MENEMEN (ÝZMÝR) OVASI SU VE TOPRAKLARINDA RADYOAKTÝVÝTE ARAÞTIRMASI VE AÐIR METAL KÝRLÝLÝÐÝ

Transkript

1 Cilt: 9 Sayý: 35 (2000), MENEMEN (ÝZMÝR) OVASI SU VE TOPRAKLARINDA RADYOAKTÝVÝTE ARAÞTIRMASI VE AÐIR METAL KÝRLÝLÝÐÝ Mustafa BAKAÇ Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eðitim Fakültesi, Fizik Bölümü, ÝZMÝR Mehmet N. KUMRU Ege Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü, Nükleer Bilimler Anabilim Dalý, ÝZMÝR ÖZET Bu çalýþma, Gediz Nehri nin yýkayarak aktýðý bir sanayi ve tarým alaný olan Menemen ovasý üzerinde gerçekleþtirildi. Nehrin denize döküldüðü noktadan baþlayarak Emiralem regülatörüne (Menemen) kadar 1 örnek/km olacak þekilde nehir içinden 60 su ve ova içinden de 60 toprak örneði toplandý. Toprak örneklerinde eþdeðer uranyum (eu), radyum (Ra); su örneklerinde uranyum (U), radyum (Ra); toprak ve su örneklerinde bakýr (Cu), kadmiyum (Cd), kurþun (Pb) ve krom (Cr) konsantrasyonlarý ölçülerek ovanýn doðal radyoaktivite ve kimi aðýr metal kirlilik seviyeleri belirlendi ve sonuçlar tartýþýldý. Anahtar Kelimeler: Aðýr metal, Gediz nehri, kirlilik, Menemen ovasý, radyoaktivite THE RADIOACTIVITY INVESTIGATION IN WATER AND SOIL OF MENEMEN (IZMIR) BASIN AND HEAVY METAL POLLUTION ABSTRACT This study was carried out in the Menemen basin, which is an industrial and agricultural area. The Gediz River flows through the basin. The water and soil samples of 60 were collected at 1-km intervals from the river and basin from the sea to the Emiralem regulator. The concentrations of equivalent uranium (eu) and radium (Ra) in the soil samples, uranium (U) and radium (Ra) in the water samples and copper (Cu), cadmium (Cd), lead (Pb) and chrome (Cr) in the water and soil samples were measured. So, the natural radioactivity and heavy metal pollution level were determined and the results were discussed. Keywords: Heavy metal, Gediz river, Menemen basin, pollution, radioactivity GÝRÝÞ Nehirler, geçtikleri araziyi karakterize eden toprak ve sedimentleri karalardan alýp denize ve göl kýyýlarýna taþýrlar. Bunlar ya buralarda kalýn ardaþýmlar halinde depolanýrlar veya derin deniz havzalarýna taþýnýp oralarda depolanarak derin su sedimentleri oluþtururlar. Ancak erozyonla oluþan bütün nehir sedimentlerinin deniz ve göllere taþýndýðý düþünülemez. Bunlarýn bir kýsmý nehirsel iþlemlerin etkisiyle karalarda ve nehir kenarlarýnda depolanýrlar. Akýþýn azalmasýndan dolayý nehir aðýzlarý genellikle sediment toplanma yeri olduðu için, metaller sedimentlerle ve buna baðlý olarak da depolanmayla iliþkilidir. 38º.04'-39º.13' kuzey enlemleri ile 26º.42'-27º.10' doðu boylamlarý arasýnda yer alan Menemen ovasý, Ege Bölgesinin ikinci büyük akarsuyu olan Gediz Nehri ile beslenir. Ova, nehrin denize döküldüðü noktadan baþlayarak Emiralem (Menemen) regülatörüne kadar yaklaþýk 6000 km 2 kadar alan içinde bulunmaktadýr. Ovanýn nehir boyunca uzunluðu yaklaþýk 60km dir. Gediz Nehri, Murat daðý (Kütahya-Gediz) eteklerinden doðar, kuzeyden ve güneyden inen bir çok dere ile beslenerek Foça-Ýzmir yakýnlarýnda Ege Denize dökülür. Çalýþma alanýnýn haritasý þekil1 de gösterilmiþtir. Bu akýþý esnasýnda metamorfik, volkanik ve gnays gibi bir çok jeolojik yapýyý yýkayarak akar. Ayný zamanda a- kýþý esnasýnda Salihli-Köprübaþý civarýndaki bilinen uranyum yataklarý yakýnýndan ve Manisa merkez ve ilçelerindeki bir çok sanayi dallarýnýn yer aldýðý organize bölgelerden ve tarýmsal alanlardan geçerek Emiralem regülatöründe Menemen ovasýna ulaþýr. Ovada volkanik ve metamorfik gibi jeolojik yapýlar hakimdir (1). Gediz havzasýndaki yoðun tarýmsal etkinlikler ve havza nüfusunun hýzlý artýþý ve bunlarla baðlantýlý olarak görülen endüstriyel geliþim, havzadaki su kaynaklarýnýn kirlenmesini hýzlandýrmýþ bugüne kadar kirlenmeden u- zak kalabilmiþ kaynaklar üzerinde de potansiyel bir tehlike oluþturmuþtur. Gediz ovasý sulamalarýnýn en mansabýnda yer alan Menemen ovasý sulamalarý, Demirköprü barajý ve Marmara gölünden su býrakýlýncaya kadar bulunduðu konumun avantajýndan yararlanarak Gediz yataðýna yan dereler yoluyla gelen suyu kullanabilmektedir. Ancak Gediz nehrini kirleten ana kirlilik odaklarýnýn Manisa yakýnlarýnda Gediz e kirli sularýný vermeleri nedeniyle bu kirli sular Menemen e ulaþmakta ve Menemen sulamalarýnýn kýsmen kirli veya kirli sular ile yapýlmasý dezavantajýna neden olmaktadýr. Özelliklede bor ve aðýr metal kirlilikleri toprakta kalýcý olduklarýndan giderek toprak kirlenmekte ve yetiþtirilen bitkiler aracýlýðý ile de aðýr metaller insanlara ulaþmaktadýr (2). Doðal sularda çok düþük konsantrasyonlarda bulunan krom, içme ve sulama sularýnda toksik etkisi sebebi i- le istenmez. Su ortamlarýna metal iþlemlerinden, deri, boya ve cam endüstrilerinden verilen atýk sularla ulaþmaktadýr. Korozyonu önlemek amacýyla metal yüzeylerine ince bir tabaka halinde kaplanan Cd, plastik renklendirici gibi amaçlarla kullanýlmakta ve endüstri atýklarýndan her yýl su ortamlarýna büyük miktarlarda boþaltýlmaktadýr. Kadmiyum içme suyuna galvanize borularýn bozulmasý ve endüstri atýk sularýnýn karýþmasýndan bulaþabilir. Doðal su ortamlarýnda çok düþük konsantrasyonlarda bulunan kurþun; sulara patlayýcý madde üretimi, plastik endüstrisi, fotoðrafçýlýk iþlemleri ve boyalardan geçmektedir. Bakýr doðal sulara endüstri atýklarýndan karýþýr. Bu metal özellikle balýklarda toksisite oluþturduðu için, su ortamlarýnda istenmez. Ýzmir Çevre Ýl Müdürlüðü nün (3) Gediz havzasý ile ilgili yaptýðý bir çalýþmada, Emiralem regülatöründen alýnan su örneklerinin kalite yönünden III. sýnýf su kalitesinde olduðu ve Cr ve Mn konsantrasyonlarýnýn da müsaade edilen deðerlerin müsaade edilen deðerlerin üzerinde olduðu bildirilmiþtir. Yapýlan bir çalýþmada, Gediz havzasý su ve topraklarýnýn radyoaktif ve aðýr metal kirlilik 26 Nisan-Mayýs-Haziran 2000, Sayý: 35

2 MENEMEN (ÝZMÝR) OVASI SU VE TOPRAKLARINDA RADYOAKTÝVÝTE ARAÞTIRMASI VE AÐIR METAL KÝRLÝLÝÐÝ Ekoloji seviyesi tespit edilerek bunlarýn nedenleri üzerinde araþtýrmalar yapýlmýþtýr (4). Nehirlerde aðýr metal kirliliðine yönelik benzer çalýþmalar; Danube nehrinde Literathy et al. (5), Hudson nehrinde Gibbs (6), Büyük Menderes nehrinde Baþsarý and Kumru (7), Bakaç ve vd. (8); radyoaktivite ile ilgili çalýþmalarda; Büyük Menderes nehrinde Kumru (9); Kumru ve Kýnacý (10), Gediz nehrinde Bakaç ve Kumru (11); Kýlýnç (12) tarafýndan yapýlmýþtýr ve halen bir çok araþtýrmacý tarafýndan su kaynaklarýnýn kirliliði çalýþýlmaktadýr. Bu çalýþmanýn amacý, bir çok jeolojik yapýyý ve endüstriyel sahayý yýkayarak akan Gediz nehrinin geniþ a- ðýzlý bir delta üzerinde (Menemen ovasý) yarattýðý aðýr metal ve radyasyon kirlilik seviyelerinin belirlenerek insan ve çevre açýsýndan deðerlendirilmesidir. MATERYAL VE METOD Bu çalýþmada Menemen ovasý jeokimyasal ve hidro jeokimyasal yöntemler kullanýlarak araþtýrýldý. Gediz nehrinin denize döküldüðü nokta referans alýnarak yukarýya doðru Menemen Emiralem regülatörüne kadar nehir ü- zerinde yaklaþýk 1 km aralýklarla 60 örnekleme noktasý tespit edildi. Bir bot yardýmýyla nehir içindeki her örnekleme noktasýndan su örneði ve nehir boyunca yukarýya doðru nehir kýyýsýndan ortalama metre uzaktaki noktalardan da toprak örnekleri toplandý. Her örnekleme noktasýnda ve noktasý civarýnda taþýnabilir cihaz yardýmýyla çevrenin gama aktiviteleri ölçüldü. Su örneklerinin ph, Eh, ve iletkenlik ölçümleri de taþýnabilir cihazlarla; alkaliniteleri ise titrasyon yöntemi kullanýlarak örneklerin alýmý esnasýnda belirlendi. Ayrýca her örnekleme noktasýnda nehre ait bilgiler ile kirlilik kaynaðý ve jeolojik bilgiler de not edildi. Su örneklerini toplamak için 1litrelik polietilen pet þiþeler kullanýldý. Nehirden alýnan su örnekleri filtre kaðýdý ile süzüldükten sonra þiþelere aktarýldýlar ve üzerlerine asit ilave edildi. Toprak örneklerinin alýnmasý da su örneklemeleri ile beraber yapýldý. Bunun için toprak örneði Þekil 1. Çalýþma alaný ve örnekleme noktalarý haritasý. alýnmadan önce yüzey temizlendi ve yaklaþýk 5cm lik çukur açýldýktan sonra 1.5-2kg lýk toprak örnekleri her türlü yabancý madde ve büyük boydaki çakýllardan ayýklandýktan sonra önceden etiketlenmiþ naylon torbalara koyuldu. Nemli toprak örneklerinin ilk kurutulmalarý arazide kurulan istasyonlarda ve gölgede yapýldý. Su örneklerindeki radyum konsantrasyonu, Ege Ü- niversitesi Nükleer Bilimler Enstitüsü nde geliþtirilmiþ kollektör yöntemi kullanýlarak ölçüldü (9). Bu yöntem, örneklerdeki radyumdan oluþan radon ürünlerinin alfa aktiviteleri sayýmýndan hareketle radyum tayinine dayalýdýr. Ölçüm için, su örneklerinin her birinden 100 ml alýnarak radon köpürtme þiþelerine koyuldu ve radyumdan radon oluþmasý için þiþeler bekletildi. Bekletme süresi sonunda radon gazý, bu iþlem için tasarlanmýþ kollektör o- dasýna aktarýldý. Aktarma iþleminden sonra kollektör odasýna voltaj uygulamak suretiyle kýsa yarý ömürlü ürünler, bir alfa sintilasyon sayacýnda sayýldý. Su örneklerindeki uranyum konsantrasyonu, çalýþma alaný içinde 10 km aralýklarla toplanan 6 su örneðinde laser fluorometrik yöntem kullanýlarak belirlendi. Ölçüm için Scintrex UA-3 uranyum analizörü kullanýldý. Bu iþlem için nehirden toplanmýþ, süzülmüþ ve asitlendirilmiþ su örneklerinin 25 ml si tekrar filtre edilerek ph larý doðal sularýn ph aralýðýna getirildi. Sonra 5-6 ml örnek küvete koyularak üzerine 0.8 ml sularda uranyumla kompleks yapýcý fluran ilave edildi ve analizörde ölçüm yapýldý (13). Toprak örneklerinin içeriðindeki eþdeðer uranyum (eu) konsantrasyonunun belirlenmesi için gama spektroskopi yöntemi kullanýldý. 100 gram olarak hazýrlanmýþ toprak örnekleri silindirik plastik kutulara koyulduktan sonra örneklerin bileþimindeki radyumdan radon oluþmasý ve %100 zamansal dengeye gelmesi için örnekler en az 43 gün bekletildi. Daha sonra analizörde gama sayýmlarý alýndý. Çalýþmamýzda uranyumun tayini için Bi-214 elementinin 1.76 MeV lik piki ve 3"3" Na- Nisan-Mayýs-Haziran 2000, Sayý: 35 27

3 Ekoloji I (Tl) dedektör kullanýldý (14). Su ve toprak örneklerindeki Cu, Cr, Pb ve Cd konsantrasyonlarý 10 km aralýklarla toplanmýþ 6 örnek de a- levli atomik absorbsiyon cihazý kullanýlarak ölçüldü. Her bir su örneðinden 100 ml alýnarak üzerine 5 ml HNO 3 i- lave edildi. Bu karýþým buharlaþtýrýldýktan sonra üzerine tekrar 5 ml HNO 3 ilave edilerek ýsýtýldý ve sonra oda sýcaklýðýnda soðumaya terk edilerek saf su ile100 ml ye tamamlandý. Toprak örnekleri ise EPA 3050 yöntemi (15) kullanýlarak hazýrlandý. Bunun için 0.50 gramlýk toprak örneði üzerine 10 ml 1:1 HNO 3 /H 2 O ilave edildi. Bu çözelti 95ºC de 5 dakika ýsýtýldýktan sonra üzerine sýrasýyla 5 ml konsantre HNO 3, 1 ml %30 luk H 2 O 2 ve 5 ml konsantre HCl ilave edildi. Arkasýndan bu çözelti filtre e- dilerek saf su ile 100 ml ye tamamlandý. TARTIÞMA VE SONUÇ Ova boyunca arazi çalýþmalarýnda elde edilen verilere iliþkin bazý ölçüm deðerleri çizelge 1 de verildi. Nehrin denize döküldüðü noktada nehir suyu ile deniz suyunun karýþmasýndan dolayý yaklaþýk ilk 35 örnekleme noktasýndaki öz iletkenlik ölçümleri nehir ortalamasýna göre oldukça yüksek deðerler göstermiþtir. Arazi çalýþmalarý esnasýnda nehrin denize döküldüðü noktadan yaklaþýk 25km içerdeki alanlarda deniz suyunun tarýma elveriþli topraklarý kurutmasýndan dolayý tarým yapýlamadýðý görüldü. ph ölçümleri de öz iletkenlik ölçümleri gibi nehrin denize döküldüðü noktalarda nehrin diðer örnekleme noktalarýna oranla yüksek bulundu. Bunun nedeni de tuzlu suyun nehir suyu ile karýþmasý olabilir. Eh ölçümleri ise denize yakýn örnekleme noktalarýnda çok düþük, fakat yukarý doðru çýkýldýkça yükselen sonuçlar bulundu. Çizelge 1. Menemen Ovasý arazi ve laboratuvar ölçüm sonuçlarýna ait bazý bilgiler. Ölçüm Minimum MaksimumOrtalama Gama aktivitesi (µr/h) PH Eh (mv) Öz iletkenlik (µs/cm) Toplam alkalinite (mg/l) (su) Radyum (pci/l) (su) Uranyum (ppb) (toprak) Radyum (pci/g) (toprak) Eþdeðer uranyum (ppm) (su) Bakýr (mg/l) (su) Krom (mg/l) (su) Kadmiyum (mg/l) (su) Kurþun (mg/l) (toprak) Bakýr (ppm) (toprak) Krom (ppm) (toprak) Kadmiyum (ppm) (toprak) Kurþun (ppm) Ovadan nehir boyunca toplanan su örneklerinde ölçülen Ra-226 konsantrasyonu pci/l arasýnda deðiþim gösterdi ve ortalama 6.37 pci/l olduðu, eu-238 konsantrasyonu ise ppb ortalama 2.8 ppb olduðu görüldü. Örnekleme noktasýna baðlý olarak radyum ve u- ranyum ölçüm deðerleri sýrasýyla þekil 2 ve 3'de verilmiþtir. Ayný þekilde ova içinden toplanan toprak örneklerinin Ra-226 ve eu-238 konsantrasyonlarý da sýrasýyla pci/g, ppm arasýnda deðiþim gösterdi ve ortalama 3.79 pci/g, 2.97 ppm olarak bulundu. Örnekleme noktasýna baðlý olarak radyum ve uranyum ölçüm sonuçlarý sýrasýyla þekil 4 ve 5'de verilmiþtir. Laboratuar ça- M. BAKAÇ - M. N. KUMRU lýþmalarý esnasýnda ölçülen elementlerin istatistik sonuçlarý ayrýca çizelge 1 de verilmiþtir. Þekil 2. Su örnekleri Ra-226 ölçüm sonuçlarý. Þekil 3. Su örnekleri U-238 ölçüm sonuçlarý. Þekil 4. Toprak örnekleri Ra-226 ölçüm sonuçlarý. 28 Nisan-Mayýs-Haziran 2000, Sayý: 35

4 MENEMEN (ÝZMÝR) OVASI SU VE TOPRAKLARINDA RADYOAKTÝVÝTE ARAÞTIRMASI VE AÐIR METAL KÝRLÝLÝÐÝ Ekoloji Þekil 5. Toprak örnekleri eu-238 ölçüm sonuçlarý. Su örneklerindeki radyum konsantrasyonu 1-5, ve no lu noktalar arasýnda nehir ortalamasýnýn biraz üzerinde deðerler gösterdi. Fakat 4 no lu noktada ortalamanýn yaklaþýk 3 katý seviyeye çýktý. Uranyum konsantrasyonu ise sadece 11 no lu örnekleme noktasýnda nehir ortalamasýnýn üzerine çýktý. Toprak örneklerinde radyum konsantrasyonu 4, 20-25, no lu noktalarda eþdeðer uranyum ise 4, 21-23, ve no lu noktalar a- rasýnda ortalamanýn üzerinde deðerler göstermiþtir. Yerkabuðunda uranyum konsantrasyonu 3-4 ppm arasýnda deðiþim göstermektedir. Buna göre nehir ortalamasý bu deðerin altýnda olduðu için doðal radyoaktivite açýsýndan ovada herhangi bir yükseltinin olmadýðý söylenebilir. Fakat 21 ve 22 no lu noktalarda bu deðerin azda olsa üzerine çýkýlmýþ olmasý buralarýn jeolojik karakteri itibariyle o- luþtuðuna iþarettir. Doðal sulardaki uranyum konsantrasyonu çok düþüktür ve ppb arasýnda deðiþmektedir. Görüldüðü gibi ova içinde ölçülen bütün su uranyum deðerleri bu deðerin altýnda kalmýþtýr. Fakat 4 no lu noktadaki su örneðinde ölçülen radyum deðeri ile toprak örneklerinde ölçülen radyum deðerleri yaklaþýk ayný noktalarda yükselti vermiþtir. Ayný þekilde ova içinde örnekleme noktasý civarýnda yapýlan yüzey gama ölçümleri de ilk noktalarda diðer noktalara oranla daha yüksek deðerler göstermiþtir. Görüldüðü gibi toprak, su ve yüzey gama ölçümleri nehrin ilk noktalarýnda birbiri ile eþleme göstermektedir. Fakat buralarda ölçülen deðerler normalin az üzerinde olan deðerlerdir. Bunlarýn nedeni nehre yer altý sularýnýn çevredeki jeolojik yapýyý yýkayarak akmasý sonucu oluþmuþ olabilir. Ancak bu nokta ve civarýnda daha geniþ bir araþtýrma yaptýktan sonra bu yükseltinin sebebi kesin olarak söylenebilir. Bu yöre daha çok perlit, kaolen ve mermer yataklarýndan oluþmuþ bir yapýya sahiptir. Buralardan tuðla-kiremit hammaddesi de saðlanmaktadýr. Diyebiliriz ki, doðal radyoaktivite açýsýndan Menemen ovasýnda insan ve çevreye zararlý herhangi bir yükselti yoktur. Çalýþmada incelen su ve toprak örneklerinde ölçülen aðýr metallerin örnekleme noktalarýna baðlý olarak deðiþimleri sýrasýyla þekil 6 ve 7'de istatistik bilgileri de Çizelge 1 de verilmiþtir. Kýta içi su kaynaklarýnda 0.2 mg/l lik bakýr içeriði kriter ölçüt olarak bildirilmektedir. Bu deðer III. sýnýf su grubuna girmektedir. Topraklar açýsýndan bakýr için verilen kriter ise 100 ppm dir (16). Ova boyunca nehirden toplanan su örneklerinde ölçülen bakýr konsantrasyonu , ortalama 0.017mg/l; toprak örneklerinde ise , ortalama 63 ppm olarak gözlenmiþtir. Bu kriterlere göre su ve toprak örneklerinde bakýr kirliliði açýsýndan herhangi bir risk söz konusu deðildir. Nisan-Mayýs-Haziran 2000, Sayý: 35 Þekil 6. Su örnekleri kimi aðýr metal ölçüm sonuçlarý. Þekil 7. Toprak örnekleri kimi aðýr metal ölçüm sonuçlarý. Çalýþmada ölçülen krom konsantrasyonu, su örneklerinde , ortalama mg/l; toprak örneklerinde ise , ortalama 499 ppm olarak bulundu. Kýta içi su kaynaklarý þartnamesine göre sularda Cr seviyesinin 0.2 mg/l, topraklarda da 100 ppm in üzerinde olmasý istenmez (16). Çalýþmada analiz edilen aðýr metaller için Su Kirliliði ve Kontrolü Þartnamesinde verilen kriter deðerler Çizelge 2 de verilmiþtir. Bu kriterlere göre nehirden toplanan sularda herhangi bir krom yüksekliðinden söz edilemez. Fakat bütün toprak örneklerindeki ölçülen Cr seviyesi verilen kriterin üzerindedir. Bu nedenle ova topraklarýnda ciddi bir Cr kirliliði söz konusudur. Sularda herhangi bir yükseltiye rastlanmamasýnýn nedeni; bu noktalar civarýnda ve bu noktalara karýþan derelerin bulunduðu bölgelerdeki endüstri kuruluþlarýnýn atýk sularýný yazýn deðil de kýþ aylarýnda nehre boþaltmalarý sonucu kýþýn nehrin taþmasý ile sularýn ova topraklarýna taþýnmasý ve topraklarda birikim yapmasý olabilir. Özellikle 51 no lu noktadaki seviye oldukça yüksektir. Buradaki yükseltinin nedeni bu noktanýn biraz yukarýsýnda nehre akýþý olan Manisa çayý olabilir. Toprakta Cr yüksekliðinin taþkýnlar sonucu oluþtuðu kanaati Ýzmir Çevre Ýl Müdürlüðü nün (3) yaptýðý bir çalýþmada, bu alanlardan yaz kýþ aylarýnda alýnan su örneklerinde çok yüksek Cr bulunmasý ile açýklanabilir. Ovanýn diðer kýsýmlarýnda görülen yüksekliðin nedeni de, ya yukarýdaki bu kirliliðin biraz seyrelmiþ olarak bu bölgeye taþýnmýþ olmasý ya da Menemen Maltepe köyünde kurulu olan Organize Sanayi bölgesindeki özellikle deri tesislerinin atýk sularýný ova topraklarýna bir nedenle ulaþtýrmalarý olabilir. Sularda bir yükselti gözlenmemesinin nedeni de bu tesislerin atýk sularýný deþarj etmemelerine baðlanabilir. 29

5 Ekoloji Çizelge 2. Kýtaiçi su kaynaklarýnýn sýnýflarýna göre kalite deðerleri (Resmi Gazete, 1998). Su Kalite Sýnýflarý (mg/l) Element I II III IV Toprak (yüksek (az kirli) (kirli) (çok kirli) (ppm) kaliteli) Bakýr (Cu) Kurþun (Pb) Kadmium (Cd) Krom (Cr) Çalýþmada incelenen kadmiyum, su örneklerinde , ortalama mg/l; toprak örneklerinde ise , ortalama 1.6 ppm olarak bulundu. Þartnamede (16) kriter deðer sularda 0.01 mg/l, topraklarda 3 ppm o- larak verilmektedir. Bunun üzerindeki deðerler çok kirli su grubuna girmektedir. Ölçümlerimize göre Cd yönünden bir kirlilik söz konusu deðildir. Ova boyunca nehirden alýnan su örneklerinde ölçülen kurþun konsantrasyonu , ortalama 0.03 mg/l; toprak örneklerinde ise 2-46, ortalama 15 ppm olarak bulundu. Sularda kurþun konsantrasyonunun 0.05 ppb, topraklarda ise 100 ppm in üzerinde olmasý istenmez. Bu deðerlere göre ovadaki nehir sularý ve topraklarý açýsýndan bir kirlilik söz konusu deðildir. Ýzmir Çevre Ýl Müdürlüðü (3) tarafýndan Gediz Nehri Menemen yöresinde yapýlan bir çalýþmada, Emiralem Regülatöründen alýnan su örneðinde mg/l Cr, Kuþ Cenneti-Bedir Köprüsü altýndan alýnan örnekte 0.53 mg/l Cu ve Kuþ Cenneti-ana drenaj kanalýndan alýnan örnekte de 0.84 mg/l Cu metali tespit edilmiþtir. Bulunan M. BAKAÇ - M. N. KUMRU bu deðerlerin hepsi þartnamede verilen kriter deðerlerin üzerindedir. Altýnbaþ ve vd nin (4) Menemen ovasý, Emiralem Regülatörü ve Buruncuk köyü civarýndan alýnan su örnekleri üzerinde yaptýklarý çalýþmada; Cu, Cr, Pb ve Cd konsantrasyonlarýný sýrasýyla ve 0.207, ve 0.031, ve 0.070, ve 0.006mg/l, Emiralem Regülatörü yakýnýndaki bir bað arazisinden alýnan toprak örneðinde ise; Cu, Cr, Pb ve Cd konsantrasyonlarý sýrasýyla 36, 57, 16 ve 0.73 ppm bulunmuþtur. Bu çalýþmada bulunan deðerler þartnamedeki kriter deðerler ile karþýlaþtýrýldýðýnda toprak örneklerinde herhangi bir yükselti görülmemesine raðmen, su örneklerinde Cu, Cr ve Pb elementlerinde yüksek konsantrasyonlar görülmüþtür. Kýlýnç (12) tarafýndan yapýlan bir radyoaktivite çalýþmasýnda, Köprübaþý ilçesinden alýnan toprak örneklerinde pci/g aralýðýnda eu-238, kuyu su örneklerinde ise gros beta aktivitesi ortalama 153 pci/l olarak bulunmuþtur. Bu sonuçlar normal deðerlerin çok üzerindedir. Þu anda yapýlan çalýþmada bulunan sonuçlar yukarýdaki çalýþmalarýn sonuçlarý ile karþýlaþtýrýldýðýnda genelde uyumluluk olduðu görülmektedir. Bu çalýþma ile Menemen ovasý sularýnda incelenen aðýr metaller açýsýndan herhangi bir kirlilik bulunmamasýna raðmen, toprak örneklerinde çok yüksek Cr ölçülmesi, nehre Manisa ve Maltepe bölgesinden direk veya indirek yollarla verilen a- týk sularýn daha denetimli bir þekilde verilmesini gerektirmekte ve bu ölçümlerin tekrarlanmasýnýn gerekli olduðunu göstermektedir. KAYNAKLAR 1. Topraksu Genel Müdürlüðü Yayýnlarý, Gediz Ovasý Topraklarý. Topraksu Genel Müdürlüðü Yayýnlarý Raporlar Serisi 8, Ankara, Atýþ, Ý., Gediz Havzasýnda Su kirliliði ve DSÝ çalýþmalarý, I. Gediz Havzasý Erozyon ve Çevre Sempozyumu, Ekim 1995, Manisa-Türkiye, , Ýzmir Çevre Ýl Müdürlüðü Yayýnlarý, Gediz Havzasý Çalýþmalarý, Çevre Ýl Müdürlüðü Yayýnlarý, Ýzmir, Altýnbaþ,Ü., Hakerlerler, H., Anaç, D., Tuncay, H. ve Okur, B., Gediz Havzasý Sulanabilir Tarým Alanlarýnda Aðýr Metal Kirliliði ve Nedenleri Üzerinde Araþtýrmalar, Ege Üniversitesi Araþtýrma Fonu, Proje No 91-ZRF-61, Ýzmir, Literathy, P., Laszlo, F. and Csanyi, B., Approaches for sediment associated pollutant monitoring in the river Danube, Wat. Sci. Tech., 30, 5, , Gibbs, R.J., Metals in the sediments along the Hudson River Estuary, Environment International, 20, 4, , Bassari, A. and Kumru, M., Quantitative analysis of some elements of Aydýn Basin soils by x-ray fluorescence spectrometry, X-Ray Spectrometry, 23, , Bakaç, M., Kumru, M.N. ve Baþsarý, A., Nehir Sedimentlerinde Faktör Analizinin Uygulanmasý. Turkish Physical Society 17 th Physics Conference Abstracts, Ekim, Alanya, s. 305, Kumru, M.N., Determination of Radium-226 in environmental samples by the collector chamber method, Appl. Radiat. Isot., 43, 8, , Kumru, M.N. and Kýnacý, S.R., (1990). Aþaðý Büyük Menderes akýntý sularýnda ve sedimentlerinde radyoaktivite ölçümleri, 3. Ulusal Nükleer Bilimler Kongresi, Eylül 1990, 1, , Bakaç, M. ve Kumru, M.N., Gediz Havzasý Topraklarýndaki Doðal Radyoaktivite Seviyesi, Ekoloji, 8, 30, 18-21, Kýlýnç, R., Köprübaþý ilçesi uranyum sahasýndan alýnan toprak, bitki ve su örneklerindeki radyoaktivite miktarlarý ve çevresel önemi, I. Gediz Havzasý Erozyon ve Çevre Sempozyumu, Ekim 1995, Salihli, Türkiye, , Eral, M. and Kabay, N., Measurement of uranium in natural waters by laser fluorescence technique, Journal of Spectroscopy, 9, 1, 77-87, Bakaç, M., Gediz Nehri ve çevresinin radyoaktif, major ve iz element seviyelerinin belirlenerek faktör analizi yöntemi ile incelenmesi, Ýzmir, Doktora Tezi, Sanzolone, R.F. and Chao, T.T., Atomic absorption spectrometric determination of Cu, Zn and Pb in geological materials, Anal.Chim.Acta, 86, , Kollektif Çalýþma, Türk Çevre Mevzuatý, Türk Çevre Vakfý Yayýnlarý, Ankara, Nisan-Mayýs-Haziran 2000, Sayý: 35