T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2772 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1730 F NANSAL KURUMLAR

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2772 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1730 F NANSAL KURUMLAR Yazarlar Prof.Dr. Hatice DO UKANLI (Ünite 1, 2, 3, 6, 8) Yrd.Doç.Dr. Asl AFfiAR (Ünite 4, 7) Yrd.Doç.Dr. Serpil ALTINIRMAK (Ünite 5) Editör Yrd.Doç.Dr. Mutlu Murat KOÇY T ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Dilek Polat Dil Yaz m Dan flman Okt. Gönül Yüksel Grafiker Dilek Demirbafl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Finansal Kurumlar ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz vii Finansal Sistem ve Finansal Kurumlar n Rolü... 2 GENEL OLARAK F NANSAL P YASALAR VE KURUMLAR... 3 F NANSAL P YASALARIN TÜRLER... 5 F NANSAL ARAÇLAR... 6 F NANSAL KURUMLAR, YARARLARI VE TÜRLER... 7 Finansal Kurumlar n Uzmanl k Alanlar... 7 Dolayl Finansmanda Finansal Kurumlar n Üstlendikleri Fonksiyonlar... 8 Finansal Kurumlar n Türleri... 9 PARA YARATAN F NANSAL KURUMLAR Merkez Bankalar Ticari Bankalar Kat l m Bankalar ( slam Bankalar ) PARA YARATMAYAN F NANSAL KURUMLAR Yat r m Bankalar Kalk nma Bankalar Sigorta Kurumlar Arac Kurumlar Menkul K ymetler Borsalar Factoring fiirketleri Finansal Kiralama fiirketleri Finansman fiirketi Varl k Yönetim fiirketi Yat r m Ortakl klar Risk Sermayesi fiirketleri DÜZENLEY C VE DENETLEY C KURUMLAR Sermaye Piyasas Kurulu Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Kurulu (BDDK) Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Finansal Piyasalarda Denetleyici ve Düzenleyici Kurumlar GENEL OLARAK DÜZENLEY C VE DENETLEY C KURULUfiLAR SERMAYE P YASASI KANUNU VE SERMAYE P YASASI KURULU Sermaye Piyasas Kanunu Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) TÜRK YE DE BANKACILIK KANUNU VE LG L KURUMLAR TASARRUF MEVDUATI S GORTA FONU (TMSF) BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU VE KURULU (BDDK) BDDK n n Temel Hedef ve Stratejileri BASEL BANKACILIK DENET M KOM TES (BCBS) Özet Kendimizi S nayal m ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar nternet Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE Merkez Bankac l GENEL OLARAK MERKEZ BANKACILI I BAZI ÜLKELERDE MERKEZ BANKALARI sveç Bankas ngiltere Bankas Japon Bankas ABD Merkez Bankas (Federal Reserv Bank FED) Avrupa Merkez Bankas (European Central Bank-ECB) TÜRK YE DE MERKEZ BANKACILI ININ GEL fi M VE TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI (TCMB) MERKEZ BANKALARININ FONKS YONLARI Fiyat stikrar Fonksiyonu Finansal stikrar n Sa lanmas Fonksiyonu Uluslararas Rezerv Yönetimi MERKEZ BANKALARININ KULLANAB LECEKLER PARA POL T KASI ARAÇLARI Aç k Piyasa fllemleri (AP ) Zorunlu Rezerv Oranlar Reeskont Oranlar Döviz ve Efektif Al m-sat mlar Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar nternet Kaynaklar Mevduat Bankalar MEVDUAT BANKALARI TÜRK YE DE MEVDUAT BANKALARININ TAR HSEL GEL fi M MEVDUAT BANKALARININ TEMEL FONKS YONLARI Finansal Arac l k Kaynaklara Ak c l k Sa lama Kaynak Kullan m n yilefltirme Kaydi Para Yarat m Ulusal ve Uluslararas Ticareti Gelifltirme Para Politikas n n Etkinli ini Art rma MEVDUAT BANKALARINDA FON YÖNET M Mevduat Bankalar n n Fon Kaynaklar Öz Kaynaklar Yabanc Kaynaklar Mevduat Bankalar n n Fon Kullan mlar Krediler fltirakler Menkul K ymet Yat r mlar... 67

5 çindekiler v MEVDUAT BANKALARININ H ZMETLER Temel Bankac l k Hizmetleri Ça dafl Bankac l k Hizmetleri Kredi Kartlar Tüketici Kredileri Elektronik Bankac l k Uygulamalar Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar nternet Kaynaklar Kalk nma ve Yat r m Bankalar...78 KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI YATIRIM BANKALARI Yat r m Bankalar n n Faaliyetleri KALKINMA BANKALARI Uluslararas Kalk nma Bankalar Bölgesel Kalk nma Bankalar Ulusal Kalk nma Bankalar KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI ARASINDAK FARKLAR TÜRK YE DE KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI Türkiye de Kalk nma ve Yat r m Bankalar ile lgili Yasal Düzenlemeler. 87 TÜRK YE DE FAAL YET GÖSTEREN KALKINMA BANKALARI Türkiye Kalk nma Bankas Türkiye hracat Kredi Bankas A.fi. (Eximbank) ller Bankas Türkiye S nai Kalk nma Bankas (TSKB) Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar nternet Kaynaklar Faktoring, Finansal Kiralama, Finansman, Varl k Yönetim fiirketleri G R fi FAKTOR NG fi RKETLER F NANSAL K RALAMA (LEASING) fi RKETLER F NANSMAN fi RKETLER VARLIK YÖNET M fi RKETLER Özet Kendimizi S nayal m S ra Sizde Yan t Anahtar Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar nternet Kaynaklar ÜN TE 6. ÜN TE

6 vi çindekiler 7. ÜN TE 8. ÜN TE Sigorta fiirketleri ve Bireysel Emeklilik fiirketleri S GORTA VE S GORTANIN filevler Sigortan n Makro fllevleri Sigortan n Mikro fllevleri TÜRK YE DE S GORTA SEKTÖRÜNÜN YAPISI Sigorta ve Reasürans fiirketleri Sigorta Sektörünün Finansal Sistem çerisindeki Yeri Sigorta Branfllar Sigorta fiirketlerinin Prim Üretimi Sigorta fiirketlerince Ödenen Tazminatlar Sigorta fiirketlerinin Teknik Sonuçlar TÜRK YE DE B REYSEL EMEKL L K S STEM VE EMEKL L K FONLARI Bireysel Emeklilik Sisteminin Geliflimi Bireysel Emeklilik fiirketleri ve Arac lar Emeklilik Yat r m Fonlar Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar nternet Kaynaklar Bankac l kta Risk ve Performans BANKACILILIK R SKLER N N GEL fi M BANKACILIK SEKTÖRÜNDE KARfiILAfiILAN R SK GRUPLARI BANKALARIN KARfiILAfiTIKLARI R SK TÜRLER Kredi Riski Likidite Riski Faiz Oran Riski Döviz Kuru Riski Operasyonel Risk Piyasa (Pazar) Riski Riske Maruz De er (VaR-Value at Risk) BANKA R SK YÖNET M NDE BASEL UZLAfiILARI Basel I (Basel Sermaye Yeterlilik Uzlafl s ) Basel II (Sermaye Yeterlili i Düzenlemesi) BANKACILIKTA PERFORMANS DE ERLEND RME ÖZSERMAYE VE AKT F KÂRLILI I NET FA Z MARJI LE ETK NL K ÖLÇÜMÜ BANKACILIKTA CAMELS ANAL Z LE PERFORMANS ÖLÇÜMÜ BANKACILIKTA R SKE GÖRE DÜZELT LM fi PERFORMANS ANAL Z Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sözlük

7 Önsöz vii Önsöz Finansal sistemin karmafl k iflleyifli ve ekonomi üzerinde etkisi olan bir yap oldu u söylenebilir. Finansal sistemi genel olarak finansal piyasalar, finansal kurumlar ile denetleyici ve düzenleyici kurumlar meydana getirir. Bireyler aras fon ak m finansal sistem içinde gerçekleflir. Finansal piyasalar ve finansal kurumlar, ülke ekonomisindeki geliflmelerden etkilendi i gibi küreselleflme nedeniyle yabanc ülke ekonomilerindeki geliflmelerden de h zl bir flekilde etkilenmektedir. Dünyada ve Ülkemizde çeflitli zamanlarda yaflanm fl olan ekonomik krizlerin finansal piyasalar ve finansal kurumlar oldukça etkiledi i bilinmektedir. Bu kitapta, finansal piyasalarda faaliyet gösteren finansal kurumlar ve düzenleyici kurumlar hakk nda, kitab n s n rlar çerçevesinde genel bilgiler verilmeye çal fl lm flt r. Uzaktan ö retim tekni ine göre haz rlanan bu kitaptaki üniteler yaz - l rken konuyla ilgili çeflitli kaynaklardan yararlan lm flt r. Bu kaynaklar her ünitenin sonunda gösterilmifltir. Ünitelerdeki konularla ilgili daha fazla bilgi edinmek isteyenler bu kaynaklardan yararlanabilir. Üniteleri çal fl rken, güncel ekonomik olaylar takip etmeniz ve finansal kurumlar n davran fllar n incelemeniz, konular n anlafl lmas n kolaylaflt rabilir. Kitab n haz rlanmas nda, baflta de erli yazarlar m z olmak üzere, eme i geçenlere teflekkür eder, ö rencilerimize de baflar lar dilerim. Editör Yrd.Doç.Dr. Mutlu Murat KOÇY T

8 1F NANSAL KURUMLAR Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Finansal piyasalar ve temel ögelerini s ralayabilecek, Farkl kriterlere göre finansal piyasalar s n fland rabilecek, Finansal araç ve türlerini s ralayabilecek, Finansal kurumlar n yararlar n ve türlerini aç klayabilecek, Para yaratan finansal kurumlar tan mlayabilecek, Para yaratmayan finansal kurumlar tan mlayabilecek, Düzenleyici ve Denetleyici kurumlar n finansal sistem için önemini aç klayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Finansal Piyasa Finansal Kurum Hisse Senedi Tahvil Denetleme ve Düzenleme Para Piyasas Sermaye Piyasas Birincil Piyasa kincil Piyasa Para Yaratan Finansal Kurum Para Yaratmayan Finansal Kurum Arac l k Fonksiyonu Varl k Dönüflüm Fonksiyonu çerik Haritas Finansal Kurumlar Finansal Sistem ve Finansal Kurumlar n Rolü GENEL OLARAK F NANSAL P YASALAR VE KURUMLAR F NANSAL P YASALARIN TÜRLER F NANSAL ARAÇLAR F NANSAL KURUMLAR, YARARLARI VE TÜRLER PARA YARATAN F NANSAL KURUMLAR PARA YARATMAYAN F NANSAL KURUMLAR DÜZENLEY C VE DENETLEY C KURUMLAR

9 Finansal Sistem ve Finansal Kurumlar n Rolü GENEL OLARAK F NANSAL P YASALAR VE KURUMLAR AMAÇ 1 Finansal piyasalar ve temel ögelerini s ralayabilmek. Ekonominin sa l kl bir flekilde geliflmesi ve bunun sürdürülebilir olmas için iyi iflleyen finansal piyasalara ve finansal arac kurumlara ihtiyaç vard r. Toplum refah n n art r lmas nda önemli rol oynayan bu piyasalar sayesinde fonlar n verimli yat r m projelerine aktar lmas mümkün olur. Finansal piyasalar n yoklu u ya da iyi ifllememesi halinde tasarruf edilmifl fonlar n yat r m yapmak isteyenlere ulaflt r lmas ise hemen hemen imkâns zd r. Genel olarak fon arz ve talebinin karfl laflt piyasalara finansal piyasalar denmektedir. Fon fazlas olanlarla (tasarruf sahipleri), fon aç olanlar bu piyasalarda dolayl ya da dolays z flekilde karfl laflabilirler. Bu ekonomik birimlerin do rudan karfl laflmas ço u kez imkans zd r. Bunlar aras nda arac l k görevi yaparak köprü kuracak, fon ak fl n h zland racak çeflitli finansal kurumlara ve finansal araçlara gereksinim vard r. Bu piyasalar n yasal ve idari çerçevesi de dikkate al nd nda, finansal piyasalar n dört temel ögesinin oldu u söylenebilir. Bunlar; Fon arz ve talep edenler, Finansal araçlar, Finansal kurumlar ve Finansal sistemin düzenlemesinden ve denetlenmesinden sorumlu kurumlard r. Finansal piyasalar, temel ögeleri ile fiekil 1.1 de gösterilmektedir. Finansal piyasa: Fon arz ve taleplerinin karfl land piyasalara finansal piyasa denir.

10 4 Finansal Kurumlar fiekil 1.1 Finansal Piyasalar n flleyifli Kaynak: Mishkin, F.S. (1989). The Economics of Money, Banking and Financial Markets, (2nd ed.). Illinois: Scott, Foresman and Company, Glenview. Fon sunanlar 1. bireyler 2. kurumlar 3. devlet 4. yabanc yat r mc lar Dolays z finansman Arac kurulufllar Finansal pazarlar Fon talep edenler 1. kurumlar 2. devlet 3. bireyler 4. yabanc yat r mc lar Dolayl finansman Finansal piyasalar, gelir, refah ve rekabeti artt r r, risk miktar ve vade ayarlamas yapar ve mülkiyetin tabana yay lmas n sa larlar. 1 Bireyler, kurumlar, devlet ve yabanc yat r mc lar hem fon sunusu hem de fon kullan c s olabilmektedirler. Dolays z finansmanda, fona ihtiyac olanlar, finansal araç ihraç ederek ve satarak, fon sunucular ile herhangi bir arac olmaks z n karfl lafl rlar. Dolayl finansmanda ise, fon sunucusu ve kullan c s n karfl laflt racak finansal arac lara ve finansal sistemin denetim ve düzenlenmesinden sorumlu kurumlara ihtiyaç vard r. Sa l kl iflleyen bir finansal sistemin ekonomiye birçok yararlar olacakt r. Bu yararlar flu flekilde s ralanabilir: 1) Gelir ve refah art r r: Bu piyasalar, kaynaklar n etkin da l m ve verimli yat r m alanlar nda kullan lmas n sa lar. 2) Vade ayarlamas yapar: Fonlar n farkl vadelerde kullan lmalar n ve farkl vadeli finansal araçlar n al nmas n sa layarak vade ayarlamas n gerçeklefltirirler. 3) Miktar ayarlamas yapar. Da n k durumdaki küçük tasarruflar n, güven sa layan genifl tabanl bir finans havuzunda bir araya getirilip biriktirilmesini sa lar. Böylece, tek bafllar na yat r m yapmaya yeterli olmayacak tutardaki fonlar birlefltirerek büyük yat r mlara dönüfltürebilirler. 4) Risk ayarlamas yapar: Bu piyasalar, riski farkl birçok finansal araç sunarlar. Böylece yat r mc lar risk tercihlerine göre finansal araç seçebilirler. 5) Büyük ölçekli firmalar n kurulmas n sa lar: Bu piyasalardaki fonlar n bir k sm sanayi ve hizmet sektöründeki firmalara kanalize olarak, flirketlerin büyümesine olanak sa lar. 6) Rekabet art fl n sa lar: Finansal piyasalar n geliflmesi, bu piyasalardaki kurumlar ve araçlar aras ndaki rekabeti art r r. 7) Mülkiyetin tabana yay lmas n sa lar: Mülkiyetin genifl halk topluluklar na yay lmas yla daha dengeli bir gelir da l m mümkün olmaktad r. Finansal piyasalar n yararlar nelerdir?

11 F NANSAL P YASALARIN TÜRLER AMAÇ 2 1. Ünite - Finansal Sistem Ve Finansal Kurumlar n Rolü Farkl kriterlere göre finansal piyasalar s n fland rabilmek. Finansal piyasalar çok farkl biçimde s n fland rmak mümkündür. Yayg n s n flamaya göre finansal piyasalar; Borçlanma piyasas /Özkaynak piyasas Birincil ve ikincil pazarlar Borsalar ve tezgâhüstü piyasalar Para ve sermaye piyasas olarak s n fland r labilir. Borçlanma piyasas /Özkaynak Piyasas : Finansal piyasalardan kaynak sa laman n bir yolu borçlanma araçlar n kullanmakt r. Burada en yayg n kullan lan araç ise tahvillerdir. Borçlanma araçlar, vadelerine, ç kar c s na ve güvencelerine vb. göre farkl isimler alabilirler. K sa dönemli borçlanma araçlar hazine bonosu, finansman bonosu vb. iken, uzun süreli borçlanmalarda tahvil kullan l r. Özkaynak sa laman n yolu hisse senedi ihraç etmektir. Hisse senetleri de oy hakk n n kullan m na göre adi ve oydan yoksun olarak ç kar labilirler. Birincil ve kincil Pazarlar: Birincil piyasalar, fon arz ve talebinin ilk kez karfl laflt klar piyasalard r. Fon ihtiyac olan birimler, tahvil, hisse senedi gibi finansal araçlar ilk kez halka satarak karfl l nda fon sa larlar. Daha sonra bu finansal araçlar, örgütlenmifl/örgütlenmemifl piyasalarda ifllem görmeye devam ederler. flte bu piyasalara ikincil piyasalar denmektedir. Para ve sermaye piyasas : Piyasalar n bu ayr m nda fonlar n el de ifltirdi i süre dikkate al n r. Para piyasas bir y l veya daha k sa süreli fon arz ve talebinin karfl laflt pazarlard r. K sa vadeli fon ihtiyac n n karfl lanmas nda hazine bonosu, finansman bonosu, ticari senetler vb. finansal araçlar kullan lmaktad r. Sermaye piyasas ise uzun dönemli fon de ifliminin yap ld piyasalard r ve bu piyasalar n temel araçlar hisse senedi ve tahvillerdir. Tahvillerin vadesi en az 1 y l iken hisse senetlerinde vade yoktur. Para ve sermaye piyasas farkl l klar Tablo 1.1 de görülmektedir. Fon arz ve taleplerinin ilk kez karfl laflt klar piyasalar birincil piyasa, daha sonra ifllem gördükleri piyasalar ise ikincil piyasa olarak bilinir. 5 Fonlar n 1 y l ve daha k sa vadede el de ifltirdi i piyasa para piyasas, 1 y ldan uzun vadede el de ifltirdi i piyasa ise sermaye piyasas d r. FARKLAR PARA P YASASI SERMAYE P YASASI SÜRE filev KAYNAK ARAÇ FA Z K sa süreli fon arz ve talebinin karfl laflt piyasalard r. Geçici nitelikteki likit s k nt s n n giderilmesi için baflvurulur. Fon kaynaklar devaml l k göstermeyen resmi,ticari ve vadesiz mevduatt r. Fon al flveriflinde kullan lan araçlar ticari senetlerdir. K sa süreli fon al flverifli söz konusu oldu undan risk ve dolay s yla faiz oran düflüktür. Uzun süreli fon arz ve talebinin karfl laflt pazard r. Sabit yat r m ve net iflletme sermayesi gereksinimi için baflvurulur. Fon kaynaklar devaml l k gösteren gerçek tasarruflard r. Fon al flveriflinde kullan lan araçlar pay senedi, tahvil gibi menkul de erlerdir. Uzun süreli fon al flverifli söz konusu oldu undan risk dolay s yla faiz oran yüksektir. Tablo 1.1 Para ve Sermaye Piyasalar n n Karfl laflt r lmas Kaynak: Yüksel, A.S. ve Rodoplu, G. (1980). Sermaye Piyasas. stanbul: Formül Matbaas.

12 6 Finansal Kurumlar Borsalar ve Tezgâhüstü Piyasalar: Para piyasalar n n örgütlenmifl kesimini banka sektörü, sermaye piyasas n n örgütlenmifl kesimini ise menkul k ymet borsas oluflturmaktad r. Örne in MKB örgütlenmifl bir piyasad r. Örgütlenmemifl piyasalar (tezgâhüstü piyasalar) ise örgütlenmifl borsalarda ifllem göremeyen, menkul k ymetlerin örgütlenmifl piyasalar n kotasyon koflullar n sa layamayan küçük ve yeni flirketlerin menkul k ymetlerinin daha esnek kurallarla al m sat m n n gerçekleflti i arac piyasalar d r. Tezgâh üstü piyasalar n en bilinen ve geliflmifl örne i ABD deki NASDAQ t r. 2 Para ve sermaye SIRA piyasas S ZDE aras ndaki temel farklar nelerdir? F NANSAL ARAÇLAR AMAÇ 3 Finansal araç ve türlerini s ralayabilmek. Fonlar n el de ifltirmesi sonucunda alacak veya ortakl k haklar n gösteren belgelere finansal araç denir. Fon sunanlar, fon isteminde bulunanlara devrettikleri fonlar n karfl l nda, bu al flverifl sonucu do an alacak veya ortakl k haklar n gösteren bir belge al rlar. flte bu belgeye finansal araç, finansal yat r m arac veya finansal varl k ad verilmektedir. Finansal araçlar belirli bir sat n alma gücünü temsil ederler ve fon talebinde bulunanlar taraf ndan yarat l p, fon sahiplerine fonlar n n karfl l nda verilirler. Finansal araçlar fon al flverifli s ras nda yap lan sözleflmenin niteli ine, fon sunan veya fon kullanan n özelli ine, sa lad klar güvence ve haklara, gelir düzeylerine, sürelerine ve likiditelerine göre pek çok de iflik türde düzenlenebilirler. Örne in, finansal araçlar, ç karan iflletmelere göre, dolayl ve dolays z finansal araç- K T A P lar olarak ay rmak olanakl d r. Piyasalar fonlar n ödünç verme sürelerine s n fland rd m zda, baz araçlar para piyasas arac, baz araçlar ise sermaye piyasas arac olarak nitelendirilebilir. Bu ba lamda banknot, mevduat defterleri, ticari senetler para piyasas araçlar iken, hisse senedi ve tahviller de sermaye piyasas arac olarak nitelendirilir. Mevcut finansal NTERNET araçlardan türetildikleri için bu ismi alan türev araçlar asl nda vadeli sözleflmelerdir. Sadece finansal araçlar üzerine de il, birçok varl k üzerine bu sözleflmeler yaz labilmektedir. Hisse senedi, sat n alanla ihraç eden kurulufl aras nda ortakl k ba oluflturan ve sat n alana kârdan pay alma, ihraç edene tasfiye an na kadar fonlar kullanma hakk sa layan bir finansal araçt r. Hisse senedi, sahibine ortakl n sa lad tüm haklar sunmaktad r. Yani, flirket kâr ndan pay alma, flirket yönetimine kat lma, oy kullanma, rüçhan hakk ndan yararlanma ve tasfiyeden pay alma hakk sunmaktad r. Hisse senetlerinin, adi hisse senedi ve oydan yoksun hisse senedi olmak üzere iki türü vard r. Adi hisse senedi, yukar da say lan tüm haklara sahipken, oydan yoksun hisse senetlerinin oy hakk bulunmamaktad r. Buna karfl n kâr pay nda öncelik haklar vard r. Tahvil, devletin ve firmalar n ç kard klar uzun vadeli bir borç senedidir. Devlet yabanc para birimleri ile ihraç etmifl oldu u tahviller arac l ile yurt d fl ndan da borçlanmaktad r. Bu tahviller yabanc tahvil ya da euro tahvil olarak karfl m za ç kmaktad r. Sonuç olarak, devlet tahvilleri ile kamunun borçlanmas sa lan rken, özel sektör tahvilleri ile özel sektör borçlanmaktad r. Devletin bir y ldan daha k sa süreli olarak ihraç etmifl oldu u borçlanma araçlar ise hazine bonosu olarak bilin- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P NTERNET Hisse senedi: Al c s na ortakl k hakk veren, ç kar na ise tasfiye an na kadar fonlar kullanma hakk veren belgelerdir. Tahvil: Uzun vadeli borç senedidir.

13 1. Ünite - Finansal Sistem Ve Finansal Kurumlar n Rolü 7 mektedir. Buna karfl n özel sektör, k sa süreli borçlanmalar n finansman bonosu arac l ile yapmaktad r. Türev araçlar, forward sözleflme, futures sözleflme, opsiyon sözleflmesi ve swap sözleflmelerinden oluflmaktad r. Bu araçlar n en önemli kullan m amac risk yönetimidir, yani faiz oran, enflasyon oran ve fiyat risklerine karfl kullan labilmektedir. Forward sözleflme, herhangi bir varl, bugünden belirlenen bir fiyat ile belirli bir vadede almak/satmak üzere yap lan sözleflmedir. Bu sözleflme iki taraf aras nda yap l r ve devredilebilme özelli i yoktur. Futures sözleflme ise forward sözleflmenin özelliklerine sahip olmakla birlikte, ikincil piyasaya sahiptirler. Yani borsa çat s alt nda al n p/sat lan standart sözleflmelerdir. Opsiyon sözleflmeleri de borsa çat s alt nda ifllem gören likit sözleflmelerdir. Ancak futures sözleflmeden farkl olarak al c s na, anlaflma fiyat n kullanma/kullanmama hakk n tan maktad r. Swap sözleflmeleri ise, borçlanmalarda faizlerin veya farkl döviz cinsinden al nan borçlar n karfl l kl olarak el de ifltirmesi ilkesine dayanmaktad r. Faiz ve döviz swap olmak üzere yayg n kullan lan 2 türü mevcuttur. Hisse senedi ve tahvili k saca tan mlay n z! F NANSAL KURUMLAR, YARARLARI VE TÜRLER AMAÇ 4 Finansal kurumlar n yararlar n ve türlerini aç klayabilmek. Finansal kurumlar, temel aktifleri büyük ölçüde finansal araçlardan (dolayl ve dolays z) oluflan, faaliyetleri bunlar üzerinde yo unlaflan ve böylece gelirlerini, esas olarak, finansal araçlarla ilgili ifllemlerden sa layan kurumlar olarak tan mlanabilir. Finansal Kurumlar n Uzmanl k Alanlar Finansal kurumlar n ekonomiye sa lad yararlar, birincil yararlar ve ikincil yararlar olarak gruplayabiliriz. fiimdi s ras yla bu yararlara yer verilecektir. AMAÇLARIMIZ Finansal kurumlar AMAÇLARIMIZ bilgi Birincil Uzmanl k Alanlar : Burada finansal kurumlar n bilgi maliyetini, likidite maliyetini ve fiyat riskini nas l azaltt klar ve ayr ca sunduklar di er özel hiz- ve fiyat riskini azaltarak maliyetini, likidite maliyetini metleri de erlendirilmektedir. K T A P bireyleri finansal K araçlara T A P yat r m yapmaya Bilgi maliyeti, likidite maliyeti ve fiyat riskinin azaltmas : Finansal kurumlar n olmad bir dünyay hayal edelim. Kazand ndan daha az n harcayarak yönlendirirler. tasarruf eden bireylerin, tasarruflar n nakit olarak tutmak ya da herhangi bir finansal araca yat rmak olarak 2 seçene i vard r. fiirketler, yat r mlar n n finansman n sa lamak amac yla finansal araç ç kar rlar. Bu durumda bireyler bu finansal araçlardan sat n alabilirler. NTERNET NTERNET 3 fiekil 1.2 Finansal Kurumlar n Olmad Durumlarda Fon Ak fl B REYLER Hisse Senedi ve Tahvil NAK T fi RKETLER Kaynak: Mishkin, F.S. (1989). The Economics of Money, Banking and Financial Markets (2nd ed.). Illinois: Scott, Foresman and Company, Glenview.

14 8 Finansal Kurumlar fiekil 1.3 Yukar daki flekilde de görüldü ü gibi, fonlar bireylerden finansal araçlar vas - tas yla do rudan do ruya flirketlere kanalize olurlar. Ancak bu flekilde gerçekleflen fon ak fl n n tutar oldukça düflük olur. Bunun birçok nedeni vard r. Bireyler, finansal araç sat n alarak ya borçlar n ödünç vermektedir ya da ortak olarak fonlar n kulland rmaktad r. Bireyler, flirketlere devretmifl olduklar bu fonlar n nas l kullan ld n izlemek zorundad r. fiirketlerin, bu fonlar net bugünkü de eri pozitif olan projelerde kulland klar ndan emin olmal d rlar. Bu nedenle flirketle ilgili bilgi toplamaya ve flirketi izlemeye ihtiyaçlar vard r. Bu süreç ise hem zaman al c hem de maliyetlidir. E er bu bilgi toplama ve izleme görevi baflka kurumlara devredilemiyorsa, flirketlerin ç karm fl oldu u finansal araçlar almak çekicili ini kaybeder ve bu araçlara yat r m n riskini art r r. Gerçek hayatta, borç verenler (tahvil sahipleri), bu sorunlar borç anlaflmalar - na koruyucu hükümler koyarak aflabilirler. Böylece, flirketlerin riskli projeleri uygulamalar önlenebilir. Tahvillerin ve hisse senetlerinin uzun süreli yap s nedeniyle, finansal kurumlar n yoklu u durumunda, bireyler nakit ya da finansal araç tercihi ile karfl karfl ya kald nda nakit tutmay tercih ederler. Bireyler, sat n alm fl oldu u finansal araçlar ald fiyat n üstünde satamama riskiyle de karfl karfl yad rlar. Sonuç olarak bireyler, izleme maliyeti, likidite maliyeti ve fiyat riski nedenleriyle para tutmay, finansal araç almaya tercih ederler. Oysaki bireylerin tasarruflar - n n, flirketlere dolayl bir flekilde ak fl n n sa lanmas da mümkündür. Likidite maliyeti, izleme maliyeti ve fiyat riski nedeniyle, bireyler, flirketlerin ç kard de il, finansal kurumlar n ç kard finansal araçlar almay tercih ederler ve böylece dolayl finansman devreye girer. Finansal Kurumlar n Oldu u Durumlarda Fon Ak fl Kaynak: Saunders, A. (1997). Financial Institutions Management: A Modern Perspective, (2nd ed.). Irwin, Homewood, IL. B REYLER NAK T MEVDUAT VE S GORTA POL ÇELER F NANSAL KURUMLAR (ARACILIK) F NANSAL KURUMLAR (VARLIK DÖNÜfiÜMÜ) fi RKETLER H SSE SENED, TAHV L NAK T fiekil 1.3 te dolayl finansman n nas l gerçekleflti i görülmektedir. Burada finansal kurumlar, arac l k ve varl klar dönüfltürme fonksiyonu olmak üzere iki önemli fonksiyonu yerine getirirler. Finansal kurumlar bu iki fonksiyondan ya sadece birini ya da ikisini birden yerine getirirler. Finansal kurumlar n, arac l k ve varl k dönüflüm fonksiyonu olmak üzere iki önemli fonksiyonu vard r. Dolayl Finansmanda Finansal Kurumlar n Üstlendikleri Fonksiyonlar Arac l k Fonksiyonu: E er finansal kurumlar sadece bu görevi üstlenmifllerse, tasarruf sahibine bilgi sunan ve onun ad na ifllemleri gerçeklefltiren bir acente gibi hareket ederler. Örne in, müflterileri için yat r m araflt rmas yaparlar, yat r mla ilgili tavsiyede bulunurlar, ayn zamanda finansal araçlar n al m/sat m ile ilgilenirler.

15 1. Ünite - Finansal Sistem Ve Finansal Kurumlar n Rolü Varl k Dönüflüm (Transformasyon) Fonksiyonu: Finansal kurumlar bireylerin tasarruflar n çekebilmek için finansal araç ç kar rlar. Bireyler, daha düflük izleme maliyeti, likidite maliyeti ve fiyat riski nedeniyle, bu finansal araçlar flirketlerin ç karm fl oldu u finansal araçlara tercih ederler. Finansal kurumlar, flirketlere ait birincil finansal araçlar sat n al rlar, bunlar n finansman içinse kendi finansal araçlar n ç - kar rlar (mevduat, mevduat sertifikas, sigorta poliçesi vb). Böylece flirketlere ait finansal araçlar, finansal kurumlar n ç kard finansal araçlara dönüfltürülmüfl olmaktad r. Finansal kurumlar n ç kard klar finansal araçlar, flirketler taraf ndan ihraç edilmifl finansal araçlara dayal oldu u için ikincil finansal araçlar olarak isimlendirilir. Bu döngü Tablo 1.2 de görülmektedir. Buna göre flirketlerin aktiflerini finanse etmek amac yla ç kard klar finansal araçlar, finansal kurumlar taraf ndan sat n al nmakta, bunlar n finansman içinse ikincil finansal araçlar ç kar lmaktad r. 9 Mevduat ve sigorta poliçeleri gibi ikincil finansal araçlar, flirketler taraf ndan ç kar lan finansal araçlara dayal olarak ç kar l rlar. fi RKETLER F NANSAL KURUMLAR AKT FLER PAS FLER AKT FLER PAS FLER Reel Varl klar (arsa, bina vb.) Birincil Finansal Araçlar (Hisse senedi, tahvil) Birincil Finansal Araçlar (Hisse senedi, tahvil) kincil Finansal Araçlar (Mevduat ve sigorta poliçeleri) Finansal Kurumlar n Di er Uzmanl k Alanlar : Finansal kurumlar n di er yararlar afla da özetlenmektedir. a. Para Politikalar n n Geçiflkenli i: Bankalarda bulunan mevduatlar, para arz n n önemli bir k sm n oluflturmakta ve enflasyon üzerinde etkili olmaktad r. Böylece bankalar, merkez bankas para politikalar n n ekonomiye geçiflkenli inde önemli bir rol oynamaktad r. b. Kredi Tahsisi: Finansal kurumlar, ekonominin çeflitli sektörlerine kredi sunumunda çok önemli bir role sahiptirler. c. Tasarruflar n Gelecek Nesillere Transferi: Hayat sigortas flirketleri ve özel emeklilik flirketleri, uzun vadeli olarak toplanan tasarruflar etkin bir biçimde yöneterek, gelecek nesillere miras yoluyla aktar lmas n sa larlar. d. Ödeme Hizmetleri: Bugün ödemelerin ço u nakit ile de il, çek, kredi kart, elektronik fon transferi, seyahat çeki gibi araçlarla yap lmaktad r. Finansal araçlar uzmanl k alanlar ve farkl aç dan yararlar afla daki tabloda topluca görülmektedir. Finansal Kurumlar n Türleri Finansal piyasalar n nas l s n fland r ld na ba l olarak finansal kurumlar da s n fland rmak olanakl d r. Örne in finansal piyasalar para piyasalar ve sermaye piyasalar olarak ayr ld nda, para piyasas n n kurumlar olarak bankac l k ve bankac l k d fl kesim gösterilebilir. Bankac l k kesimi, merkez bankas ve di er bankalardan, bankac l k d fl finansal kesim ise, finansal kiralama flirketleri, faktoring flirketleriyle sigorta flirketlerinden oluflmaktad r. Sermaye piyasas kurumlar olarak ise menkul k ymet borsalar n ve arac kurulufllar görebiliriz. Tablo 1.2 fiirketlerin Ve Finansal Kurumlar n Basitlefltirilmifl Bilançolar Kaynak: Saunders, A. (1997). Financial Institutions Management: A Modern Perspective, (2nd ed.). Irwin, Homewood, IL. Finansal kurumlar, para yaratan ve yaratmayan olmak üzere ikiye ayr l rlar.

16 10 Finansal Kurumlar Tablo 1.3 Finansal Kurumlar n Uzmanl k Alanlar ve Fonksiyonlar Finansal Kurumlar n Temel Uzmanl k Alanlar 1. Bilgi Maliyetini Azaltmak 2. Likidite Maliyetini Azaltmak 3. Fiyat Riskini Azaltmak 4. Di er Hizmetler Finansal Kurumlar n Temel Fonksiyonlar 1. Arac l k Fonksiyonu 2. Varl k Dönüflüm Fonksiyonu Finansal Kurumlar n Di er Uzmanl k Alanlar 1. Para Politikalar n n Geçiflkenli i 2. Kredi Tahsisi 3. Tasarruflar n Gelecek Nesillere Transferi 4. Ödeme Hizmetleri 4 Finansal kurumlar n farkl bir görüfle göre s n flamas flöyle yap lmaktad r: 1- Bankalar (merkez bankas, mevduat bankalar, yat r m ve kalk nma bankalar ) 2- Sermaye piyasas nda faaliyet gösteren finansal kurulufllar (arac kurulufllar, yat r m fonlar, yat r m ortakl klar ) 3- Yar finansal kurumlar (sigorta flirketleri, kamuya ait sosyal güvenlik kurumlar, özel emeklilik kurumlar, banker kurulufllar vb.) Finansal kurumlar, para yaratan finansal kurumlar ve para yaratmayan finansal kurumlar olarak gruplamak daha yayg nd r. Türkiye de Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas n n (TCMB) finansal kesimi s n fland rmas da bu esasa uymakta ve finansal kesim bankac l k ve di er finansal kurulufllar bafll alt nda incelenmektedir. Finansal kurumlar n uzmanl k alanlar n yaz n z! PARA YARATAN F NANSAL KURUMLAR AMAÇ 5 Para yaratan finansal kurumlar tan mlayabilmek. Para yaratan finansal kurumlar, fon arz ve talebinin büyük bir k sm n karfl laflt ran Para yaratan finansal kurumlar, sat nalma gücü ve sat n alma gücü yaratan finansal kurumlard r. Merkez bankalar ve mevduat yarat rlar. bankalar ve kat l m bankalar para yaratan finansal kurumlard r. Bu kurumlar ayr ca kay tsal SIRA para S ZDE yaratarak ekonomideki yat r labilir fonlar art r rlar. Gerçekten mevcut sat n alma gücünün bir k sm devlet darphanesinin bask makineleriyle di- er bir k sm ise mevduat bankalar n n defterlerine düflülen kay tlarla yarat l r. AMAÇLARIMIZ Merkez AMAÇLARIMIZ Bankas dolafl ma banknot ç kard nda, yeni sat n alma gücünün bir k sm, efektif para dolafl m devresinde kal r, bir k sm da bankalara mevduat olarak yat r l r. Mevduat bankalar, efektif para dolafl m devresinden ve merkez bankas ndaki ifllemlerden sa lad klar likidite girifllerini kullanarak yeni sat n alma gü- K T A P K T A P cü yarat rlar. Sonuç olarak, para yaratan finansal kurumlar, fon arz talebinin büyük bir k sm n karfl laflt ran ve sat n alma gücü yaratan finansal kurumlard r. Bu kurumlara afla da k saca yer verilecektir. NTERNET NTERNET

17 1. Ünite - Finansal Sistem Ve Finansal Kurumlar n Rolü 11 Merkez Bankalar Merkez bankalar, ticari bankalar n kuruluflundan sonra, toplumdaki sosyal ve iktisadi geliflmenin bir sonucu olarak do mufltur. Para basma yetkisine sahip olan merkez bankalar, para, kredi ve döviz politikalar n belirleyip uygulayan finansal para kurumlar d r. Merkez bankalar ayr ca en son kredi veren, bankalar n likidite gereksinimini karfl layan kurumlar olarak ulusal banka sisteminin bafl, uluslararas finansal sistemin de bir parças d rlar. Ticari Bankalar lk ortaya ç kan bankac l k türü olan ticari bankalar, mevduat kabul eden ve kredi veren kurumlard r. Bazen mevduat bankalar olarak da isimlendirilirler. K sa vadeli mevduat toplamalar (en çok 1 y l) ve k sa vadeli kredi kulland rmalar (iflletme kredisi) nedeniyle para piyasas kurumlar olarak görülürler. Borç alma ve borç verme gibi iki önemli ifllevi yerine getiren ticari bankalar tüm ülkelerde bankac l k sisteminin önemli bir a rl n oluflturur. Kat l m Bankalar ( slam Bankalar ) Ülkemizdeki ad yla kat l m bankalar, dini inan fl gere i faizi haram kabul eden bireylerin tasarruflar n de erlendirmesi için bir alternatiftir. Bu bankalara Faizsiz Bankalar, slam Bankalar gibi isimler de verilmektedir. Faizsiz çal flan bu bankalar fon toplama ve kulland rma biçimleri di erlerinden farkl d r. Bu bankalar, üç tür hesapta fon toplarlar ve bu fonlar de iflik finansman yöntemleri ile kulland r rlar. Bunlar, Cari Hesaplar, Tasarruf Hesaplar, Yat r m Hesaplar d r. Para yaratan finansal kurumu tan mlay p, örnekler veriniz! PARA YARATMAYAN F NANSAL KURUMLAR AMAÇ 6 Para yaratmayan finansal kurumlar tan mlayabilmek. 5 Para yaratmayan finansal kurumlar, kendileri sat n alma gücü yaratmaks z n, toplad klar fonlar ödünç veren kurumlard r. Yat r m ve kalk nma bankalar, sigorta kurumla- Para yaratmayan finansal kurumlar, sat nalma gücü yaratmaks z n toplad klar r, yat r m ortakl klar ve yat r m fonlar, faktoring flirketleri, finansal SIRA kiralama S ZDE flirketleri, finansman flirketleri, varl k yönetim flirketleri, risk sermayesi flirketleri ve arac ku- fonlar ödünç verirler. rumlar bu tür finansal kurumlard r. fiimdi bu kurumlar n k sa tan mlar verilecektir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Yat r m Bankalar Yat r m bankalar, finansal araç ç kararak uzun vadeli fon sa lamak amac nda olan kurulufllarla, fon fazlas olan bireyler/kurumlar aras nda arac l k K yapan T A Pfinansal kurumlard r. Sermaye piyasas nda faaliyet gösteren bu kurumlar n banka olup olmad klar ise tart flmal d r. Kalk nma Bankalar Amac orta ve uzun vadeli kredi vermek olan bu bankalar, II. Dünya savafl ndan sonra az geliflmifl ülkelerin kalk nma çabalar n desteklemek, d fl ülkelerden, özellikle geliflmifl ülkelerden teknoloji ve sermaye transferlerinde hem NTERNET yerli hem de yabanc kurulufllara yard mc olmak, sermaye pazarlar n n geliflmesini sa lamak amac yla kurulmufl finansal kurumlard r. K T A P NTERNET

18 12 Finansal Kurumlar Sigorta Kurumlar Sigorta kurumlar, gelecekte oluflabilecek tehlikelerin, gelir kesilmesi veya gelir eksikli i olarak ortaya ç kan zararlar n parasal aç dan karfl lamak veya azaltmak amac yla faaliyette bulunan kurumlard r. Sigorta branfl na göre k sa ve uzun vadeli fon toplayabilmektedirler. Hayat sigortas nda fonlar uzun süreli olarak toplanmakta ve yönetilmektedir. Arac Kurumlar Arac kurumlar, hem birincil piyasalarda hem de ikincil piyasalarda arac l k yapan kurumlard r. Bu kurumlar birincil piyasada finansal araçlar n ihrac na ve halka arz yoluyla sat fl na arac l k yaparlarken, ikincil piyasada al m/sat ma arac l k yapmaktad rlar. Menkul K ymetler Borsalar Menkul K ymet Borsalar, Borsaya kote olmufl finansal araçlar n (hisse senedi, özel sektör tahvili, devlet tahvili ve hazine bonosu, vadeli sözleflmeler ve opsiyonlar vb.), al m sat m n yap ld, örgütlenmifl, bir merkezi bulunan pazar yerleri olarak tan mlanabilir. Bu borsalarda yo un olarak hisse senetleri ifllem görmektedir. Son y llarda vadeli ifllem ve opsiyon borsalar da yayg nlaflmaktad r. Factoring fiirketleri Factoring/forfaiting flirketleri, alacaklar n vadesinden önce nakde dönüflmesini sa layan finansman flirketleridir. Bu flirketler, ticari riski üstlenen, alacak tahsilât yapan, ilgili muhasebe kay tlar n tutan, borçlunun kapasitesi hakk nda bilgileri toplayan ve gerekti inde alacaklar n peflin olarak sat n al nmas gibi hizmetleri de sunan kurumlar d r. Finansal Kiralama fiirketleri Finansal kiralama, flirketler aç s ndan herhangi bir varl sat n almak yerine kiralama seçene ini veren bir yöntemdir. Leasing flirketleri ise finansal kiralama konusunda uzmanlaflm fl kurumlard r. Di er bir ifadeyle mülkiyeti kendilerine ait olan bir mal n kullan m hakk n belirli bir kira ödemesi karfl l nda leasing alana b rakan flirketlerdir. Finansman fiirketi Bu flirketler, mal ve hizmet al m n kredilendirmek amac yla ödünç para vermek üzere kurulmufl kurumlard r. Bu flirketler, hane halk na borç verebildikleri gibi ifl çevrelerine de borç verebilmektedirler. Varl k Yönetim fiirketi Bu flirketler, mali kurumlara ait alacaklar n ve varl klar n al nmas, tahsili ve yeniden yap land r lmas ve sat lmas amac na uygun olarak faaliyet gösterirler. Yat r m Ortakl klar Menkul k ymet ya da gayrimenkule dayal olarak oluflturulan portföyü kendi ad - na iflleten ve kat lanlara kendi hisse senetlerini satan kurulufllard r.

19 1. Ünite - Finansal Sistem Ve Finansal Kurumlar n Rolü 13 Risk Sermayesi fiirketleri Risk sermayesi finansman biçiminin ifllemesi için mucit, giriflimci, risk sermayedar olmak üzere üç tarafa gereksinim vard r. Risk sermayedar ; risk sermayesi yat - r mlar nda gerekli sermayeyi sa layan kifli veya kurulufltur. Ülkemizde bu flirketler giriflim sermayesi yat r m ortakl klar olarak isimlendirilmektedir. Finansal piyasalarda faaliyet gösteren di er kurumlar ise, takasbank, derecelendirme kurulufllar, yat r m dan flmanl, portföy yönetim flirketleri, genel finans ortakl klar, ipote e dayal menkul k ymet merkezleri, merkezi kay t kurumu, vb. dir. Bu kurumlara her geçen gün yenileri eklenmektedir. Para yaratmayan finansal kurumu tan mlay p, örnekler veriniz! DÜZENLEY C VE DENETLEY C KURUMLAR AMAÇ 7 Düzenleyici ve Denetleyici kurumlar n finansal sistem için önemini aç klayabilmek. Finansal sistemin yasal yönetsel ve denetim çerçevesinden sorumlu olan bu kurumlar, para ve sermaye piyasalar n n iflleyifline iliflkin bir taraftan ilkeleri ve kural- kurumlar, finansal Denetleyici ve düzenleyici piyasalar n iflleyifline iliflkin lar belirlerken, öte taraftan bu piyasalarda denetim ve gözetim ifllevini yerine getirirler. Ülkemizde bankac l k sisteminin denetim, gözetim ve düzenleme fonksiyo- bu piyasalar denetlerler. ilke ve kurallar belirler ve nunu, Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurumu ile Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu taraf ndan yerine getirilmektedir. Sermaye piyasas n n denetleyici ve düzenleyici kuruluflu ise Sermaye Piyasas Kurulu dur. Görüldü ü gibi Türkiye de finansal AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ sistemin denetim ve gözetiminden sorumlu tek bir üst kurul yoktur. 6 K T A P Sermaye Piyasas Kurulu Sermaye Piyasas Kurulu, 1981 y l nda 2499 say l Sermaye Piyasas Kanunu ile kurulmufltur. Yetkilerini kendi sorumlulu u alt nda ba ms z olarak kullanan, idari ve mali özerkli e sahip düzenleyici bir kamu kurumudur. Sermaye Piyasas Kurul unun Temel Amaçlar : Sermaye piyasalar n n iflleyifl kurallar n belirlemek, Piyasadan fon kullanan flirketlerin belli kurallara uygun olarak en iyi flekilde yararlanmalar n sa lamak, Sermaye piyasas na NTERNET yat r m yapan tasarruf sahiplerinin hak ve yararlar n korumak, Piyasalar n adil ve etkin çal flmas n sa lamakt r. K T A P NTERNET Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Kurulu (BDDK) BDDK, tüzel kiflili i olan idari ve mali özerkli e sahip bir kurumdur. Kurum, Bankac l k Kanunu ve Mevzuat ile kendisine verilen düzenleme ve denetleme ile ilgili görev ve yetkileri, kendi sorumlulu u alt nda ba ms z olarak yerine getirir ve kullan r. Bankac l k Denetleme ve Düzenleme Kurul u ise BDDK nin karar organ d r. Kurulun birincil görevi, sorumlu bulundu u alanla ilgili uluslararas ilke ve standartlarla uyumlu ikincil düzenlemeleri yapmak ve kararlar almakt r. Ayr ca Kurumun stratejik plan n haz rlamak, performans ölçümü yapmak gibi görevleri de vard r. Türkiye de sermaye piyasas ve bankac l k kesimini düzenleyen ve SIRA denetleyen S ZDE kurumlar hangileridir? 7

20 14 Finansal Kurumlar Özet A MAÇ 1 A MAÇ 2 A MAÇ 3 Finansal piyasalar ve temel ögelerini s ralayabilmek. Ekonominin sa l kl bir flekilde geliflmesi ve bunun sürdürülebilir olmas için iyi iflleyen finansal piyasalara ve finansal arac kurumlara ihtiyaç vard r. Genel olarak fon arz ve talebinin karfl laflt piyasalara finansal piyasalar denmektedir. Fon fazlas olanlarla (tasarruf sahipleri), fon aç olanlar bu piyasalarda dolayl ya da dolays z flekilde karfl laflabilirler. Bu piyasalar n temel ögeleri, fon arz ve talep edenler, finansal araçlar, finansal kurumlard r ve finansal sistemin denetlenmesi ve düzenlemesinden sorumlu kurumlard r. Farkl kriterlere göre finansal piyasalar s n fland rabilmek. Finansal piyasalar 4 farkl flekilde s n fland r labilir. Bunlar, borçlanma piyasas /özkaynak piyasas ; birincil ve ikincil piyasalar; borsalar ve tezgâhüstü piyasalar ve para ve sermaye piyasalar - d r. Uzun vadeli borçlanma piyasas n n temel arac tahvil iken, özkaynak piyasas n n temel arac hisse senetleridir. Birincil piyasalar, fon arz ve talebinin ilk kez karfl laflt klar piyasalard r. Daha sonra bu finansal araçlar, örgütlenmifl/örgütlenmemifl piyasalarda ifllem görmeye devam ederler. flte bu piyasalara ikincil piyasalar denmektedir. Para piyasas bir y l veya daha k sa süreli fon arz ve talebinin karfl laflt pazarlard r. Sermaye pazarlar ise uzun dönemli fon de ifliminin yap ld piyasalard r. Para piyasalar n n örgütlenmifl kesimini banka sektörü, sermaye pazarlar - n n örgütlenmifl kesimini ise menkul k ymet borsas oluflturmaktad r. Örgütlenmemifl piyasalar (tezgâhüstü piyasalar) ise örgütlenmifl borsalarda gerekli ön koflullar sa layamayan flirketlerin menkul k ymetlerinin daha esnek kurallarla al m sat m n n gerçekleflti i piyasalard r. Finansal araç ve türlerini s ralayabilmek. Finansal araçlar, fon fazlas olanlar n fon aç bulunanlara devrettikleri fonlar n karfl l nda, bu al flverifl sonucu do an alacak veya ortakl k haklar n gösteren belgelerdir. Finansal araçlar, fon al flverifli s ras nda yap lan sözleflmenin niteli ine, fon sunan veya fon kullanan n özelli ine, A MAÇ 4 sa lad klar güvence ve haklara, gelir düzeylerine, sürelerine ve likiditelerine göre pek çok de- iflik türde düzenlenebilirler. Bu ba lamda banknot, mevduat defterleri, ticari senetler vb. para piyasas araçlar iken, hisse senedi ve tahviller de sermaye piyasas arac olarak nitelendirilir. Mevcut finansal araçlardan türetildikleri için bu ismi alan türev araçlar asl nda vadeli sözleflmelerdir. Sadece finansal araçlar üzerine de il, birçok varl k üzerine bu sözleflmeler yaz labilmektedir. Hisse senedi, ortakl k hakk veren bir finansal araç iken tahvil, devletin ve firmalar n d fl finansman gereksinmelerini karfl lamak için ç kard klar uzun vadeli bir borç senedidir. Bu borçlanma arac hem kamu hem de özel sektör taraf ndan kullan labilmektedir. K sa süreli borçlanma araçlar ise bonolard r. Türev araçlar, forward sözleflme, futures sözleflme, opsiyon sözleflmesi ve swap sözleflmelerinden oluflmaktad r. Finansal kurumlar n yararlar n ve türlerini aç klayabilmek. Finansal kurumlar n birincil uzmanl k alan ; bilgi ve likidite maliyetini ve fiyat riskini azaltmakt r. Ayr ca bu kurumlar, ifllem maliyetini azalt r ve vade ve miktar ayarlamas yaparlar. Finansal kurumlar n makro aç dan yararlar ise para politikalar n n geçiflkenli ini, kredi tahsisini, tasarruflar n gelecek nesillere transferini ve ödeme hizmetlerini sa lamalar d r. Finansal kurumlar n iki önemli fonksiyonu vard r. Bunlar, arac l k fonksiyonu ve varl k dönüflüm fonksiyonudur. Finansal piyasalar, para piyasalar ve sermaye piyasalar olarak ayr labildi i gibi para yaratan finansal kurumlar ve para yaratmayan finansal kurumlar olarak grupland r l r. Bir baflka ay r ma göre finansal kurumlar 3 e ayr lmaktad r. Bunlar; bankalar, sermaye piyasas nda faaliyet gösteren finansal kurulufllar, yar finansal kurumlar olmaktad r.

21 1. Ünite - Finansal Sistem Ve Finansal Kurumlar n Rolü 15 A MAÇ 5 Para yaratan finansal kurumlar tan mlayabilmek. Para yaratan finansal kurumlar, fon arz ve talebinin büyük bir k sm n karfl laflt ran ve sat n alma gücü yaratan finansal kurumlard r. Merkez bankalar ve mevduat bankalar ve kat l m bankalar para yaratan finansal kurumlard r. Merkez bankalar : Ticari bankalar n kuruluflundan sonra, toplumdaki sosyal ve iktisadi geliflmenin bir sonucu olarak do mufltur. Para basma yetkisine sahip olan merkez bankalar, para, kredi ve döviz politikalar n belirleyip uygulayan finansal para kurumlar d r. Ticari bankalar: lk ortaya ç kan bankac l k türü olan ticari bankalar, mevduat kabul eden ve kredi veren kurumlard r. Bazen mevduat bankalar olarak da isimlendirilirler. Borç alma ve borç verme gibi iki önemli ifllevi yerine getiren ticari bankalar, tüm ülkelerde bankac l k sisteminin önemli bir a rl n oluflturur. Kat l m bankalar : Dini inan fl gere i faizi haram kabul eden bireylerin tasarruflar n de erlendirmesi için bir alternatiftir. Bu bankalara Faizsiz Bankalar, slam Bankalar gibi isimler de verilmektedir. A MAÇ 7 nüflmesini sa layan finansman flirketleridir. Finansal kiralama flirketleri ise finansal kiralama konusunda uzmanlaflm fl kurumlard r. Risk sermayesi flirketleri, risk sermayesi finansman biçiminin ifllemesi için gerekli sermayeyi sa layan kurulufllard r. Düzenleyici ve Denetleyici kurumlar n finansal sistem için önemini aç klayabilmek. Finansal sistemin yasal, yönetsel ve denetim çerçevesinden sorumlu olan bu kurumlar, para ve sermaye piyasalar n n iflleyifline iliflkin bir taraftan ilkeleri ve kurallar belirlerken, öte taraftan bu piyasalarda denetim ve gözetim ifllevini yerine getirirler. Ülkemizde bankac l k sisteminin denetim ve gözetim ve düzenleme fonksiyonunu Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurulu, sermaye piyasas n n denetleyici ve düzenleyici kuruluflu ise Sermaye Piyasas Kurulu dur. Görüldü ü gibi Türkiye de mali sistemin denetim ve gözetiminden sorumlu tek bir üst kurul yoktur. A MAÇ 6 Para yaratmayan finansal kurumlar tan mlayabilmek. Para yaratmayan finansal kurumlar, kendileri sat n alma gücü yaratmaks z n, toplad klar fonlar ödünç veren kurumlard r. Yat r m bankalar, finansal araç ç kararak uzun vadeli fon sa lamak amac nda olan kurulufllarla, fon fazlas olan bireyler/kurumlar aras nda arac l k yapan finansal kurumlard r. Kalk nma bankalar, az geliflmifl ülkelerin kalk nma çabalar n desteklemek, d fl ülkelerden, özellikle geliflmifl ülkelerden teknoloji ve sermaye transferlerinde hem yerli hem de yabanc kurulufllara yard mc olmak, sermaye pazarlar n n geliflmesini sa lamak amac yla kurulmufl finansal kurumlard r. Sigorta kurumlar, gelecekte oluflabilecek tehlikelerin, gelir kesilmesi veya gelir eksikli i olarak ortaya ç kan zararlar - n parasal aç dan karfl lamak veya azaltmak amac yla faaliyette bulunan kurumlard r. Arac kurumlar, hem birincil piyasalarda hem de ikincil piyasalarda arac l k yapan kurumlard r. Menkul K ymet Borsalar, Borsaya kote olmufl finansal araçlar n, al m sat m n yap ld, örgütlenmifl, bir merkezi bulunan pazar yerleridir. Factoring flirketleri alacaklar n vadesinden önce nakde dö-

22 16 Finansal Kurumlar Kendimizi S nayal m 1. Afla dakilerden hangisi finansal piyasalar n temel ö elerinden de ildir? a. Fon arz ve talep edenler b. Finansal araçlar c. Finansal kurumlar d. Düzenleyici ve denetleyici kurumlar e. Sivil toplum kurulufllar 2. Afla daki finansman biçimlerinden hangisi dolayl finansmana örnektir? a. Bir flirketin hisse senedi ç karmas b. Bir flirketin bankadan kredi almas c. Bir bireyin hazine bonosu almas d. Bir bireyin flirket tahvili almas e. Bir flirketin finansman bonosu ç karmas 3. Afla dakilerden hangisi para ve sermaye piyasalar - n n temel farklar ndan de ildir? a. Para piyasas k sa süreli, sermaye piyasas uzun süreli fon arz ve talebinin karfl laflt piyasalard r. b. Hisse senedi ve tahvil sermaye piyasas arac iken, finansman bonosu ve hazine bonosu para piyasas araçlar d r. c. Para piyasas araçlar tezgâhüstü piyasada, sermaye piyasas araçlar ise örgütlenmifl piyasalarda ifllem görürüler. d. Para piyasalar nda fonlar en fazla 1 y l süreyle el de ifltirirken, sermaye piyasalar nda bu süre daha uzundur. e. Para piyasalar na geçici nitelikteki fon ihtiyac için baflvurulurken, sermaye piyasalar na devaml fon ihtiyac için baflvurulur. 4. Afla daki finansal araçlardan hangisi ortakl k hakk sa lar? a. Tahvil b. Swap c. Hisse senedi d. Opsiyon sözleflmesi e. Finansman bonosu 5. Finansal kurumlar n olmad finansman sürecinde, bireyler, afla daki sorunlar n hangisi ile karfl laflmazlar? a. zleme maliyeti b. Fiyat riski c. Likidite maliyeti d. Vergi maliyeti e. Bilgi maliyeti 6. Finansal kurumlar n varl k dönüflüm fonksiyonu afla- dakilerden hangisi ile ifade edilmektedir? a. Birincil finansal araçlar sat n alabilmek için kendi finansal araçlar n ç karmak b. kincil piyasalarda arac l k yapmak c. Birincil piyasalarda arac l k yapmak d. Örgütlenmifl piyasalarda arac l k yapmak e. flletmelere kredi vermek 7. Afla dakilerden hangisi yar finansal kurumdur? a. Ticari bankalar b. Sigorta flirketleri c. Merkez bankas d. Takasbank e. Arac kurumlar 8. Para yaratan ve yaratmayan finansal kurumlar ile ilgili afla daki ifadelerden hangisi do rudur? a. Para yaratan finansal kurumlar para piyasas nda, para yaratmayan finansal kurumlar ise sermaye piyasas nda faaliyet gösterirler. b. Para yaratan finansal kurumlar sat n alma gücü yaratabilirken, para yaratmayan finansal kurumlar sat n alma gücü yaratmaks z n arac l k fonksiyonlar n yerine getiriler. c. Merkez bankas finansal sistemin bafl olarak sadece para piyasas kurumlar n etkiler. d. Kat l m bankalar para yaratmayan finansal kurumlard r. e. Kalk nma bankalar sat n alma gücü yaratan kurumlar aras ndad r. 9. Alacaklar vadesinden önce nakde çeviren finansal kurum afla dakilerden hangisidir? a. Ticari bankalar b. Sigorta flirketleri c. Finansal kiralama flirketleri d. Factoring flirketi e. Yat r m bankas 10. Afla dakilerden hangisi finansal piyasalar n temel ö elerinden olan düzenleyici ve denetleyici kurumlar n temel ifllevlerinden de ildir? a. Finansal piyasalar n iflleyifline iliflkin ilkeler ve kurallar belirlemek b. Finansal piyasalar denetlemek c. Finansal piyasalara iliflkin Kanun ç karmak d. Finansal piyasalar gözetlemek e. Finansal piyasalara iliflkin düzenleme fonksiyonunu ilgili Kanunlara uygun olarak yapmak