TÜRKİYE DE E-TİCARET İŞLEM HACMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA: BİR MODEL ÖNERİSİ Ufuk TÜREN 1 Yunus GÖKMEN 2 İsmail TOKMAK 3 ÖZET İnerne dünyayı küçük bir köy kadar kolay ulaşılabilir hâle geirmişir. Sağladığı fırsalardan sadece biri olan e-ticare insanoğlunun alışageldiği zaman ve mekan ahdidine bağlı işleyen geleneksel icare kavramında paradigma değişimine sebep olmuşur. Dünya üzerindeki birçok girişimci bu fırsaı değerlendirmek ve daha iyi rekabe edebilmek için e-icare iş modellerini uygulamaya başlamış, ülkemizdeki e-ticare uygulamaları da bu rendi yakından akip emişir. Bu çalışmada son yıllarda Türkiye de hızlı bir biçimde aran e-ticare işlem hacmini, ekilediğini değerlendirdiğimiz İnerne kullanıcı sayısı, Kişi Başı GSYH, enflasyon, e-icarei desekleyen yasal mevzua değişikliği, ekonomik kriz gibi fakörler oraya konmuşur. Söz konusu fakörlerin bağımsız değişken olarak anımlandığı bir çoklu doğrusal regresyon modeli oluşurulmuş, e- icare İşlem Hacmi üzerindeki ekileri açıklanmaya çalışılmış ve elde edilen bulgular yorumlanmışır. Anahar Kelimeler: e-icare, Makroekonomik Değişkenler, Çoklu Regresyon Analizi, Türkiye EXPLORING THE FACTORS EFFECTING e-commerce VOLUME OF TURKEY: A MODEL PROPOSAL ABSTRACT Inerne has ransformed he earh ino a small village. As one of he opporuniies i offers, e-commerce has made paradigm shif in he radiional commerce concep which is consrained by ime and locaion limis. Many enrepreneurs in he world have sared o apply e-commerce models o fulfill his opporuniy and gain compeiive advanage. Turkish enrepreneurs have followed his rend closely. In recen years we have seen ha e-commerce ransacions volume is increasing very fas in Turkey. We hink ha here are some naionwide variables, such as GDP per Capia, inflaion rae, number of Inerne users, global economical crises and exisence of legal arrangemens supporing e-commerce, effecing his developmen in e-commerce ransacions volume. In his sudy we ry o invesigae he effecs of hese facors, which are defined as independen variables, on e-commerce using a muliple linear regression model and inerpre he findings. Key Words: e-commerce, Macroeconomic Variables, Mulivariae Saisics, Turkey 1 Dr., KHO., Dekanlık, End. ve Sis.Müh.Böl.,Endüsri A.B.D., uuren@kho.edu.r 2 Dr., KHO., Dekanlık, End. ve Sis.Müh.Böl.,Yöneylem Arş. A.B.D., ygokmen@kho.edu.r 3 Dr., Çorum Askerlik Şubesi, ismail_okmak@yahoo.com Makalenin geliş arihi: 12.05.2011 Kabul arihi: 13.06.2011 49
1. GİRİŞ Üsel bir hızla büyüyen İnerne, bilim adamlarını buluşurarak daha hızlı bilim üreebilmesine yardımcı olmak için asarlanmış bir bilgisayar ağı olarak oraya çıkmışır (Waldrop, 2008). Ancak, 90 lı yıllar İnernein çok farklı alanlarda da kullanılabileceğini üm insanlığa gösermişir. Sanal oramın icare için çok uygun olduğunun keşfedilmesi fazla zaman almamışır. Önceleri sadece reklâm şeklinde olan icari uygulamalar, çok kısa bir süre içinde inerne üzerinden direk saış gibi birçok uygulamayı beraberinde geirmişir. Bunlara paralel olarak, sunucu ve isemci sayıları armış, günümüze gelinceye kadar İnerne yer kürenin büyük bir kısmını sarmışır. Kullanımı bölgesel olarak farklılıklar göserse de özellikle kuzey yarım kürede nüfuz edebildiği nüfus oranı oldukça yüksek rakamlara ulaşmışır. Bölgesel İnerne kullanım isaisikleri Tablo-1 de sunulmuşur. Tablo 1. Dünya İnerne Kullanımı ve Nüfus İsaisikleri (IWS, 2010a) Bölgeler (kıalar) Nüfus (2010 Es.) Kullanıcı sayısı Ara. 31, 2010 50 Kullanıcı Sayısı 2011 Nüfuz oranı (% Nüfus) Büyüme oranı (%) 2000-2010 Kullanıcı dağılımı (%) Afrika 1.013.779.050 4.514.400 110.931.700 10,9 2,357 5,6 Asya 3.834.792.852 114.304.000 825.094.396 21,5 622 42,0 Avrupa 813.319.511 105.096.093 475.069.448 58,4 352 24,2 Ora Doğu 212.336.924 3.284.800 63.240.946 29,8 1,825 3,2 Kuzey Amerika 344.124.450 108.096.800 266.224.500 77,4 146 13,5 Güney Amerika ve Karaibler Okyanusya ve Avusralya 592.556.972 18.068.919 204.689.836 34,5 1,033 10,4 34.700.201 7.620.480 21.263.990 61,3 179 1,1 DÜNYA TOPLAMI 6.845.609.960 360.985.92 1.966.514.816 28,7 445 100,0 Türkiye nin İnernele anışması 12 Nisan 1994 e ODTÜ üzerinden sağlanan bağlanı ile gerçekleşmişir. Önceleri sadece üniversieler ve bilimsel araşırma kurumları inernee bağlanırken, kısa süre içerisinde dünyadaki gelişmelere paralel olarak İnernein sağladığı olanaklar ülkemizde de kullanılmaya başlamışır. 1994 e ABD de Amazon.com un kurulması ile klasik kiapçıların raflarından dokunarak kiap seçmek ve saın almak yerine İnerne oramında kiap saan ve ürünleri kapınıza geiren bir
sisem ile ilk kez karşılan insanoğlu, bu paradigma değişimini önce biraz emkinli karşılasa da kısa sürede avanajlarını görüp ciddi anlamda benimsemeye başlamışır. Türkiye de e-icarein başlangıcının İnerne bağlanısının sağlanmasından kısa bir süre sonra olduğu ahmin edilmekedir. Sekör hızla yükselen bir eğilim göserse de 2009 verilerine göre her 100 kişiden ancak 13 ü İnerne üzerinden mal veya hizme alıp samakadır (İyiler, 2009: 53). 35 milyon İnerne kullanıcısı ile nüfusunun %45 i İnernee erişebilmesine rağmen (IWS, 2010b) ülkemizde e-ticarein henüz yeerince yaygınlaşmadığı görülmekedir. e-ticare işlem hacmindeki arışı ekileyeceğini düşündüğümüz makroekonomik fakörleri, yasal mevzua değişikliklerini ve küresel krizin ekilerini de kapsayan bir model ile oraya koymak bu çalışmanın amacını oluşurmakadır. 2. e-ticaret Daha önceleri bazı geniş alan ağları üzerinden e-ticarein uygulandığı bilinse de, e-ticarein asıl gelişimi 1991 yılında İnernein icari olarak kullanıma açılmasıyla başlamış ve büyük bir ivme kazanmışır. Bilişim eknolojilerindeki hızlı gelişmelere paralel olarak büyüyen e-ticare birçok sekörde geleneksel icaree alernaif olmakan çok, desekleyici ve amamlayıcı bir yaklaşım olmuşur (Saaçioğlu, 2005). Geleneksel pazarlama ve saış yaklaşımının en önemli kısılarından biri olan zaman ve mekân kavramını oradan kaldıran e-icare, aynı zamanda küçük müeşebbislerin büyüklerle rekabe edebileceği, ülke sınırlarını oradan kaldıran, praik olarak erişilmesi mümkün olmayan pazarlara erişim sağlayan bir yenilik olarak karşımıza çıkmışır. E-icare; mal ve hizmelerin üreim, anıım, saış, sigora, dağıım ve ödeme işlemlerinin bilgisayar ağları üzerinden yapılmasıdır. E-icare, icari işlemlerden biri veya amamının elekronik oramda gerçekleşirilmesi yoluyla; reklâm ve pazar 51
araşırması, sipariş ve ödeme ile eslim olmak üzere üç aşamadan oluşmakadır (İGEME, 2011). Bir başka anıma göre e-icare; Doğrudan fiziksel bağlanı kurmaya ya da fiziksel değiş okuş işlemine gerek kalmadan arafların elekronik olarak ileişim kurdukları her ürlü icari iş ekinliğidir (Ersoy, 1999). Günümüzde e-icare pek çok farklı faaliye alanını içeren bir kavram olarak kullanılmakadır. Böylece, İnerne üzerinden yapılan reklâmcılık, pazarlama, saış, ürün ve/veya hizme alma, sipariş ve ödeme işlemleri, müşeri desek hizmeleri, güvenlik, mal ve hizmein eslimi, bankacılık, çevrimiçi kamu hizmeleri, gümrük işlemleri, dış icare işlemleri, gibi kaegorileri e-icare içinde kabul emek mümkün görünmekedir (İyiler, 2009: 223; Laudon ve Laudon, 2010: 92). e-ticarein geleneksel yönemlere göre birçok avanajı vardır. Bu avanajlar şöyle sıralanabilir; E-Ticare; mağaza görevlilerine ve yüksek kira bedelli mekânlara ihiyacı oradan kaldırarak kurulum ve işleim maliyelerinden asarruf sağlayabilir, bu sayede aynı zamanda büyük firmalarla rekabe edebilme imkânı verebilir, Müşerilerden gelen siparişler doğrudan veriabanına girdiğinden sipariş sürecindeki maliyeleri azalıp, ciddi anlamda praiklik sağlayabilir, Ürün ve hizmelere küresel erişim sağlayarak ulusal ve uluslar arası pazarlarda fırsalar yaraabilir, Günde 24 saa, hafanın 7 günü faal olan sisem zaman ahdidini oradan kaldırır, Elekronik işlemler ve isemci-sunucu mimarisi sayesinde büyük müşeri kilelerinden aynı anda sipariş alabilecek kapasieye sahip olma imkânı verir. Müşerilerin alışveriş eğilimlerini içeren veriyi oplayabilme, muhafaza eme ve veri madenciliği yapabilme imkânı verir. 52
Mevcu müşeriler için web sielerinin birer sık güncellenen kaalog olarak görev yapması imkânı sağlar (İGEME, 2011). ABD de oplam perakende saış hacminin %5 inin e-ticare ile gerçekleşiği ve bu icare biçiminin büyük bir hızla büyüdüğü bildirilmekedir (Laudon ve Laudon, 2010: 416). Ülkemizde ise e-ticare İşlem hacmi 2010 yılında 24,5 milyon TL civarında gerçekleşmişir (BKM, 2011). 2004-2011 yılları arasında ülkemizdeki e-ticare işlem hacminin sürekli aran bir eğilim içinde bulunduğu Şekil 1 de görülmekedir. Türkiye deki e-icarei konu alan çeşili çalışmalar olmakla birlike, bu çalışmaların isenen düzeyde olmadığı görülmekedir. Bu bağlamda; Türkmen ve Songür (2010) arafından yapılan bir çalışmada, KOBİ lerde e- icare kullanımının yeerli düzeyde olmamasının nedenleri araşırılmışır. Çalışma neicesinde müşerilerin güvenlik nedeniyle elekronik icarei ercih ememeleri, işlemenin eknik alyapı eksikliği, e-icare konusunda eğiim eksikliği ve işleme müşerilerinin gerçeğini görmedikleri bir ürünü saın almak isememeleri, KOBİ lerde e-icare kullanımının önündeki engeller olarak espi edilmişir. Tuar, Kocabay ve Kılınç (2007) arafından urizm seköründe yapılan bir çalışmada ise oellerin e-icare kullanma oranının oelin sahip olduğu yıldız sayısı (hizme kaliesi) ile birlike arış göserdiği ifade edilmişir. Yine KOBİ ler örnekleminde e-icarei engelleyen fakörleri ele alan araşırmalarında, Alınaş, Alınaş ve Tokol (2006) işlemelerin eknolojik adapasyon seviyelerinin ve yaırım belirsizliği algısının e-icare yapmalarının önündeki en önemli engeller olduğunu bulmuşlardır. Yelkikalan, Kavaklıoğlu ve Alın (2011) ise yapıkları çalışmada, e-icare maksalı asarlanmış web sielerin sahip olması gereken özellikleri espi emişlerdir. Bu özellikler İş Konsepi, Web Siesi Arayüzü, Sipariş ve Teslima, Ödeme ve Güvenlik konularında güçlü olmak şeklinde sıralanmışır. Coşkun (2004) ise çalışmasında, dünyadaki belirli bazı ülkelerin ilgili verilerinden ve daha önce yapılmış alan çalışmalarının bulgularından yola çıkarak bilişim eknolojilerine yapılan yaırım, küreselleşme ve güvenlik ile ilgili problemleri oradan kaldıracak hukuki mevzuaın, e-icarei poziif yönde ekileyeceğini değerlendirmişir. 53
Milyon TL 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Şekil 1. 2004-2011 arası Türkiye nin e-icare İşlem Hacmi (BKM, 2011) Farklı bir bakış açısıyla e-icarein ulusal ekonomiye ekileri üzerinde duran çalışmasında, Çeşepe (2003), gelişmeke olan e-icarein geleceke ülke ekonomisine zarar vermesi ihimaline karşı vergilendirme ile ilgili yasal mevzuaın oluşurulması konusuna dikka çekmişir. Kalaycı (2004) ise e- icarein ekonomik ekilerini ele almış ve e-icarein işlem ve araşırma maliyelerini azalmak, rekabei arırmak yoluyla iş süreçlerini hızlandırmak ve işlemelerde verimliliği arırmak gibi ekilerinin olacağını belirmişir. Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri çerçevesinde e-icare olgusunu inceleyen çalışmalarında Özdemir, Törenli ve Kıyan (2010), ülkemizde e- icarei düzenleyen mevzuaın yeersizliğini, sanal oramda icarein hala belirsizlik olarak görülmeke olmasından dolayı işlemelerde İnernee erişim oranlarının çok yüksek olmasına karşın, e-icarei kullanma oranlarının düşük olduğunu oraya koymuşlardır. Buna çözüm olarak ise e- icarei düzenleyecek yasal mevzuaın Avrupa Birliği sandarlarına çıkarmak için düzenlemelerin yapılmasını ve dağınık bir halde bulunan günümüz yasal mevzuaının derli oplu hale geirilmesini önermişlerdir. Yerli yazında e-icare İşlem Hacmini ekileyen ekonomik ve hukuki fakörleri konu alan bir araşırmaya raslanmamışır. 54
Dünya yazınında ise, Wong (2003) Singapur daki e-icarei ekileyen fakörler üzerine yapığı çalışmada, bilgi sisemleri ve haberleşme alyapısının, bilgi eknolojileri konusunda yeişmiş ulusal insan gücünün, düzenlemeyi sağlayacak resmi kurumların varlığının, finansal ve hukuki mevzuaın yeerliliğinin ve devlein e-icare eşviklerinin e-icarei gelişireceğine değinmişir. Weixin (2006) Çin de e-icarein gelişimin ekileyen fakörleri araşırdığı çalışmasında ülkedeki demografik özellikleri, ekonomik gösergelerini bilişim eknolojilerine yapılan yaırımın ve ükeicilerin bu icare ipine hazırlık düzeylerinin önemine değinmişir. 3. E-TİCARET HACMİNİ ETKİLEYEBİLECEK FAKTÖRLER E-icarei birçok farklı fakörün ekileyebileceği, her ülke için bu fakörlerin farklılık göserebileceği bilinmekedir. Özellikle ülkedeki ikisadi değişkenler ile inerne al yapısındaki gelişmelerin e-icare İşlem Hacmini doğrudan ekileyebileceği düşünülmekedir. Öe yandan, e-icarei desekleyecek sağlam bir hukuki mevzuaın oluşurulmasının e-icare Hacmini arırırken, ülkenin içinde bulunduğu ekonomik krizlerin ilgili dönemlerde e-icare İşlem Hacmini düşürebileceği değerlendirilmekedir. 3.1 Kişi Başı Gayri Safi Yuriçi Hasıla (KBGSYH) Bir ülke sınırları içinde belirli bir dönemde üreilen nihai mal ve hizmelerin oplam parasal değerine Gayri Safi Yuriçi Hasıla denir (Dinler, 2007: 322). Son yıllarda küreselleşmenin ivme kazanması, üreim fakörlerinin ülke sınırlarının dışına aşması sonucunda, makroekonomik analizlerde bir ülke sınırları içinde yaşayan insanların alım güçlerini oraya koymak için, GSMH yerine, genellikle GSYH kullanılmakadır (Boyes ve Melvin, 2009: 204-205) GSYH arıkça insanların ekonomik güçleri ve kullanılabilir gelir düzeylerinin aracağı düşünülebilir. Gelirin de ükeimi ekileyen en önemli fakörlerden biri olduğu söylenebilir. Tükeim ile kullanılabilir gelir arasındaki ilişkiye ükeim fonksiyonu adı verilir. Bu kavramlar ilk kez Keynes arafından kullanılmış olup çağdaş makro ekonomik analizlerde kriik önem 55
aşırlar. Gelir ile ükeim arasındaki doğru yönlü bir fonksiyonel ilişki vardır. Buna göre gelir arıkça ükeimin aracağı, gelir azaldıkça ükeim azalacağı kabul edilebilir (Seyidoğlu, 2006: 480-481). Tükeimin arması her ürlü icarein doğrudan armasını sağlayacakır. GSYH nin e-icare İşlem Hacmi üzerinde belirleyici bir ekisinin bulunduğu Caselli ve Coleman (2001) nın yapılan ve uluslar arası verilere dayanan çalışmada oraya konmuşur. Ayrıca Gibbs ve Ark. (2003) arafından 33 ülkenin GSYH ve e-icare İşlem Hacmi verilerinin arasında oldukça yüksek bir korelasyon bulunduğu ve GSYH değişkeninin e-icare İşlem Hacmi değişkenindeki varyansın %50 sinden fazlasını açıkladığı bulunmuşur. Bu nedenle, çalışmada, e-icare İşlem Hacmini açıklamada KBGSYH bağımsız değişken olarak kullanılmışır. 3.2 İnerne Kullanıcı Sayısı Türkiye nin Global İnernele anışması 12 Nisan 1993 günü TÜBİTAK- ODTÜ (TR-NET) iş birliği ile bir DPT projesi çerçevesinde gerçekleşmişir. ODTÜ üzerinden 64 kbi/saniye hızla yapılan ilk bağlanı uzun bir süre ülkenin ek çıkışı olmuşur. Daha sonra Ege Üniversiesi (1994), Bilken (1995), Boğaziçi (1995), ITÜ (1996) bağlanıları gerçekleşirilmişir (Çakır ve Topçu, 2005). Türk Telekom'un 1995 yılında açığı ihale ile bir konsorsiyum arafından oluşurulan TURNET 1996 Ağusos ayında çalışmaya başlamışır. Bunun yanı sıra Haziran 1996 arihinde TÜBİTAK bünyesinde Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi (ULAKBİM) adıyla yeni bir merkez kurulmuşur. ULAKBİM'in emel görevi ise en yeni eknolojileri kullanarak Türkiye çapında üm eğiim ve araşırma kuruluşlarını birbirine bağlayacak Ulusal Akademik Ağ (ULAKNET) adıyla hızlı bir ileişim ağı kurmak ve bu ağ aracılığı ile bilgi hizmeleri vermek olarak belirlenmişir. 1999 yılı içerisinde ülkemizdeki icari ağ yapısında önemli değişiklikler olmuş ve TURNET'in yerini TTNe isimli yeni bir oluşum almışır. İnernein sunduğu imkânlar kısa bir süre içinde vaandaşlar, icari organizasyonlar ve devle kurumları arafından fark edilmiş, söz konusu özel ve üzel kişilikler yeni 56
oraya çıkan ve gelecek vadeden bu yeni pazar oramında yer edinmek için faaliyelere başlamışlardır. Evlere inerne bağlanısı sağlanmaya başlanmış, inerne kullanıcı sayısı 2000 yılında 2 milyon civarındayken, 2010 sonunda bu rakam 35 milyonu aşmışır. Böylece ülke nüfusunun % 45 i İnerne kullanıcısı hâline gelmişir. Hâlâ %58,4 olan Avrupa oralamasının (IWS, 2010c) 13 puan alında olsa da, arihsel eğilime bakılırsa, bu yüzde değerinin kısa sürede Avrupa oralamasının yakalayabileceği rahalıkla görülebilir. Çünkü on yıl içerisinde (2000-2010) ülkemizde nüfus %11 ararken, İnerne kullanıcı vaandaşlarımızın sayısı 17,5 ka armışır (Tablo 2 ). Tablo-2 de ülkemizde özel sekörün 2005 2010 yılları arasında İnerne kullanma davranışları görülmekedir. İnerne erişimi % 90 civarında seyreden özel eşebbüsün, kurumsal ve web sayfası sahipliği oranı ancak %60 dolaylarında seyremekedir. Tablo 2. Türkiye de İnerne Kullanımı (IWS, 2011b) Yıl İnerne Kullanıcı Sayısı Nüfus Nüfusa oranı 2000 2.000.000 70.140.900 2,9 % 2004 5.500.000 73.556.173 7,5 % 2006 10.220.000 74.709.412 13,9 % 2010 35.000.000 77.804.122 45,0 % Web sayfasına sahip olan girişimlerin, bu sayfalar üzerinden sundukları hizmeler sırasıyla %78,4 ile ürün kaalogları ve fiya lisesi, %33,5 ile web siesinin güvenliği ile ilgili olarak güvenlik poliikası beyanı, gizlilik mührü veya serifikası ve %28,1 ile açık iş pozisyonları için ilanlar ve çevrimiçi iş başvurusu dur. Öe yandan yapılan araşırma sonuçlarına göre, 2009 yılında girişimlerin %15,0 ı bilgisayar ağları üzerinden ürün/hizme siparişi vermiş, %8,4 ü ise ürün/hizme siparişi almış olduğu belirlenmişir TUİK, 2010). Türkiye İsaisik Kurumunun bu verilerine göre var olan web sayfalarının büyük bir çoğunluğunun saik web sayfaları olduğu düşünüldüğünden, ülkemizde özel girişimcilerin büyük bir kısmının elekronik iş modellerinden faydalanmadığını söylemek mümkündür. Ocak 2010 verilerine göre İnerne erişimine sahip girişimlerin %78,1 inin İnernei bankacılık ve finansal hizmeler için, %28,3 ünün ise eğiim ve öğreim için kullandığı bildirilmişir (Şekil-2). 57
İnerne kullanıcı sayısını arıran fakörler olarak; eknolojik gelişmeler, kişisel bilgisayar sayısındaki arış, inerne erişim alyapısına yapılan yaırımları ve inerne erişimi ücrelerinin düşmesini işare eden Gibbs ve Ark. (2003), İnerne kullanıcı sayısının bir ülkedeki e-icare İşlem Hacmini ekilediğini ileri sürmekedirler. Bu savlarını İnerne oramında daha fazla vaki geçirebilme imkânının kullanıcıların e-icare yapmasını eşvik edeceği varsayımına dayandırmakadırlar. Ayrıca Sumia ve Yoshii (2010) arafından yayınlanan çalışmada özellikle mobil inerne erişimindeki arışın e-icare İşlem Hacmi üzerinde olumlu bir ekiye neden olduğu bildirilmişir. Bu bilgiler ışığında ülkemizde de İnerne kullanıcı sayısındaki arışın e-icare İşlem Hacmi üzerinde olumlu bir ekiye sahip olacağı beklenmekedir. % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 98,2 88,8 90,9 80,4 85,4 63,6 62,3 58,7 57,8 48,2 2005 2007 2008 2009 2010 Web sayfası sahipliği İnerne erişimi Şekil 2. Özel Sekörün İnerne Erişim ve Web Sayfası Sahipliği Oranları (TUİK, 2010) 3.3 Hukuki Mevzua Çok çeşili biçimde arif edilen bilişim suçları konusunda hemfikir olunan bir anım olmasa da genel kabul gören anım Avrupa Ekonomik Topluluğu Uzmanlar Komisyonu arafından Mayıs 1983 arihinde yapılan anımlamadır. Bu anımlamaya göre bilişim suçları; bilgileri oomaik işleme 58
abi uan veya verilerin nakline yarayan bir sisemde gayri kanuni, gayri ahlaki veya yeki dışı gerçekleşirilen her ürlü davranışlardır (Özel, 2002). Yukarıda kısaca arifi yapılan genel kabulle Bilişim Suçları olarak adlandırılan suç ipi 765 sayılı Türk Ceza Kanununa Bilişim Alanında suçlar adlı On birinci Bap ın eklenmesiyle hukukumuza ilk defa 6.6.1991 arihinde girmişir. Geçen zaman içinde yeersizlikleri oraya çıkan hükümleri gelişirme ve yenilerini ekleme ihiyacı hâsıl olmuşur. Bu kapsamda yapılan çalışmalar sonucunda, 1 Haziran 2005 arihinde yürürlüğe giren 5237 sayılı yeni Ceza Kanunu nda eski kanuna oranla daha kapsamlı hükümler geirerek Bilişim Suçları hakkında düzenlemeler yapılmışır (Resmi Gazee, 2005). Wolveron (2002) hızla gelişen İnerne ve sağladığı imkânlar üzerinde sanal oramda yapılan icari ve icari olmayan üm işlemleri desekleyecek hukuki düzenlemelere olan ihiyacı oraya koyarken, Gibbs ve Ark. (2003) hukuki mevzua ile e-icarein deseklenmesi hususunu dijial imza, kişilik hakları, ükeiciyi koruma, elif hakları, içerik düzenlemesi ve vergilendirme başlıkları alında ele almış, bu konuları düzenleyen yasama çalışmalarının e-icare İşlem hacmini olumlu yönde ekileyeceğini ileri sürmüşlerdir. Ayrıca Palagios (2003) Meksika da hukuki mevzua çalışmalarının e-icarei daha güvenli ve ercih edilir bir icare ipi haline geirmedeki önemini oraya koymakadır. Yazında oraya konmuş olan bu bilgilere paralel olarak ülkemizde e-icarei güvenli hale geirmek maksadıyla yapılan hukuki düzenlemelerin e-icare İşlem Hacmini olumlu ekileyebileceği beklenmekedir. 4. UYGULAMANIN KAPSADIĞI DÖNEM VE VERİ SETİ e-icare İşlem Hacmi, ülkemizde eknolojik gelişmeler ve İnerne kullanımında meydana gelen arışlara paralel olarak sürekli olarak armakadır. Bu bölümde e-icare İşlem Hacminde meydana gelen değişim, hem ikisadi hem de yasal mevzua değişikliği değişkeni de kullanılarak analiz edilmeye çalışılmışır. Uygulamada, elekronik icare işlem hacminde meydana gelen değişimi açıklamak için kurulan modeldeki değişkenlere ai 59
2004 yılı Ocak ayı ile 2010 yılı Aralık ayı arasındaki aylık veriler kullanılmışır. Oluşurulan modele dâhil edilen değişkenler: ETIH : Elekronik Ticare İşlem Hacmindeki Aylık Değişim Oranı, KBGSYH : Kişi Başı Gayri Safi Yuriçi Hâsıladaki Aylık Değişim Oranı, IKS ENF : İnerne Kullanıcı Sayındaki Aylık Değişim Oranı, : Enflasyondaki Aylık Değişim Oranı (TÜFE değerleri alınmışır). ETIH değişkenine ai aylık veriler; Bankalararası Kar Merkezinin İnerne siesinden (www.bkm.com.r), KBGSYH değişkenine ai aylık veriler; TC Merkez Bankası resmi İnerne siesinden (www.cmb.gov.r), IKS değişkenine ai aylık veriler; Bilgi Teknolojileri ve İleişim Kurumu resmi İnerne siesinden (www.ib.gov.r) ve ENF değişkenin verileri Türkiye İsaisik Kurumu resmi İnerne siesinden (www.uik.gov.r) alınmışır. Ayrıca serileri mevsimsel ekilerden arındırmak için mevsimsel düzelme yapılmışır. E-icare hacmini ekilediği değerlendirilen aşağıdaki kukla değişkenler de modele dâhil edilmişir. K2009: 2009 krizi kukla değişkeni; modelde aylık veriler kullanıldığından, 2009 yılının üm ayları kukla değişken olarak modele dâhil edilmişir. K2005:; Haziran 2005 yılında elekronik icarein güvenliği ile TCK da yapılan ilgili mevzua değişikliği kukla değişkeni; Haziran 2005 yılında yürürlüğe giren TCK da yapılan mevzua değişikliği ile özellikle inerne oramında icarein daha güvenilir bir hale geldiği düşünülmekedir. Bu nedenle Haziran 2005 en iibaren üm aylara 1 değeri bu arihen önceki aylara 0 değeri aanmışır. Uygulanan Yönem Zaman serilerine regresyon analizi uygulayabilmek için modelde yer alan serilerin amamının durağan olması gerekir. Çünkü ükeim, fiya seviyeleri, yaırım araçları geirileri ve GSMH gibi çoğu ekonomik değişken 60
güçlü bir rende sahipir. Bu değişkenler durağan olmadıklarından dolayı en küçük kareler yönemiyle yapılan ahminler uygun olmaz. Durağan olmayan sokasik rend içeren ikisadi değişkenlere ai serilerinin birbirleriyle olan ilişkisi incelendiğinde, şoklardan dolayı değişkenler arasında gerçeke var olmayan bazı bağlanılar olabilir. Bu ise yanılıcı (sahe) regresyona yol açabilir. Serilerin durağan olup olmadıklarının analizi konusunda en fazla kullanılan yönem birim kök esleridir Bu sınamayı anımanın en kolay yolu şu modeli ele almakır (Gujarai, 1999: 718-719). Y Y 1 u (1) (1) deki eşiliğin her iki arafından da Y 1 çıkarırsak model şu hali alır. Y Y Y Y u (2) 1 1 1 ( Y Y ) ( 1) Y u (3) 1 1 halini alır ve es için hipoez şu şekilde belirlenir: H : Birim kök 0 vardır( 1) seri durağan değildir. (4) H : Birim kök 1 yokur( 1) seri durağandır. (5) Burada regresyonunu hesaplanır ve gerçeken 1 olarak bulunursa o zaman serinin birim kökü vardır denir. Birim kökü olan bir zaman serisi, zaman serileri ekonomisinde bir rassal yürüyüş (zaman serisi) diye bilinir. Rassal bir yürüyüş ise durağan olamayan bir zaman serisi örneğidir. Yukarıda bahsedilen eşilike 1 i yerine koyarsak; Y (1 1) Y u (6) 1 Y u (7) 1 Y Y u (8) Y Y u (9) 1 61
olur. Bu durumda 1 Y, 1 Y den bağımsız kılmakır. Y e bağımlı hale gelecekir. Amacımız Y i Eğer ( 1) olursa, şokların giderek ekisini azalacağını ifade eder, yani Y, Y i daha az ekileyecekir. Serinin durağan olmaması kalıcı 1 şoklara sahip olduğunu göserir. Diğer yandan, aynı işlemler kesişim kasayısız bir modele uygulanırsa; Y Y 1 u olduğundan varsayım gereği u ler durağan olduğundan dolayı bu serinin birinci sıra farkları da durağan olmuş olur. Eğer bir zaman serisinin birinci sıra farkı alınır ve durağan çıkarsa, başlangıçaki seri birinci dereceden büünleşik olarak anımlanır ve I (1) şeklinde göserilir. Şaye ikinci sıra farkları alınır ve durağan çıkarsa, ikinci dereceden büünleşik olarak ifade edilir ve I (2) şekilde göserilir. Sonuç olarak bir zaman serisi birinci ya da daha yukarı dereceden büünleşik ise bu durum zaman serisinin durağan olmadığını göserir. Bu nedenle birim kök esi uygulanırken (4) ve (5) e göserilen hipoez esi oluşurulur: H hipoezinin sınaması, isaisiği ( au ) 0 değerinin Dickey ile Fuller arafından Mone Carlo yönemiyle elde edilen eşik değerleri ile karşılaşırmasıyla es edilir (Greene, 1997: 850). Tüm serilerin durağan olup olmadığı birim kök esiyle sınanmışır. Bu maksala, modelde yer alan serilerin k gecikme uzunluklarının espi edilmesi gerekmekedir. Serilerin k gecikme uzunlukları espi edilirken AIC (Akaike Informaion Crierion) ve SIC (Schwarz Informaion Crierion) krierleri kullanılmış ve maksimum alı uzunluk es edilmişir. Tablo-3 de serilerin k gecikme uzunlukları göserilmekedir. 62
Tablo 3. Değişkenlerin Gecikme Uzunluklarının Tespii Değişken Bilgi Gecikme Uzunlukları Krieri 1 2 3 4 5 6 ETIH AIC -3.015-3.094-3.162-3.158-3.124-3.144 SIC -2.956-3.005-3.042-3.007-2.941-2.929 KBGSYH AIC -6.296-6.288-6.295-6.404-6.368-6.176 SIC -6.237-6.199-6.175-6.223-6.185-6.155 IKS AIC -5.595-5.570-5.541-5.511-5.479-5.448 SIC -5.536-5.480-5.421-5.360-5.297-5.233 ENF AIC -5.992-6.025-6.033-6.087-6.078-6.060 SIC -5.941-5.948-5.930-5.957-5.922-5.877 No: Tabloda ialik olan değerler ilgili değişkenin uygun k gecikme sayısını gösermekedir. AIC krieri sapmalı olduğundan SIC dikkae alınmış ve değişkenlerin k gecikme uzunlukları sapandıkan sonra Augmened Dickey-Fuller birim kök esi uygulanmışır. Tesin hipoezi aşağıda göserilmişir. H : Birim kök 0 vardır( 1) seri durağan değildir. H : Birim kök 1 yokur( 1) seri durağandır. Birim kök esinden elde edilen sonuçlar Tablo-4 e görülmekedir. Tablo incelendiğinde üm değişkenler için 0.05 anlamlılık düzeyinde H 0 hipoezi reddedilmişir. Buna göre modelde yer alan üm değişkenler durağandır. Tablo 4. Birim Kök Tesi (Düzey) Değişken k ADF (None) ADF (Kesişim Kasayılı) 63 ADF(Kesişim Kasayılı) ve Trend -4.077* -7.282 ETİH 3-6.909-2.592* -1.944-6.924-3.514* -2.898-3.466-1.617-2.586-3.159-2.591-3.512-4.074* KBGSYH 1-2.519-1.944* -3.432-2.897* -4.533-3.465-1.617-2.585-3.158-2.591* -3.512-4.074 IKS 1-2.956-1.944-3.138-2.897* -3.932-3.465* -1.617-2.585-3.158-2.603* -3.547* -4.124* ENF 4-5.096-1.946-5.030-2.912-5.186-3.488-1.618-2.593-3.172 No: Tablodaki ialik koyu yazılmış değerler sırasıyla 0,01, 0,05 ve 0,10 anlamlık düzeyinde(α) kriik değerlerdir. (*) işareleri değerlerinin geçiği kriik değerleri gösermekedir.
5. BULGULAR TÜREN-GÖKMEN-TOKMAK Tablo 5 incelendiğinde %5 anlamlılık düzeyinde üm serilerin düzeyde durağan oldukları espi edilmişir. Ayrıca yapılan analizler sonucunda serilerin klasik regresyon varsayımlarını (çoklu bağını, ookorelasyon vb.) sağladığı görülmekedir. Oluşurulan modelin çoklu doğrusal regresyon analizi sonuçları 4 Tablo 5 ve 6 da göserilmişir. Tablo 5. Modelin Özei Model R 2 Düzelilmiş R 2 S.H. İsaisikler R 2 F SD1 SD2 p Durbin- Wason 1 0,724 0,706 0,087 0,724 40,374 5 77 0,000 2,106 No: Bağımlı Değişken: ETIH Bağımsız Değişkenler.: (Sabi), K2005, KBGSYH, K2009, IKS, ENF Tablo 5 incelendiğinde bağımsız değişkenlerin bağımlı değişkende (ETIH) meydana gelen değişimin % 70,06 sını açıkladığı, 0.05 anlamlılık düzeyine göre modelin ümüyle anlamlı olduğu ve modelde ardışık bağımlılık (ookorelasyon) bulunmadığı görülmekedir. Modeldeki kasayıların değerleri ve anlamlılık düzeyleri Tablo 6 da göserilmişir. Tablo 6. Modeldeki Kasayılar Model Değişkenler β i S.H. değeri p Çoklu Bağını İsaisikleri Tolerans VIF β 0 (Sabi) 0,204 0,063 3,256 0,002 KBGSYH 3,517 0,465 7,569 0,000 0,63943 1,56390 1 IKS 2,354 0,299 7,877 0,000 0,54047 1,85025 ENF -0,383 0,101-3,791 0,000 0,53098 1,88332 K2009-0,070 0,031-2,240 0,028 0,76090 1,31423 K2005 0,097 0,036 2,685 0,009 0,74863 1,32650 Bağımlı Değişken: ETIH Tablo 6 incelendiğinde üm kasayıların 0.05 anlamlık düzeyinde anlamlı olduğu görülmekedir. Aynı zamanda Tolerans ve VIF değerleri dikkae alındığında değişkenler arasında çoklu bağını olmadığı görülmekedir. Yapılan analizler sonucunda aşağıdaki regresyon modeli oraya konmuşur. 4 Çoklu doğrusal regresyon modelinin analizde SPPS 13.0 ve EViews 5.0 pake programı kullanılmışır. 64
ETIH X X X X (10) 0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 X 5 ETIH 0,204 + 3,517 KBGSYH + 2,354 IKS - 0,383 ENF - 0,070 K2009 + 0,097 K2005 (11) 3,256 7,569 7,877-3,791-2,240 2,685 (0,002) (0,000) (0,000) (0,000) (0,028) 2 R 0.721 F 40,374 d. w.:2,106 65 (0,009) Denklem (11) incelendiğinde elekronik icare işlem hacminde (ETIH) meydana gelen değişimi açıklamak için modele dâhil edilen üm değişkenlerin kasayılarının anlamlı olduğu görülmekedir. Aynı zamanda bu değişkenlerin kasayılarının işarelerinin de ikisadi beklenilere uygun olarak gerçekleşiği görülmekedir. Kişi Başı Gayri Safi Milli Hâsılada (KBGSYH) meydana gelen değişim aynı yönde (poziif) ETIH i ekileyebileceği ikisadi beklenilerle örüşmekedir. Modelde diğer değişkenler sabiken KBGSYH de bir birimlik değişim ETIH de aynı yönde 3,517 bir değişime neden olmakadır. Öe yandan, diğer değişkenler sabiken İnerne Kullanıcı Sayısında (IKS) bir birimlik değişim aynı yönde 2,354 birimlik değişime neden olmakadır. Her iki değişkenin ekisi de beklenilere uygundur. Enflasyonun (ENF) ETIH i olumsuz yönden ekileyeceği diğer bir ikisadi gerçekir. Çünkü enflasyon arığında fiyalar yükselecek bu da alebin azalmasına sebep olacak ve ETIH azalacakır. Bu yüzden ENF nin kasayısının (-) olması beklenen bir sonuçur. Diğer değişkenler sabiken ENF de meydana gelen bir birimlik değişimin ETIH de ers yönde 0,383 birimlik bir değişime neden olmakadır. Kukla değişkenleri ele aldığımızda; K2005 kukla değişkeni ile 2005 yılında inerne oramında icarei daha güvenli hâle geiren mevzua modele dâhil edilmiş ve K2005 değişkeninin kasayısı beklenilerimize uygun olarak gerçekleşmişir. Çünkü 2005 yılı Haziran ayında inerne oramında icarein daha güvenli hâle geiren mevzua değişikli nedeniyle ETIH in aracağı düşünülmekedir. Bu nedenle ilgili değişkenin kasayısı (+) poziif yönde gerçekleşmişir. Yani, 2005 yılından iibaren yasal mevzua değişliği olumlu yönde ETIH i ekilemiş ve K2005 kukla değişkenin kasayısı 0,097 olarak gerçekleşmişir. Bunun anlamı 2005 yılından iibaren bu mevzua değişikliği sayesinde ETIH de 0,070 birimlik arış olmasıdır. Bu kasayının değeri beklenilere göre düşükür. Ancak 2009 yıllında oraya
çıkan küresel kriz Türkiye yi de belirli bir oranda ekilemişir. Bu krizin ülkemizdeki ekileri K2005 kukla değişkenin kasayısı düşük çıkmasına neden olduğu düşünülmekedir. Öe yandan, K2009 kukla değişkeni, 2009 meydana gelen ve belli ölçülerde ekisi 2010 yılında da devam eden ekonomik krizi modellemek için oluşurulmuşur. K2009 kukla değişkenin kasayısının ikisadi beklenilerine uygun olarak gerçekleşiği görülmekedir. Çünkü kriz dönemlerinde bireylerin daha çok zorunlu harcamalarını karşılamaya çalışıkları ve belirsizlik söz konusu olduğu durumlarda daha fazla asarruf yapma eğilimine sahip oldukları görülmekedir. Bu hususun da ETIH i olumsuz yönde ekileyeceği düşünülebilir. Bu yüzden K2009 kukla değişkeninin kasayısı -0,097 olarak gerçekleşmişir. Kısacası kriz döneminde ETIH de 0,097 birimlik azalma meydana gelmişir. 6. SONUÇ VE TARTIŞMA e-icare işlem hacmi, son on yılda hem dünyada hem de ülkemizdeki eknolojik ve İnerne al yapısında meydana gelen gelişmelere paralel olarak aran bir ivme kazanmışır. Özellikle inerne kullanıcısı sayısının ve firmaların inerne oramında sağladığı ürün ve hizmelerin arması e-icare işlem hacmini arıran nedenler arasında görülmekedir. Dünyadaki gelişmelerle birlike ülkemizde de 2000 li yılların başından iibaren e-icaree ilgi üsel bir arış rendi izlemişir. İnerne oramında farklı ürün ve hizme yelpazesinin olması, farklı fiya seçeneklerinin bulunması, ürün ve hizmelerin fiyalarına ve çeşili özelliklerine göre karşılaşırabilme imkânı sağlaması, ürün ve hizmeler hakkında kullanıcı ve uzman görüşlerine ulaşılabilmesi gibi yenilikçi özellikler bu ilginin kalanarak armasına neden olmuşur. İnerne üzerinden alışveriş yapmanın bu çekici araflarına rağmen, başlangıça ülkemizde, inerne oramında ödemeler ile ilgili yeerli güvenlik siseminin ve suç ve suçluları anımlayacak yeerli yasal düzenlemelerin bulunmaması nedeni ile ereddüler yaşanmış ve e-icaree hak eiği ilgi göserilememişir. 1 Haziran 2005 arihinde yürürlüğe giren ve İnerne oramında yapılan icarei daha güvenli hale geirmeye yönelik olarak 5237 66
sayılı yeni Ceza Kanunu nun ilgili düzenlemeleri ile birlike e-icare yapmak nispeen daha güvenilir hâle gelmişir. Bu çalışmada, e-icare işlem hacmini ekileyebileceği değerlendirilen fakörler irdelenmiş, bu değişkenlere ai 2004-2010 yılları arasındaki aylık veriler derlenmiş ve çoklu doğrusal regresyon modeli kurularak ekonomerik analizi yapılmışır. Yapılan analizler sonucunda, modele dâhil edilen ikisadi ve diğer değişkenlerin bağımlı değişken olarak anımlanan ETIH de meydana gelen değişime ekileri bekleniler yönünde oluşmuşur. Şöyle ki, bağımsız değişkenler olarak anımlanan KBGSYH ve İKS nin ETIH i poziif yönde ekilediği sapanmışır. Öe yandan, 2005 yılında yapılan mevzua değişikliğinin ETIH e olan ekisini ölçmek için modele dâhil edilen K2005 kukla değişkeninin ETIH i olumlu yönde ekilediği ancak kasayısının değerinin beklenen düzeyin alında gerçekleşiği görülmüşür. Bu değişkenin kasayısının değerinin düşük çıkmasının emel nedeninin, 2009 yılında yaşanan küresel ikisadi krizin ülkemizde oluşurduğu ekiler olduğu düşünülmekedir. Ayrıca 2009 yılında meydana gelen ikisadi krizin ETIH ye olan ekisini emsil emek üzere farklı bir kukla değişken (K2009) modele dâhil edilmiş ve bağımlı değişken üzerindeki ekisi beklendik yönde bulunmuşur. Bu analizler sonucunda, bağımsız değişkenlerin bağımlı değişkende (ETIH) meydana gelen değişimin % 70,06 sını açıkladığı sapanmışır. Açıklanamayan kısmının ise bu çalışmadaki modele dâhil edemediğimiz ve çoğunun niel yapıda olması muhemel başka sosyal ve bilişsel değişkenler arafından emsil edilebileceği düşünülmekedir. Önerilen model günümüze kadar ETİH i ekileyen fakörleri belirlemeye yönelikir. Bu fakörlerden birincisi olan GSYH yı arırmak dünyadaki büün ülkelerin refah seviyesini göseren en önemli fakörlerinden birisidir. Bir ülkede yaşayan insanların alım gücü GSYH ye bağlı olduğundan bu değişkene paralel olarak ETİH nin bir arış gösermesi doğaldır ve Caselli ve Coleman (2001), Wong (2003) un bulgularıyla uyum gösermekedir. Ancak bu değişkenin yükselmesinin ETİH nin arması için ek başına yeerli olmayabileceği görülmüşür. E-icarein deseklenmesinin ülkede ekonomiyi ve para dolaşımını kayı alına almadaki faydaları göz önüne alındığında, devlein e-icarei deseklemesinin önemi daha iyi anlaşılmakadır. Fakörlerden ikincisi olan 67
ülkedeki İnerne kullanıcı sayısını arıracak edbirler alınması, İnerne erişiminin daha ucuz hale geirilmesi ve bilişim eknolojileri alyapılarına daha fazla yaırım yapılması ile mümkündür. Bu bulgu Gibbs ve Ark. (2003) ve Wong (2003) arafından oraya konmuş bulgularla paralellik içindedir. Modeldeki üçüncü fakör olan yasal mevzuaın düzenlenmesinin e- icarein güvenli hâle geirilmesinde ekili olduğu ve ETİH i arırdığı gözlenmişir. E-icaree önem veren diğer dünya ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de bu icare oramını daha çok ercih edilen bir hâle geirmek maksadıyla yasal düzenlemelerin daha iyi hâle geirilmesinin önemi anlaşılmakadır. Bu bulgu Achar (2000), Ksheri ve Dholakia (2005) ve Jehangir (2011) arafından oraya konmuş olan öneriler ile örüşmekedir. Modelin daha gerçekçi olabilmesi için enflasyon oranındaki değişim ve verinin ai olduğu dönemde yaşanan ikisadi krizi emsil eden iki değişken modele dâhil edilmişir. Bu sayede ETİH i ekilediği düşünülen değişkenlerin bu ekileri daha ne bir şekilde oraya konulmaya çalışılmışır. Sonuç olarak, geleceke yapılacak çalışmalarda, ülkemizde ETİH i ekileyen niel değişkenlerin araşırılmasının ve bu değişkenler modele dâhil edilerek yeni analizler yapılmasının ETİH konusunda farklı bakış açıları sağlayabileceği, ayrıca ETİH in gelecekeki değerlerini ahmine yönelik modeller oluşurulmasının faydalı olabileceği düşünülmekedir. KAYNAKLAR Achar, A, 2000. Concerns abou India's new IT Bill, Telecommunicaions- Inernaional Ediion, 34(8):15. Alınaş, M.H., Alınaş, F.Ç. ve Tokol,T., 2006. E-Ticare Engellerinin E- Ticare kullanma Eğilimine Ekisi: Türkiye'deki ihracaçı KOBİ'ler Üzerinde Ampirik Bir Araşırma, Ankara Üniversiesi Siyasal Bilgiler Fakülesi Dergisi, 61 (4): 37-58 BKM, 2011, e-ticare İşlemleri, hp://www.bkm.com.r/isaisik/ sanal_pos_ile_yapilan_eicare_islemleri.asp, Erişim Tarihi: 02.05.2011). Boyes W. ve Melvin, M., 2009. Fundamenals of Economics, 4h Ed., Houghon Mifflin Company, USA. Caselli, F., ve Coleman,W. J. II., 2001. Cross-counry echnology diffusion: The case of compuers. American Economic Review, 91(2):328 335. 68
Coşkun, N., 2004. Elekronik Ticarein Gelişiminde Temel Dinamikler ve Gelişimi Önündeki Engeller, Çukurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 13(2): 243-258 Çakır, H. ve Topçu, H., 2005. Bir İleişim Dili Olarak İnerne, Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 19(2):71-96. Çeşepe, H. 2003. Elekronik Ticarein Ticari ve Mali Ekileri: Dünya ve Türkiye Üzerine Bir Değerlendirme, Uludağ Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 12(1): 47-62 Dinler, Z., 2007. İkisada Giriş, Ekin Kiabevi Yayınları, Bursa. Ersoy, Z., 1999. Elekronik Ticare ve Ticare Nokaları, İGEME Yayını. Gibbs, J., Kraemer, K.L. ve Dedrick, J., 2003. Environmen and Policy Facors Shaping Global E-Commerce Diffusion: A Cross-Counry Comparison, The Informaion Sociey, 19 (1): 5-18. Greene, W. H., 1997. Ekonomeric Analysis, Prenice-Hall, New Jersey. Gujaraı, D. N., 1999. Temel Ekonomeri, (Çevirenler: Ümi Şenesen, Gülay Günlük Şenesen), İsanbul: Lieraür Yayıncılık. ITU, 2010. The World in 2010 ICT (Informaion and Communicaion Technology) Facs and Figures, The Inernaional Telecommunicaion Union hp://www.iu.in/itu-d/ic/maerial/facs Figures2010.pdf, Erişim Tarihi: 22.02.2011). IWS, 2010a. Inerne World Sas: The Inerne Big Picure: World Inerne Users and Populaion Sas, hp://www.inerneworldsas.com/ sas.hm, Erişim Tarihi: 11.03.2011). IWS, 2010b, Inerne World Sas: Usage and Populaion Saisics-Turkey, hp://www.inerneworldsas.com/euro/r.hm, Erişim Tarihi: 11.03.2011). IWS, 2010c. Inerne Usage in Europe: Inerne User Saisics & Populaion for 53 European Counries and Regions, hp://www.inerneworldsas.com/sas4.hm, Erişim Tarihi: 04.03.2011. İGEME, 2011, Elekronik Ticare: e-ticare nedir?, İhracaı Gelişirme Eüd Merkezi, hp://www.igeme.org.r/bilkay/secion-bk-eic.cfm, Erişim Tarihi: 09.05.2011. İyiler, Z., 2009, Elekronik Ticare ve Pazarlama: İhracaa İnerne Zamanı, İhracaı Gelişirme Eüd Merkezi, Ankara, hp://www.igeme.org.r/ bilkay/asses/eicare. pdf, Erişim Tarihi: 09.05.2011. Jehangir, M., Dominic, P.D.D.,Naseebullah ve Khan A., 2011, Towards Digial Economy: The Developmen of ICT and E-Commerce in Malaysia, Modern Applied Science, 5(2): 171-178. Kalaycı, C., 2004. Elekronik Ticare ve Muhemel Ekonomik Ekileri, Uludağ Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 13(1): 1-18. 69
Ksheri, N. ve Dholakia, N., 2005, E-Commerce Paerns in Souh Asia: A Look Beyond Economics, Journal of Asia-Pacific Business, 6(3): 63-79. Laudon, K. C. ve Laudon, J. P., 2010. Managemen Informaion Sysems, Managing he Digial Firm, 11h Ed. Pearson. Özdemir, F.B., Törenli, N. ve Kıyan, Z., 2010. Türkiye-Avrupa Birliği Dış Ticare İlişkileri Açısından E-Ticare Modeli ve Düzenleyici Rejim-Yapı, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, 9 (2):117-143. Özel, C., 2002. Bilişim-İnerne Suçları. hp://www.hukukcu.com/bilimsel/ kiaplar/bilisiminerne_suclari.hm, Erişim Tarihi: 16.05.2011). Palacios, J.,2003. The Developmen of E-Commerce in Mexico: A Business-Led Passing Boom or a Sep Toward he Emergence of a Digial Economy?, The Informaion Sociey, 19(1): 69-79. Resmi Gazee, 2005. 5237 sayılı Yeni TCK nin 243, 244, 245 ve 246 ncı Md.leri 12.10.2004 arihli Resmi Gazeede yayınlanmış olup, 31.3.2005 arih ve 5328 sayılı yasanın Geçici 1. maddesiyle, yukarıda bahsedilen maddelerin esas kanun meninde 1 Nisan 2005 olan yürürlüğe giriş arihi 1 Haziran 2005 olarak değişirilmişir. Saaçioğlu, C., 2005. Yeni Ekonomi ve Finansal Piyasalar Üzerindeki Ekisi, Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19(1):151-165. Seyidoğlu, H.,2006. İkisa Bilimin Temelleri, Güzem Can Yayınları, İsanbul. Sumia, U. ve Yoshii, J., 2010. Enhancemen of e-commerce via mobile accesses o he Inerne, Elecronic Commerce Research and Applicaions, 9(3): 217-227. TUİK, 2010. Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araşırması, Türkiye İsaisik Kurumu Haber Büleni, Sayı: 195, 24 Kasım 2010. Tuar, F., Kocabay, M. ve Kılınç, N., 2007. Turizm seköründe e-ticare uygulamaları: Nevşehir örneği, Selçuk Üniversiesi Karaman İİBF Dergisi, Sayı 12 Yıl 9: 196-206. Türkmen, B. ve Songür, N., 2010. KOBİ lerde E-Ticare Kullanımına Yönelik Bir Araşırma: OSTİM Örneği, Selçuk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 23: 231-242. Waldrop, M., 2008, DARPA and he Inerne Revoluion, DARPA: 50Years of Bringing he Gap, DARPA (Defense Advanced Research Projec Agency) Faircoun LLC Weixin, Y., 2006. Facors affecing e-commerce diffusion in China in he 21s cenury, Inernaional Journal of Elecronic Business, 4 (2): 162-176. Wolveron, T. 2002. Despie law, few people use e-signaures. CNET News.com,(hp://news.cne.com/2100-1017-884544.hml, 03.05.2011). 70
Şekil 6.1 1970 de ARPANET TÜREN-GÖKMEN-TOKMAK Wong, P. K., 2003. Global and Naional Facors Affecing E-Commerce Diffusion in Sİngapore, The Informaion Sociey, 19: 19-32. Yelkikalan, N., Kavaklıoğlu, S. ve Alın, E., 2011. Yeni Ekonomi de Ticare Anlayışı: E-Ticare ve kiapix.com, Bilgi Ekonomisi, Ocak: 439-452, hp://beykon.org/foo2010/35.pdf, ErişimTarihi:10.05.2011). 71