MALYET VE PERFORMANS YÖNETM ARACI OLARAK TÜMLEK FAALYET TABANLI MALYETLEME VE EKONOMK KATMA DEER SSTEM

MALYET VE PERFORMANS YÖNETM ARACI OLARAK TÜMLEK FAALYET TABANLI MALYETLEME VE EKONOMK KATMA DEER SSTEM Yrd.Doç.Dr.Raif PARLAKKAYA * ÖZET Bu çalma Tümleik Faaliyet Tabanl Maliyetleme ve Ekonomik Katma Deer sistemi uygulamasn inceler. Bir iletme için Faaliyet Tabanl Maliyetleme (FTM) sistemini uygulamann temel sebebi güvenilir maliyet bilgisi ihtiyacdr. FTM sistemi sermaye maliyetini dikkate almaz. FTM nin bu eksikliini gidermek için bir çok yazar FTM ile Ekonomik Katma Deer(EKD) performans ölçüm sisteminin birletirilmesini önermektedir. Bu çalmann amac, Tümleik FTM ve EKD sisteminin kavramsal bir modelini sunmak ve bu sistemin uygulamasn açklamaktr. ABSTRACT The Integrated Activity-Based Costing and Economic Value Added as a Cost and Performance Management Tool This paper examines the implementation of an integrated Activity-Based Costing(ABC) and Economic Value Added(EVA) system. The main motivation for a company to implement ABC is the need for reliable cost information. To remove the inherit deficiency of ABC due to disregarding capital cost, many authors have proposed that ABC should be combined with the EVA performance measure. The objective of this paper is to present a conceptual model of the integrated ABC and EVA system, and to explain how to implement this system. I.GR Ulusal ve uluslar aras pazarlarda iddetli bir rekabet ortamnda faaliyetlerini sürdürmek durumunda olan iletmeler, karllklarn ve rekabet yeteneklerini artrmak için stratejik maliyet ve yönetim araçlarndan yararlanmak zorundadrlar. FTM ve EKD bu stratejik araçlar için iki örnektir. * Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler M.Y.O. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003) 73

FTM sistemi, maliyet unsurlarndan genel üretim giderlerinin, üretim ve iletme süreçlerinin yerine getirilmesi için yaplmas zorunlu faaliyetlerden kaynaklanan giderler olduu temel fikrine dayanr. FTM sistemine göre, mamullerin üretimi için faaliyetler yaplr ve faaliyetler iletme kaynaklarn tüketir. Faaliyetlerle maliyetler arasnda sebepsonuç ilikisi vardr. Buna göre faaliyetler sebep, maliyetler sonuçtur. FTM sistemi maliyetleri mamullere yüklemede bu sebep-sonuç ilikisini kullanr 2. Maliyetleri mamullere faaliyetlere dayal olarak yüklemek, her mamul ya da mamul partisine tükettii kaynak kadar maliyet yüklenmesini saladndan, FTM sistemi göreceli olarak daha doru maliyet bilgisi salar. Ayn zamanda maliyetlerin kaynan bilmek, deer eklemeyen faaliyetlerin belirlenmesi ve ortadan kaldrlmas, süreç iyiletirmeleri veya dkaynaklama (outsourcing) gibi maliyet yönetimi çalmalar için gerekli bilgileri salar. FTM sistemi, bir mamul ya da hizmetin üretimi için kullanlan fonlarn maliyetini yani sermaye maliyetlerini dikkate almaz. Bu durum mamul ya da hizmetlere ilikin ekonomik maliyetlerin düük belirlenmesine sebep olacandan, iletmenin optimal olmayan mamul karmas, fiyatlama ve dkaynaklama kararlar almasna yol açabilir 3. FTM nin sermaye maliyetlerini dikkate almamasndan kaynaklanan eksiklii gidermek için pek çok yazar FTM nin EKD finansal performans ölçüsü ile birletirilmesini önerdiler 4. Bu tümleik sistemin FTM unsuru faaliyet maliyetleri ile ilgili iken, EKD unsuru sermaye maliyetlerinde odaklar 5. Narcyz ROZTOCKI ve Kim LaScola NEEDY, Integrating Activity-Based Costing and Economic Value Added in Manufacturing, Engineering Management Journal, Vol:, No:2, June 999, s.7. 2 I. W. KIM, Activity-Based Management and Corporate Downsizing, Journal of Cost Management, Vol:2, No:3, 998, s.4. 3 Robert KEE, Using Economic Value Added With ABC To Enhance Your Production- Related Decision Making, Journal of Cost Management, December 999, s.6. 4 -ROZTOCKI ve NEEDY, ss.7-22. -William Jr. HUBBEL, Combining Value Added and Activity-Based Management, Journal of Cost Management, Spring 997, ss.8-29.-kee, ss.3-5. 5 Narcyz ROZTOCKI, The Integrated Activity-Based Costing and Economic Value Added Information System, http://www.newpaltz.edu~roztockn/florida00.pdf E.T.:05.06003. 74 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003)

Bu çalmann amac, önerilen FTM ile EKD finansal performans ölçüsünü birletiren bir maliyet ve performans ölçüm sistemi olan Tümleik FTM ve EKD Sistemi uygulamasn açklamaktr. Bu amaçla, önce FTM sistemine göre daha az tanndndan EKD sistemi ile ilgili ksaca bilgi verilecek, daha sonra Tümleik FTM ve EKD sistemi ele alnacak ve uygulamas örnek yardmyla açklanmaya çallacaktr. II. EKONOMK KATMA DEER Kar amaçl bir iletmenin yönetimi, pay sahiplerine deer yaratmak zorundadr. Dier bir deyile, yönetim sermaye maliyetini telafi edecek yeterli deeri yaratmak zorundadr. Eer bir iletmenin getirileri onun sermaye maliyetinin altnda ise, iletme pay sahiplerinin deerini yok ediyor demektir. Yönetim bu durumu tersine çevirmek için harekete geçmek zorundadr. Oletme yönetimi, harekete geçebilmek için öncelikle yaratlan ya da yok edilen deeri hesaplamak durumundadr. Bu deeri hesaplama ile ilgili muhasebe ve finansmanda bir çok ölçü vardr. Yatrm karll ve öz sermaye karll gibi geleneksel performans ölçüleri deerlemelerinde sermaye maliyetini dikkate almadklarndan, yaratlan deeri doru olarak ölçmede yetersizdirler. Son yllarda yaygnlaan deere dayal yönetim anlaynn bir sonucu olarak deere dayal performans ölçüleri de gelitirilmitir. Deere dayal performans ölçüleri arasnda en popüler olan EKD dir. EKD, Amerikan danmanlk firmas Stern Stewart &Co tarafndan gelitirilen bir finansal performans ölçüsüdür. EKD, bir iletmenin gerçek ekonomik karn hesaplamaya olanak salar. Bir iletmenin EKD veya ekonomik kar, vergi sonras net faaliyet kar ile o kar elde etmek için kullanlan sermaye maliyeti arasndaki farktr 6. EKD, bir iletmenin karnn hesaplanmasnda, sermaye maliyetini bir masraf olarak dahil etmek suretiyle geleneksel muhasebeye dayal kar hesaplamalarndan farkllar 7. EKD hesaplamas u ekilde formüle edilebilir: 6 Rüstem HACIRÜSTEMOQLU, Münir RAKRAK ve Volkan DEMOR, Etkin Performans Ölçüm Arac EVA(Ekonomik Katma Deer-Ekonomik Kar Yaklam), Ostanbul SMMMO Mali Çözüm Dergisi, Say: 59, Nisan Mays Haziran 2002, s. 7 KEE, s.5. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003) 75

EKD= Vergi Sonras Faaliyet Kar [A!rlkl Ortalama Sermaye Maliyeti x (Toplam Kaynaklar Faizli Olmayan Borçlar)] EKD hesaplamasnda toplam varlklardan satclar ve gider tahakkuklar gibi faizli olmayan borçlar düülür. Bu tür borçlarn hesaplamaya dahil edilmemesinin sebebi, bu borç kalemlerine ait finansman maliyetlerinin sat maliyetine dahil edilmesidir 8. Sermaye maliyetini hesaba katmak suretiyle özsermaye maliyetini de kapsayan EKD, her raporlama döneminde iletmenin pay sahipleri için ekonomik deer yarattn ya da ekonomik deeri yok ettii bilgisini verir. Pozitif bir EKD, pay sahipleri için iletmenin ekonomik deer yarattn, negatif bir EKD ise, iletmenin pay sahiplerinin ekonomik deerini yok ettiini gösterir. Eer, bir iletme en azndan sermaye maliyeti kadar bir ekonomik kar elde edemiyorsa, o iletme pay sahiplerinin servetini yok ediyor demektir. Bir iletmenin pay sahipleri için deer yaratabilmesi için, vergi sonras faaliyet karnn yatrmclarn frsat maliyetine eit olmas ya da bu tutar amas gerekir 9. EKD, iletmenin tümü için hesaplanabilecei gibi her bölüm ve her bir mamul için de hesaplanabilir. Bu yönüyle EKD, gerek iletme gerekse bölüm ve mamul baznda kaynak kullanmnn etkinliini deerlendirme olana salar 0. Yöneticiler; (i)yatrlan fonlar sabit tutarken gelirle ilgili faaliyetleri artrmak, (ii)gelirle ilgili faaliyetleri sabit tutarken varlklar azaltmak, (iii)kaynaklar iletmenin sermaye maliyetinden daha yüksek getiri salayan varlklara yatrmak suretiyle ekonomik kar artrabilirler. 8 David E. KEYS, Mumin AZAMHUZJAEV ve James MACKEY, Economic Value Added: A Critical Analysis, The Journal of Corporate Accounting and Finance, January 200, s.68. 9 KEE, s.4. 0 Orhan ÇELOK, Oletmede Bir Performans Ölçütü Olarak Ekonomik Katma Deer (EKD) ve Türk Telekom A.R. de Uygulamas, Mödav Muhasebe Bilim Dunyas, Dergisi, Cilt:4, Say:, Mart 2002, s3. KEE, s.4. 76 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003)

III. TÜMLEK FTM VE EKD SSTEM Geleneksel olarak FTM ve EKD sistemleri birbirlerinden ayr olarak kullanlrlar. FTM, faaliyet etkinliini artrmak için bir maliyetleme sistemi olarak kullanlrken, EKD, finansal etkinlii artrmak için bir finansal performans ölçüsü olarak kullanlr 2. Son yllarda, FTM nin sermaye maliyetlerini kapsamamasndan kaynaklanan eksikliklerini gidererek, iletmenin gerçek karn hesaplayabilmesini olanakl klan EKD sistemi ile birletirilmesi önerilmektedir. Bu tümleik sistem, mamul veya hizmet üretim sürecinde maruz kalnan tüm maliyetleri hesaba katmaktadr. Tümleik FTM ve EKD sistemi özellikle yüksek sermaye maliyetine sahip iletmeler için daha büyük öneme sahiptir. Bu sistemin, maliyet bilgisini daha kaliteli hale getirmek için bir potansiyele sahip olup olmadna karar verilebilmesi için, Sermaye Maliyeti / Toplam Maliyet rasyosu incelenmelidir 3. Eer bu rasyo % 0 dan daha büyükse yönetim söz konusu sistemin uygulamasn düünmelidir 4. Tümleik FTM ve EKD sistemine göre, bir mamul ya da hizmet toplam maliyetin üzerinde bir fiyatla satld zaman ekonomik olarak karldr. Dier bir deyile, bir mamul ya da hizmetin ekonomik olarak karl olabilmesi için, tüm maliyetlerini yani direkt maliyetler (direkt ilk madde ve malzeme ile direkt içilik), iletme maliyeti (sat, yönetim ve kira giderleri ile genel üretim giderleri) ve sermaye maliyetini karlamas gerekir 5. Bu iliki matematiksel olarak öyle gösterilebilir: Tümle/ik FTM ve EKD Kar= Sat/lar (Direkt Maliyetler + 2/letme Maliyeti + Sermaye Maliyeti) 2 Narcyz ROZTOCKI, The Integrated Activity-Based Costing and Economic Value Added System as a Strategic Management Tool: A Field Study, Pasific Conference on Manufacturing Proceedings, Detroit USA, September 2000, http://www.newpaltz.edu/~roztockn/detroit00.pdf E.T.:05.06003. 3 Narcyz ROZTOCKI ve Kim LaScola NEEDY, How to Design and Implement and Integrated Activity-Based Costing and Economic Value Added System, The Industrial Engineering Research 99 Conference, http.//www.newpaltz.edu/~roztockn/phoenix99.pdf, E.T.:05.06003. 4 Ibid. 5 ROZTOCKI, The Integrated.... Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003) 77

Satlar ve direkt maliyetler ile iletme maliyetlerini belirlemek oldukça kolaydr. Zaten geleneksel ve faaliyet tabanl maliyet sistemlerinde de bu kalemler belirlenmektedir. Bu eitlikte yeni olan unsur, sermaye maliyetinin hesaplamaya dahil edilmesidir.bir iletme için toplam sermaye maliyeti, sermaye ile onun sermaye maliyeti oran çarplmak suretiyle hesaplanr. Bu iliki matematiksel olarak öyle gösterilebilir: Sermaye Maliyeti(SM)=Sermaye(S) x Sermaye Maliyeti Oran(SMO) Burada sermaye, bir iletmeye yatrlan parann tümünü gösterir. Bu tanma göre, bir iletmenin sermayesi sanki iletme bir tasarruf hesab imi gibi yatrlan tüm nakdi ifade eder 6. SMO, cari faiz oran düzeyi, iletmenin faaliyet alan, sermaye yaps, iletmenin riski, iletmenin finansal yaps ve yatrmclarn beklentilerine baldr 7. Tümleik FTM ve EKD sistemi uygulamas FTM uygulamasna benzer. Okisi arasndaki temel fark, her faaliyet için toplam maliyetin belirlenmesinde ortaya çkar. Söz konusu sistemin uygulamas alt admdan olumaktadr 8 :.Adm: Rirketin Finansal Bilgisinin Oncelenmesi 2.Adm: Faaliyetlerin Belirlenmesi 3.Adm: Faaliyetlere Olikin Maliyetlerin Belirlenmesi 4.Adm: Faaliyet-Sermaye Ballk Analizini Kullanarak Faaliyetlere Ait Sermaye Maliyetlerinin Belirlenmesi 5.Adm: Maliyet Etkenlerinin Belirlenmesi 6.Adm: Mamul veya Hizmet Maliyetinin Hesaplanmas..Adm: Rirketin Finansal Bilgisinin Oncelenmesi: Sistemin uygulanabilmesi için gerekli olan finansal bilgiler iletmenin bilanço ve gelir tablosu ve bunlarn dipnotlarndan elde edilir. 6 Ibid. 7 -ROZTOCKI ve NEEDY, Integrating..., s.8. -ROZTOCKI, The Integrated.... 8 ROZTOCKI ve NEEDY, Integrating..., s.8. 78 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003)

2.Adm: Faaliyetlerin Belirlenmesi: Oletmenin mamul veya hizmet üretim fonksiyonunu yerine getirirken yapmas gereken faaliyetler belirlenir. Bu adm FTM sisteminde olduu gibidir. 3.Adm: Faaliyetlere Olikin Maliyetlerin Belirlenmesi: FTM uygulamasnda yapld gibi, her faaliyete ait maliyetler hesaplanr. Maliyetler her faaliyetin kaynak tüketimini yanstr. 4.Adm: Faaliyet-Sermaye Ballk Analizini Kullanarak Faaliyetlere Ait Sermaye Maliyetlerinin Belirlenmesi: Bu adm FTM uygulamasnda bulunmamaktadr. Bir çok faaliyet sadece kaynaklar deil, ayn zamanda sermaye yatrmlarn da tükettiinden, çou faaliyetler için tüm maliyet FTM sisteminde hesaplanandan daha yüksektir 9. Tümleik FTM ve EKD sistemi faaliyetlerin gerektirdii sermaye yatrmlarn hesaplar. Sermaye maliyetleri FTM sistemi tarafndan hesaplanan faaliyet maliyetlerine eklenir. 5.Adm: Maliyet Etkenlerinin Belirlenmesi: Maliyet etkenleri FTM sistemi ile ayn ekilde belirlenir. Maliyet etkenleri, faaliyet ve sermaye maliyetlerini kaynak tüketim oranlarna dayal olarak mamullere yüklemek için kullanlr. Böylece, faaliyet maliyet etkenleri ile faaliyet maliyetleri, sermaye maliyet etkenleri ile sermaye maliyetleri mamullere yüklenir. 6.Adm: Mamul veya Hizmet Maliyetlerinin Hesaplanmas: Faaliyet maliyetleri ve sermaye maliyetleri mamullere yüklenir. IV. UYGULAMA ÖRNE * Bu ksmda, önerilen Tümleik FTM ve EKD sisteminin 3 tür mamul üreten bir üretim iletmesindeki uygulamas yer almaktadr..admda, ilgili iletmenin bilanço ve gelir tablosu elde edilir. Tablo bilanço ve Tablo 2 gelir tablosunda balca kalemlere ait deerleri göstermektedir. 9 ROZTOCKI ve NEEDY, Integrating..., s.8. * Uygulama örnei, ROZTOCKI ve NEEDY, Integrating..., ss.8-2 den uyarlanmtr. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003) 79

Tablo : Bilanço AKTF X @letmesinin../../... Tarihli Bilançosu(000 $) PASF I.DÖNEN VARLIKLAR Kasa Alacaklar Stoklar Dier Dönen Varlklar Dönen Varlklar Toplam 50 600 300 50.00 300 00 400 800 II. DURAN VARLIKLAR Binalar Makineler Dier Duran Varlklar Duran Varlklar Toplam.000 200 00.300 I.KISA VADELO YABANCI KAYNAKLAR Satclar Gider Tahakkuklar Banka Kredileri Ksa Vadeli Yab.Kay.Toplam II. UZUN VADELO YAB.KAYNAKLAR Banka Kredileri Uzun Vadeli Yab.Kay.Toplam III.ÖZKAYNAKLAR Sermaye Dönem Kar Özkaynaklar Toplam 800 800 500 300 800 AKTF TOPLAMI 2.400 PASF TOPLAMI 2.400 Tablo 2: Gelir Tablosu Verileri X @letmesinin Gelir Tablosu Verileri (000 $) Net Satlar Satlarn Maliyeti Sat ve Yönetim Giderleri Amortismanlar Dier Faaliyet Giderleri Finansman Giderleri Dönem Kar (Vergi Öncesi Kar) Vergi (% 40) Net Kar Müteri Yönetimi 2.470 (.050) (450) (250) (00) (20) 500 (200) 300 2. Admda faaliyetler belirlenir. Tablo 3 faaliyetleri göstermektedir. Tablo 3:Faaliyet Kategorileri ve Faaliyetler Faaliyet Kategorileri Üretim Planlama ve Hazrlk Üretim Yönetimi Mamul Datm Oletme Yönetimi Faaliyetler Müteri Bulma Teklif Hazrlama Faturalama ve Tahsilat Mühendislik Olemleri Üretim Planlama Hammadde ve Malzeme Alm Hmd.Malzeme Kabulü ve Tanmas Üretim Yönetimi Mamul Depolama Mamul Datlmas Ogören Gelitirme Oletme Yönetimi 80 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003)

3. Admda, irketin gelir tablosuna dayal olarak her faaliyet için faaliyet maliyeti hesaplanr. Bu örnekte, satlarn maliyeti kalemi mamullere dorudan yüklenebilen direkt hammadde ve malzeme ile direkt içilik gibi direkt maliyetleri gösterir. Tablo 4 Faaliyet maliyetlerinin hesaplanmasn göstermektedir *. Tablo 4: Faaliyet Maliyeti HesaplamasF (.000 $) Sat ve Yönetim Giderleri Amortisman Dier Faaliyet Giderleri 450 250 00 Toplam Faaliyet Maliyeti 800 Gelir tablosunda verilen veriye dayal olarak irketin toplam faaliyet maliyeti 800.000 $ olarak belirenir ve faaliyetlere FTM yönteminde olduu gibi yüklenir. Tablo 5 her faaliyet için faaliyet maliyetlerini gösterir. Tablo 5:Faaliyet Maliyetleri (.000 $) Faaliyetler Müteri Bulma Teklif Hazrlama Faturalama ve Tahsilat Mühendislik Olemleri Üretim Planlama Hammadde ve Malzeme Alm Hmd.Malzeme Kabulü ve Tanmas Üretim Yönetimi Mamul Depolama Mamul Datlmas Ogören Gelitirme Oletme Yönetimi Faaliyet Maliyeti 90 80 5 75 28 47 00 50 43 2 7 43 Toplam Faaliyet Maliyeti 800 4. Admda, faaliyet-sermaye ballk analizi kullanlarak her faaliyetin sermaye maliyeti belirlenir. Rirketin görevi para kazanmak olduundan, sahipler yatrmlar için örnein SMO nda kabul edilebilir bir getiri beklerler. SMO daha önce belirtilen çeitli faktörlere bal olarak belirlenir. Burada ilemi basitletirmek için SMO % 0 olarak alnmtr. SMO belirlendikten sonra, irket sermayesinin belirlenmesi gerekir. Bu sistemin uygulamasnda * Örnekte faaliyet maliyetleri Türkiye uygulamasndan farkl olarak sat ve yönetim giderleri ile genel üretim giderleri unsurlarndan olumaktadr. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003) 8

sermaye hem öz sermayeyi hem de borçlar kapsar. Sermaye pasif veya aktif toplamndan faizli olmayan borçlarn düülmesiyle bulunur. Bu yaklam, kaynana baklmakszn irkete yatrlan tüm paray sermaye olarak tanmlar. Tablo 6 da irket sermayesinin hesaplanmas yer almaktadr. Veriler bilançodan alnmtr. Tablo 6: irket Sermayesinin HesaplanmasF(.000 $) Aktif Toplam Satclar Hesab Gider Tahakkuklar 2.400 (300) (00) Sermaye 2.000 Bu durumda toplam sermaye maliyeti: SM=2.000.000 x 0,0=200.000 $ olacaktr. Sermaye maliyetinin tüm faaliyetlere yüklenmesi gerekir. Sermaye yatrm gerektiren her faaliyetin, sermaye maliyetlerinden payn karlayacak kadar bir getiri salamas gerekir. Her faaliyetin sermaye tüketim oran onun sermaye maliyetini belirler. Tablo 7 de yer alan Faaliyet-Sermaye Ballk(FSB) Analizi kullanlarak sermaye maliyeti faaliyetlere yüklenir. FSB matrisindeki satrlar faaliyetler, sütunlar ise bilanço kalemlerini gösterir. Tablo 7: Faaliyet-Sermaye BaHlFlFk Analizi Bilanço Kalemleri Faaliyetler Kasa Alacaklar Stoklar DiH.Dön.V Binalar Makineler DiH.Dur.V. SatFcFlar Gider Tah. Müteri Bulma Teklif Hazrlama Faturalama ve Tahsilat Mühendislik Olemleri Üretim Planlama Hammadde ve Malzeme Alm Hmd.Malzeme Kabulü ve Tanmas Üretim Yönetimi Mamul Depolama Mamul Datlmas Ogören Gelitirme Oletme Yönetimi 82 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003)

Sermaye ve maliyetler arasndaki ilikiyi sistematik olarak tanmlamak için faaliyetlerin sermaye kullanmn gösteren onay iaretleri() kullanlr. Örnein, hammadde ve malzeme kabulü ve tanmas, stoklar, dier dönen varlklar ve binalarda sermaye yatrm gerektirir. Satclar ve gider tahakkuklar sermaye ihtiyacnda tasarruf olarak düünülebilir, çünkü satclar ve gider tahakkuklar için daha sonra ödeme yaplacandan ek sermaye talebi bu ekilde dengelenebilir. Daha sonra, FSB analizi matrisindeki tüm onay iaretlerinin olduu yerlere, her faaliyet için talep edilen sermaye yüzdesini gösteren 0 ve arasndaki deerler yerletirilir. Örnein, mühendislik ileri ve üretim yönetimi srasyla 0,4 ve 0,6 orannda makine ve techizat yatrm gerektirmektedir. Tablo 8 faaliyetlerin bilanço kalemleri için sermaye yatrm yüzdelerini göstermektedir. Toplam sermaye maliyetleri, SMO ile ilgili bilanço kalemini çarpmak suretiyle hesaplanr. Örnein, kasa için 5.000 $ lk maliyet, 50.000 $ kasa mevcudu ile % 0 luk SMO çarplmak suretiyle elde edilir. Dier bilanço kalemlerine ait sermaye maliyetleri de ayn ekilde belirlenir. Tablo 8: Faaliyet-Sermaye BaHlFlFk Analizi(.000 $) Bilanço Kalemleri Faaliyetler Kasa Alacaklar Stoklar DiH.Dön.V Binalar Makineler DiH.Dur.V. SatFcFlar Gider Tah. Faal.SerMa liyeti Müteri Bulma Teklif Hazrlama Faturalama ve Tahsilat Mühendislik Olemleri Üretim Planlama Hmd. Ve Malzeme Alm Hmd.Malzeme Kabulü ve Tanmas Üretim Yönetimi Mamul Depolama Mamul Datlmas Ogören Gelitirme Oletme Yönetimi.6.6.6.0.0.0.0.0.05.8.05 2 6.4 9.6.6.8.8 2 2 99 6.0.0.02 5 Toplam Sermaye Maliyeti 5 60 30 5 00 20 0-30 -0 200 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003) 83

Her bir faaliyete ilikin toplam maliyeti belirleyebilmek için, faaliyet maliyetleri ile sermaye maliyetlerinin toplanmas gerekir. Tablo 9 faaliyetlere ilikin faaliyet ve sermaye maliyetlerini gösterir. Tablo 9: Faaliyetlere Olikin Faaliyet ve Sermaye Maliyetleri (.000 $) Faaliyetler Müteri Bulma Teklif Hazrlama Faturalama ve Tahsilat Mühendislik Olemleri Üretim Planlama Hmd. ve Malzeme Alm Hmd.Malzeme Kabulü ve Tanmas Üretim Yönetimi Mamul Depolama Mamul Datlmas Ogören Gelitirme Oletme Yönetimi Faaliyet Maliyetleri 90 50 45 75 28 47 00 50 43 Sermaye Maliyetleri 2 6 9 2 2 99 6 Toplam Maliyetler 92 5 06 84 29 49 02 249 59 2 7 43 5 3 8 48 Toplam Maliyet 800 200 000 5. admda maliyet etkenleri belirlenir. Örnein, hammadde ve malzeme alm ve tanmas faaliyeti için faaliyet maliyet etkeni al fii saysdr. Bu faaliyet için uygun sermaye maliyet etkeni alnan hammadde ve malzemenin deeri ve ilenmek için bekleyen ürünler için geçen zaman olabilir. Faturalama ve Tahsilat faaliyeti için faaliyet maliyet etkeni, fatura ve tahsilat says iken, sermaye maliyet etkeni alacak tutar olabilir. Sermaye maliyetlerinin mamul türlerine paylatrlmasnda her bir mamulden kaynaklanan alacak tutar esas alnabilir. Faaliyet maliyet etkenleri kullanlarak faaliyet maliyetleri, sermaye maliyet etkenleri kullanlarak sermaye maliyetleri mamullere yüklenir. 6. admda mamul maliyetleri hesaplanr. Tablo 0 sadece FTM sistemi kullanlmas halinde hesaplanan mamul maliyetlerini gösterirken, Tablo önerilen Tümleik FTM ve EVA sistemi kullanlmas halinde hesaplanan mamul maliyetlerini gösterir. 84 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003)

Tablo 0: FTM Sistemi Ole Mamul Maliyeti Hesaplamas(.000 $) Gelirler Direkt Maliyetler Faaliyet(@letme) Maliyetleri Faiz Giderleri Vergi Öncesi Kar Vergi (% 40) Mamul Mamul 2 Mamul 3 Toplam.000 800 670 500 300 250 400 200 200 40 60 24 40 260 04 40 80 72 2.470 050 800 Net Kar (Vergi SonrasF Kar) 36 56 08 300 Tablo :Tümleik FTM ve EKD Sistemi Kullanlarak Mamul Maliyeti Hesaplamas(.000 $) Gelirler Direkt Maliyetler Faaliyet Maliyetleri Faaliyet Kar Vergi Vergi Sonras Net Faaliyet Kar Mamul Mamul 2 Mamul 3 Toplam.000 800 670 500 300 250 400 200 200 00 24 76 300 04 96 220 72 48 20 500 200 2.470 050 800 Sermaye Maliyeti 0 38 52 200 Ekonomik Kar 66 58-4 220 FTM sistemi mamuller için daha gerçekçi faaliyet maliyeti bilgisi salamasna ramen, hangi mamullerin ekonomik katma deer yarattn ve pay sahiplerinin servetini artrdn bildirmez. Olk bakta, mamul maliyet bilgisine sermaye maliyetlerini dahil etmek, baz durumlarda önemli ölçüde, mamul maliyetini artrr. Dier taraftan, yöneticiler güçlü bir araç elde ederler. Örneimizde yönetim FTM sisteminden elde edilen mamul maliyet bilgisini kullanrsa, 2 ve 3 nolu mamullere göre daha az karl olan nolu mamulun üretimine son verebilirler.eer, yönetim Tümleik FTM ve EKD sisteminden elde edilen mamul maliyet bilgisini kullanrsa, hangi mamullerin deer yarattn görebilecektir. Tablo de görüldüü gibi, nolu mamul FTM sisteminde sadece küçük bir deer olutururken, snrl sermaye kullanmndan dolay daha yüksek ekonomik kar düzeyine sahiptir. Buna karn, 3 nolu mamul faaliyet maliyetleri bakmndan daha düük maliyete sahip olduundan FTM sistemine göre en karl mamul iken, yüksek sermaye yatrmlar gerektirdiinden Tümleik FTM ve EKD sistemine göre zararla sonuçlanmaktadr. Oletmeler Tümleik FTM ve EKD sisteminden daha gerçekçi maliyet bilgisi elde edebilirler. Ancak, yalnzca gerçekçi maliyet bilgisine sahip olmak iletme performansnda bir arta neden olmaz. Tümleik FTM ve EKD sisteminden mamul maliyet bilgisi elde edilince yönetim 620 200 420 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003) 85

harekete geçmeli ve ekonomik anlamda zararl ya da düük karl mamuller için ekonomik kar artrc stratejiler gelitirmelidir. Bu stratejiler u ekilde sralanabilir 20 : (i)sat fiyatn artrmak, (ii)mamul dizayn için gerekli süreyi azaltmak suretiyle sermaye ihtiyacnn azaltlmas, (iii)faaliyet(iletme) maliyetlerini azaltmak, (iv)minimum ek sermaye yatrmlar ile çkty artrmak, faaliyet maliyetini snrda tutmak, (v)daha yüksek deer yaratacak ikame mamul aratrmak, (vi)mamulün üretimine son vermek. SONUÇ Özellikle Sermaye Maliyeti / Toplam Maliyet rasyosu yüksek olan iletmelerde, FTM sistemi baarl karar vermek için artk tek bana güvenilir bir stratejik maliyet yönetim arac deildir. FTM nin sermaye maliyetini dikkate almamasndan kaynaklanan eksikliini gidermek için baz yazarlar tarafndan bir deere dayal finansal performans ölçüsü olan EKD ile FTM sisteminin tümleik bir yapda kullanlmasn önermilerdir. Bu tümleik sistemin FTM unsuru faaliyet maliyetleri ile ilgili iken, EKD unsuru sermaye maliyetlerinde odaklar. Bu tümleik sisteme göre, bir mamul ya da hizmet sermaye maliyeti dahil toplam maliyetinin üzerinde satlrsa ekonomik olarak karldr. Bu sistem, sermaye maliyetinin toplam maliyetlere dahil edilmesi sebebiyle geleneksel muhasebeye dayal kar hesaplamalarndan farkllar. Oletmeler Tümleik FTM ve EKD sisteminden daha gerçekçi maliyet bilgisi elde edebilirler. Ancak, yalnzca gerçekçi maliyet bilgisine sahip olmak iletme performansnda bir arta neden olmaz. Oletme performansnn artrlabilmesi için, yönetim harekete geçmeli ve ekonomik anlamda zararl ya da düük karl mamuller için ekonomik kar artrc stratejiler gelitirmelidir. Bu stratejiler; sat fiyatn artrmak, mamul için gerekli sermaye miktarn azaltmak, faaliyet maliyetlerini azaltmak, minimum sermaye yatrmlar ile üretim miktarn artrmak, daha yüksek deer yaratacak ikame mamuller aratrmak ve mamulün üretimine son vermek eklinde olabilir. 20 Roztocki ve Needy, Integrating..., s. 86 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003)

KAYNAKÇA ÇELOK, Orhan, Oletmede Bir Performans Ölçütü Olarak Ekonomik Katma Deer (EKD) ve Türk Telekom A.R. de Uygulamas, Mödav MuhasebeBilim Dünyas,Dergisi,Cilt: 4 Say:,Mart 2002. HACIRÜSTEMOQLU, Rüstem, RAKRAK, Münir ve DEMOR, Volkan, Etkin Performans Ölçüm Arac (EVA) (Ekonomik Katma Deer- Ekonomik Kar Yaklam), stanbul SMMMO Mali Çözüm Dergisi, Say:59, Nisan Mays Haziran 2002. HUBBEL, William Jr., Combining Value Added and Activity-Based Management, Journal of Cost Management, Spring 997. KEE,Robert, Using Economic Value Added With ABC To Enhance Your Production-Related Decision Making, Journal of Cost Management, December 999. KEYS, David, E., AZAMHUZJAEV, Mumin, ve MACKEY, James., Economic Value Added: A Critical Analysis, The Journal of Corporate Accounting and Finance, January-February 200. KIM, I.W., Activity-Based Management and Corporate Downsizing, Journal of Cost Management, C:2, S:3, 998. ROZTOCKI, Narcyz, The Integrated Activity-Based Costing and Economic Value Added Information System, http://www.newpaltz.edu~roztockn/florida00.pdf E.T.:05.06003 ROZTOCKI, Narcyz, The Integrated Activity-Based Costing and Economic Value Added System as a Strategic Management Tool: A Field Study, Pasific Conference on Manufacturing Proceedings, Detroit USA, September 2000. http://www.newpaltz.edu/~roztockn/detroit00.pdf. E.T:06.08003 ROZTOCKI, Narcyz ve NEEDY, Kim LaScola, How to Design and Implement and Integrated Activity-Based Costing and Economic Value Added System, The Industrial Engineering Research 99 Conference http://www.newpaltz.edu~roztockn/phoenix99.pdf E.T.:05.06003 ROZTOCKI, Narcyz ve NEEDY, Kim LaScola, Integrating Activity- Based Costing and Economic Value Added in Manufacturing, Engineering Management Journal, Vol:, No: 2, June 999. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S, 2003) 87