bi rik me ye baş lar. Eğer bu gir di le ri za ma nın da bo şaltamazsak, ya da girdilerin miktarını kontrol altına alamazsak, denge bozulur. Kısaca sağlıksız iş ortamı, hoşnutsuz ve mutsuz çalışanlar üretir. Bu nedenle, stresle başa çık ma, yö ne ti min as li gö rev le rin den ol ma lı dır. Ge le cek te de var ol ma yı he def le yen şirketler, etkin bir stresle başa çıkma programını içeren sağlıklı ve dengeli bir kurum 115
Psikolog Dr. Mualla Oktay or ta mı oluş tur ma ya özen gös ter me li dir ler. STRESLE BAŞA ÇIKMADA BAZI ÖNERİLER: 1- Kas gerginliğini azaltmak ve fazla enerjiyi boşaltmak için, düzenli spor yapın 2- Aşı rı çay ve ka fe in li gı da lar dan uzak du run 3- Kişisel muhasebenizi günlük yapın, erteleme alışkanlığını terk edin 4- Duygusal zekanızı özellikle empati yeteneğinizi geliştirin. ( Duygusal zeka: Ya şam da mut lu ol ma nı zı sağ la yan be ce ri ler dir. Bu be ce ri le ri, ken di mi zi ve kar şı mızda ki le ri ta nı mak ve far kın da ol mak, olum suz duy gu lar la ba şa çı ka bil mek, ken di mizi olumlu yönde motive edebilmek olarak tanımlayabiliriz.) 5- Düzenli ve dengeli beslenin, şeker ve tuz tüketimini azaltın 6- Dü zen li ve ye ter li uyu yun, ya şam alan la rın da den ge yi gö ze tin 7- İş yü kü nü zü den ge le yin, za man ve ener ji ni zi önem ve ön ce lik le ri ni ze gö re yönetin 8- Hobiler edinin, kendinize ailenize ve çevrenize vakit ayırın 9- De ği şi me açık olun, de ği şi mi teh dit de ğil, bir fır sat ola rak gö rün 10- Ya yap tı ğı nız işi se vin, ya da sev di ği niz işi ya pın. 116