Transkript

1 BÝLÝMSEL YAYIN ORGANI TASARRUF MEVDUATI SÝGORTA FONU TMSF yýl:5 sayý:24 Ekim - Kasým - Aralýk 2010 KRÝZLERE YAKALANMADAN GELÝÞMEYÝ SÜRDÜRMEK Þakir Ercan GÜL, Sayfa 3 te HUKUKÝ YÖNÜYLE MEVDUAT Çaðdaþ EKÝCÝ Sayfa 14 te ÝLM-Ý TEDBÝR-Ý MENZÝL Erol ORTABAÐ Sayfa 22 de SORUNLU HALE GELEN BANKALARA UYGULANAN ÇÖZÜMLEME YÖNTEMLERÝ Heval GÖKDEMÝR Sayfa 35 te

2 TEMEL PARAMETRELER SÝGORTA VE RÝSK ÝZLEME DAÝRE BAÞKANLIÐI GENEL EKONOMÝK VERÝLER FÝYATLAR GENEL DÜZEYÝNDEKÝ GELÝÞMELER (%) (Eylül) Aylýk 12 aylýk ortalama* Önceki yýlýn ayný ayýna göre ÜFE 0,51 6,89 8,91 TÜFE 1,23 8,16 9,24 Kaynak: TÜÝK (Veriler bir sonraki ayýn ilk haftasý açýklanmaktadýr.) (*Cari ay dahil 12 ay ortalamasýnýn, bir önceki 12 aya oraný) DÖVÝZ KURU GELÝÞMELERÝ* Eylül 2010 Aralýk 2009 Eylül 2009 USD 1,447 1,497 1,485 EURO 1,975 2,148 2,168 GBP 2,316 2,428 2,416 Kaynak: REUTERS *Serbest Piyasa FAÝZ ORANLARI (%) Gecelik 6,25 6,5 7,25 Mevduat Faizleri* 8,19 ** 8,29 8,84 TRLIBOR (O/N) 6,68 6,5 7,25 Kaynak: TCMB / TBB *Sektör Ortalamasý/1 aylýk ** BORSA ENDEKSÝ Eylül 2010 Aralýk 2009 Eylül 2009 ÝMKB Sýnai Mali Kaynak: ÝMKB YATIRIM ARAÇLARININ GETÝRÝLERÝ Son Deðer 1 ay öncesine 1 yýl öncesine ( ) göre (%) göre (%) ÝMKB ,9 49,6 Dolar 1,419-0,5-0,5 Altýn (TL/gr)61,81 3,0 24,9 Altýn (Usd/Ons) ,4 34,4 DÝBS Endeksi 1.232,25 0,5 8,0 (3 aylýk)* DÝBS Endeksi 1.329,01 0,6 9,1 (12 aylýk)* Kaynak: ÝMKB,Reuters *ÝMKB DIBS performans endeksi GSYÝH 2010 (2.çeyrek) 2009 (2.çeyrek) 2009 (yýllýk) GSYÝH (milyon TL) GSYIH (Büyüme)* %10,3 -%7.6 -%4,7 Kaynak: TÜÝK *Büyüme oranlarý sabit fiyatlarla ve çeyrek dönemlere aittir. Avrupa Hesaplamalar Sistemi ne (ESA95) göre hazýrlanan yeni seri ÝÞGÜCÜ VERÝLERÝ(%) Haziran2010 Aralýk 2009 Haziran 2009 Ýstihdam Oraný* 44,7 41,2 42,5 Ýþsizlik Oraný 10, Kaynak: TÜÝK *Ýstihdam/15 ve daha yukarý yaþtaki nüfus ÖDEMELER DENGESÝ ÖZET (BÝRÝKÝMLÝ) (milyon USD) Aðustos 2010 Aralýk 2009 Aðustos 2009 Cari Ýþlemler Hesabý Dýþ Ticaret Dengesi Toplam Ýhracat Toplam Ýthalat Ýhracat/Ýthalat %73,58 %81,5 %81,1 Kaynak: TCMB (Veriler bir sonraki ayýn 2 inci haftasý açýklanmaktadýr.) MERKEZÝ YÖNETÝM BORÇ VERÝLERÝ (milyar USD) Aðustos 2010 Aralýk 2009 Aðustos 2009 Ýç Borç Stoku 229,2 219,2 211,7 Dýþ Borç Stoku 76,3 74,1 73,4 Toplam 305,5 293,3 285,1 Kaynak: Hazine Müsteþarlýðý KONSOLÝDE BÜTÇE (BÝRÝKÝMLÝ) (milyon TL) Temmuz 2010 Aralýk 2009 Temmuz 2009 Gelirler Harcamalar Bütçe Dengesi Faiz Dýþý Denge Kaynak: Maliye Bakanlýðý BANKACILIK SEKTÖRÜ VERÝLERÝ ÞUBE ve PERSONEL SAYILARI (Aðustos 2010) Mevduat Katýlým Kalkýnma ve Toplam Bank. Bank. Yatýrým Bank. Banka sayýsý Yurtiçi Þube Yurtdýþý Þube Yurtiçi Personel Yurtdýþý Personel BÝLANÇO BÜYÜKLÜKLERÝ (Aðustos 2010) Mevduat Katýlým Kalkýnma ve Toplam milyon YTL Bank. Bank. Yatýrým Bank. Toplam Aktifler Toplam Krediler Konut Kredileri Kredi Kartlarý Takipteki Alacaklar Menkul Kýymet Mevduat/Kat.Fon Özkaynak Toplam Bilanço Dýþý Ýþlemler -Gayrinakdi Kredi ve Yükümlülükler -Taahhütler YPNGP* TMSF - Büyükdere Cad. No:143 Esentepe Ýstanbul Tel: (212) Faks: (212) Bilgi ve Önerileriniz için: Sigorta ve Risk Ýzleme Dairesi srid@tmsf.org.tr Tel: (212) Kurum içinde baþvuru kaynaðý olarak kullanýlmak üzere derlenmiþ bilgilerden oluþur. Resmi baðlayýcýlýðý yoktur MEVDUAT VE KATILIM FONU milyon TL Aðustos 2010 Temmuz 2007 Aralýk 2009 MEVDUAT HESABI Dth oraný KATILIM FONU Dth oraný TOPLAM Dth oraný % %36, %31, % % % %33, % %33,7 milyon TL Aðustos Temmuz Aralýk Sigorta kapsamýndaki mevduat Dth oraný Sigorta kapsamýndaki katýlým fonu Dth oraný TOPLAM Dth oraný %22, %23, %22,69 *Mudiler her bir bankada ayrý ayrý sayýlmýþtýr %22, %22, %22, %24, %23, %24,43 BANKACILIK SEKTÖRÜ SERMAYE YETERLÝLÝK ORANI (%) % Aðustos 2010 Temmuz 2010 Aralýk 2009 Mevduat Bankalarý Katýlým Bankalarý Kalk. ve Yat.Ban. Bankacýlýk Sektörü 18,05 15,38 60,20 19,34 18,07 14,48 61,31 19,33 19,12 15,34 60,31 20,47 Kaynak: BDDK SÝGORTA PRÝM TAHSÝLATLARI Milyon TL Haziran Haziran 2009 Mevduat Bankalarý Katýlým Bankalarý TOPLAM Kaynak: BDDK Kaynak: BDDK *Yabancý Para Net Genel Pozisyonumilyon USD NOTLAR Bankacýlýk sektörü aktif büyüklüðü Nisan 2008 tarihi itibariyle 629,9 milyar YTL seviyesindedir. Toplam aktiflerin %51,6 sýný krediler, %28,3 ünü menkul deðerler cüzdaný oluþturmaktadýr. Toplam mevduat / katýlým fonu büyüklüðü 395,4 milyar YTL seviyesindedir. Mevduat / katýlým fonunun %35,7 si YP, %64,3 si TP mevduat / katýlým fonlarýndan oluþmaktadýr.

3 ÝÇÝNDEKÝLER BÝLÝMSEL YAYIN ORGANI TASARRUF MEVDUATI SÝGORTA FONU TMSF yýl:5 sayý:24 Ekim - Kasým - Aralýk 2010 KRÝZLERE YAKALANMADAN GELÝÞMEYÝ SÜRDÜRMEK Þakir Ercan GÜL, Sayfa 3 te 2. EDÝTÖR DEN Dr. Yusuf ADIGÜZEL 3. KRÝZLERE YAKALANMADAN GELÝÞMEYÝ SÜRDÜRMEK Þakir Ercan GÜL 5. BANKA ÇÖZÜMLEME SÜRECÝNDE AÇIK BANKA YARDIMI UYGULAMALARI Çiðdem AKDAÐ 10. BANKA BÝRLEÞME ve DEVRALMA ÝÞLEMLERÝ Yasemin ÞENOL 14. HUKUKÝ YÖNÜYLE MEVDUAT Çaðdaþ EKÝCÝ HUKUKÝ YÖNÜYLE MEVDUAT Çaðdaþ EKÝCÝ Sayfa 14 te ÝLM-Ý TEDBÝR-Ý MENZÝL Erol ORTABAÐ Sayfa 22 de SORUNLU HALE GELEN BANKALARA UYGULANAN ÇÖZÜMLEME YÖNTEMLERÝ Heval GÖKDEMÝR Sayfa 35 te 20. IADI 8. YILLIK TOPLANTISI ve ETKÝN MEVDUAT SÝGORTACILIÐI SÝSTEMLERÝ ÝÇÝN TEMEL PRENSÝPLER KONULU KONFERANSI Elif ARIPINAR 22. ÝLM-Ý TEDBÝR-Ý MENZÝL Erol ORTABAÐ 27. AMERÝKA NIN BATI EYALETLERÝNDE BANKA MEVDUATLARININ SÝGORTALANMASI Fatih DENÝZ 32. AVRUPA BÝRLÝÐÝ NDE MEVDUAT SÝGORTACILIÐINA ÝLÝÞKÝN GELÝÞMELER Anýl ERTANOÐLU 35. SORUNLU HALE GELEN BANKALARA UYGULANAN ÇÖZÜMLEME YÖNTEMLERÝ Heval GÖKDEMÝR 39. SÝSTEMÝK RÝSK KONUSUNDA AVRUPA BÝRLÝÐÝ NDEKÝ GELÝÞMELER: Larosière Planý Çerçevesinde ESRB nin Kuruluþu Evrim APAN CEYLAN 43. Türk Ceza Kanunu Açýsýndan Kamu Görevlisi Kavramý ve Bu Kavram Çerçevesinde TMSF PERSONELÝNÝN DEÐERLENDÝRÝLMESÝ Cemal KARAMUSTAFA 48. DÜNYADAN HABERLER Fatih Deniz BÝLÝMSEL YAYIN ORGANI TMSF TMSF Adýna Sahibi : H. Bayram Babacan Yayýn Yönetmeni : Dr. Yusuf Adýgüzel Sorumlu Yazýiþleri Müdürü : Kamil Oðuz Danýþma Kurulu : Doç. Dr. Cüneyt Koyuncu - Dumlupýnar Üniversitesi, Doç. Dr. Fuat ErdaL - Adnan Menderes Üniversitesi, Prof. Dr. Halil Seyidoðlu - Doðuþ Üniversitesi, Doç.Dr. Muhsin Kar - Kahramanmaraþ Sütçü Ýmam Üniversitesi, Doç. Dr. Rahmi Deniz Özbay - Marmara Üniversitesi, Doç. Dr. Rasim Yýlmaz - Trakya Üniversitesi, Prof. Dr. Recep Tarý - Kocaeli Üniversitesi, Dr. Ýlyas Karabýyýk - Selçuk Üniversitesi, Prof. Dr. Sabri Orman - Ýstanbul Ticaret Üniversitesi, Doç. Dr. Selahattin Bekmez - Muðla Üniversitesi, Doç. Dr. Yusuf Bayraktutan - Kocaeli Üniversitesi, Prof. Dr. Zekai Özdemir - Ýstanbul Üniversitesi, Dr. A. Kadir Tuna - Ýstanbul Üniversitesi, Dr. Bekir Gövdere Süleyman Demirel Üniversitesi Yayýn Kurulu : Dr. Rýdvan Çabukel, Zülfükar Kamberoðlu, Turan Korkmaz, Haluk Ersoy, Ahmet Yýlmaz, Ali Göçer, Ýsmail Güler Yayýn Türü : Yerel Süreli Yayýn Periodu : 3 Aylýk - Ekim - Kasým - Aralýk 2010 Görsel Tasarým : 1111 Adam Yapým &Tanýtým Adres : Büyükdere C. No: Esentepe/ istanbul E-posta : koguz@tmsf.org.tr Tel : Faks : Baský : Yöm Basým Baský Tel : TMSF Çatý Basýn ve Halkla iliþkiler Müdürlüðü tarafýndan hazýrlanmaktadýr. Telif haklarý TMSF'ye aittir. Yazýlarýn sorumluluðu yazarlarýna aittir.

4 EDÝTÖR DEN Merhaba Dr. Yusuf Adýgüzel Yayýn Yönetmeni TMSF Basýn ve Halkla Ýliþkiler Müdürü TMSF nin baþarý yolculuðu aslýnda Türkiye nin baþarý yolculuðudur. TMSF nin baþarý hanesine koyulan her artý Türkiye nin sýrtýndan kaldýrýlan bir yüktür. Bu yükün kalkmasý ülkenin enerjisini ve kaynaklarýný daha verimli kullanmasýna katký saðlamaktadýr. Örneðin Saba Fakes tarafýndan Türkiye Cumhuriyeti aleyhine açýlan 19 milyar dolarlýk tazminat davasýnýn TMSF ve dolayýsýyla Türkiye lehine sonuçlanmasý neticesinde, bu rakamýn ülke ekonomisinde sahip olduðu pay göz önünde bulundurulduðunda TMSF nin önemi daha iyi anlaþýlmaktadýr. Baþkanýmýz Sayýn Þakir Ercan Gül ün küresel kriz baðlamýnda ABD ve AB uygulamalarý ile Türkiye nin uygulamalarýný karþýlaþtýrdýðý Stratejik Düþünce Enstitüsü nde yaptýðý konuþmada ortaya koyduðu örnekler TMSF nin Türkiye ekonomisine ve diðer ülkelere örneklik teþkil etmesi açýsýndan dolaylý olarak dünya ekonomisine saðladýðý katkýyý gözler önüne sermiþtir. Baþkanýmýzýn bu konuþmasýna esas teþkil eden metni bu sayýmýzýn kapak konusu olarak sizlerin dikkatine sunuyoruz. Ayrýca bu sayýmýzda yine küresel kriz kapsamýnda gerçekleþtirilen Açýk Banka Yardýmý uygulamasýný konu alan Banka Çözümleme Sürecinde Açýk Banka Yardýmý Uygulamalarý baþlýklý makaleyi Çiðdem Akdað kaleme aldý. Banka Birleþme ve Devralma Ýþlemleri ni Yasemin Þenol inceledi. Çaðdaþ Ekici mevduatý hukuki yönüyle ele aldý. IADI nin 8. Yýlýnda gerçekleþtirdiði Etkin Mevduat Sigortacýlýðý Sistemleri Ýçin Temel Prensipler konulu konferansý Elif Arýpýnar deðerlendirdi. Erol Ortabað henüz pek ele alýnmamýþ bir konu olan Ýlm-i Tedbir-i Menzil hakkýnda bir araþtýrma kaleme aldý. Fatih Deniz Amerika nýn Batý Eyaletlerinde Banka Mevduatlarýnýn Sigortalanmasý ný incelerken, Anýl Ertanoðlu ise Avrupa Birliði nde Mevduat Sigortaclýðýna Ýliþkin Güncel Geliþmeler i aktardý. Heval Gökdemir Sorunlu Hale Gelen Bankalara Uygulanan Çözümleme Yöntemleri ni, Cemal Karamustafa ise TCK Açýsýndan TMSF Personelinin Deðerlendirilmesi ni kaleme aldý. Dergimizin dolu dolu hazýrlanmasýna katkýda bulunan tüm akademisyen ve araþtýrmacý arkadaþlara teþekkür ediyor, önümüzdeki sayýlarda da katkýlarýný bekliyoruz. Gelecek sayýmýzda buluþmak üzere... 2

5 TMSF KRÝZLERE YAKALANMADAN GELÝÞMEYÝ SÜRDÜRMEK * Dünya ekonomisinin globalleþen yapýsý, krizin etkilerinin en az birkaç yýl daha sürebileceðini öngörmektedir. Son yayýmlanan istatistiki bilgiler, ülkelerin krizden deðiþen oranlarda etkilendiðini ve etkilenmeye devam edeceðini teyit etmektedir Sonbaharýyla birlikte patlak veren küresel krizin olumsuz etkileri halen tüm dünyada hissedilmektedir. A.B.D. de ekonomik durgunluk ve iþsizlik alýnmakta olan önlemlere raðmen aþýlamamýþtýr. Dünya ekonomisinin globalleþen yapýsý, krizin etkilerinin en az birkaç yýl daha sürebileceðini öngörmektedir. Son yayýmlanan istatistiki bilgiler, ülkelerin krizden deðiþen oranlarda etkilendiðini ve etkilenmeye devam edeceðini teyit etmektedir. Ancak doðaldýr ki bu dönem, dünya ekonomilerinin pek çoðu için yüzyýlýn en derin ekonomik sorunlarýyla boðuþmak yanýnda liberalleþme ve globalleþme gibi temel kavramlarýn da tartýþýldýðý bir dönem olmuþtur. Liberal ekonomik anlayýþýn ve özel teþebbüsün asýl olarak algýlandýðý ABD ve Ýngiltere de, devlet yardýmlarý nedeniyle bankalar ve sanayi kuruluþlarýnýn önemli bir kýsmý kamunun kontrolüne geçmiþtir. Aslýnda sorun liberal ekonomik sistem deðil, sistemdeki piyasa katýlýmcýlarýnýn bunu kötüye kullanmalarý ile denetleme ve düzenleme otoritelerinin yeterli yetki ve güce sahip olmamalarýdýr. Küresel kriz ve sonrasýnda baþta ABD olmak üzere pek çok ülke zaman içinde büyüyüp detaylanan finansal mozaiklerinin taþlarýný bir bir yerinden oynatýp tekrar incelemeye koyulmuþtur. Benzer þekilde finansal sistemi intizam içinde tutmasý gereken düzenlemelerin yeterliliði ve yerindeliði tartýþýlýr olmuþtur. Globalleþen bir bankacýlýk sisteminde global otoritelerin önemi daha da iyi anlaþýlmýþtýr. Global ekonomik sistemin iþlerliðinden sorumlu G20 mekanizmasý ve buna baðlý olarak çalýþan Finansal Ýstikrar Kurulu oluþturulmuþtur. Bu kapsamda, akademik ve resmi tartýþmalarda þu sorulara cevap aranmýþtýr: Krizin sorumlusu gitgide karmaþýklaþan enstrüman ve iþlemlerin kendisi mi, yoksa bu karmaþýk enstrüman ve iþlemlerin insanoðlunun zafiyetleri nedeniyle kötüye kullanýlmasý mýydý? Yoksa sorumluluðun büyük bölümü, hýzla geliþen bu yapýya ayak uyduramayan düzenleyici otoritelerde ve boþluklarý olan düzenlemelerde miydi? Hem sofistike piyasalarýn yarattýðý deðerlerden faydalanmak, hem de hatalarý veya kötüye kullanýlma olasýlýklarýný minimize etmek için yapýlmasý gerekenler nelerdi? Dünya son yýllarda bir yandan bu harmaný ayýklamakla uðraþmýþ, bir yandan ise krizin etkilerini tecrübe etmeye devam etmiþtir. Lehman Brothers ýn batmasýndan sonra hýzlanan kriz sürecinde, geliþmiþ ülkeler tarafýndan bankalara ve finansal kuruluþlara tek veya toplu olarak uygulanan programlarla destek saðlanmýþtýr. Bu destekler, bankalara sermaye konulmasý, piyasadan borçlanmalarýný kolaylaþtýrmak için yükümlülüklerine açýk garanti verilmesi, bankalarýn risklerinin azaltýlmasý ve büyük kayýplarýn önlenmesi için deðeri düþen menkul kýymetlerin satýn alýnmasý veya bunlara garanti verilmesi þeklinde olmuþtur. Bu müdahalelerin temel amacý, finansal aracýlýk hizmeti yapan kuruluþlarýnýn birlikte batmalarýnýn önlenmesi ve finansal aracýlýk fonksiyonunun devamýný saðlamaya yöneliktir. Sonuçta uygulanan çeþitli programlar yoluyla, geliþmiþ ülkeler yaklaþýk 5 trilyon EUR destek saðlamýþlardýr. Bu tutar, GSYH larýnýn yaklaþýk %20 ine tekabül etmektedir 1. Diðer taraftan, ülkelerin büyümeyi sürdürmek ve ekonomik daralmanýn etkilerini azaltmak için çeþitli maliye politikalarýný uyguladýklarý görülmektedir. Bu politikalar alt yapý yatýrýmlarý, KOBÝ lerin ve çiftçilerin desteklenmesi, konut ve inþaat desteði, stratejik sektörlerin desteklenmesi gibi yöntemlerle harcamalarýn artýrýlmasýný kapsamaktadýr. Ayrýca, gelir vergisi, kurumlar vergisi ve KDV gibi dolaylý vergilerde istisna ve muafiyetlerin sýnýrýnýn geniþletilmesi ve oranlarýn düþürülmesi suretiyle harcamayý teþvik edici yollara baþvurulmuþtur yýlýnda bu önlemlerin büyüklüðü, G20 ülkelerinde ortalama GSYH nýn %1,5 u oranýnda gerçekleþmiþtir 2. A.B.D. de 2009 yýlýnda 140, 2010 yýlýnda ise þimdiye dek 129 banka batmýþ ve böylece son küresel krizde batan ve Amerikan Mevduat Sigorta Kurumu olan FDIC ye devredilen banka sayýsý 300 e dayanmýþtýr. Söz konusu bankalarýn FDIC ye maliyeti yaklaþýk 65 milyar dolar olmuþtur. Ancak maliyetler bununla sýnýrlý deðildir. Federal hükümet ve Merkez Bankasý toksik kaðýtlarý almak veya sermaye koyarak finansal kuruluþlarýn yaþamasýný saðlamak için yaklaþýk 6 trilyon USD maliyete katlanmýþtýr. Washington Mutual gibi bazý bankalar ise FDIC nin hazýrlýklý yapýsý ve deneyimi sayesinde kamuya yüksek maliyet oluþturmadan tekrar ekonomiye kazandýrýlmýþtýr. Diðer taraftan bu dönemde daha verimli çalýþan piyasalar ve etkin bir denetime kavuþabilme yönünde pek çok düzenlemeye gidilmiþtir. Bu kapsamda, finansal iþlemlerde þeffaflýðýn artýrýlmasý, müþterilerin korunmasý, sistemik riskin önlenmesi, sermaye piyasasý aracý kuruluþlarýnda kaldýraçlarýn sýnýrlandýrýlmasý gibi hususlarda yasal düzenlemeler yapýlmýþtýr. Ayrýca, mevduat sigortacýlýðýnda prim sistemi yenilenmiþ ve mevduat sigorta limiti Þakir Ercan GÜL TMSF Baþkaný *TMSF Baþkaný Þakir Ercan GÜL ün Stratejik Düþünce Enstitüsü nde tarihinde yaptýðý konuþmaya esas teþkil eden metindir. 3

6 TMSF Denilebilir ki Türk finansal sistemi Küresel krize diðer pek çok ülkeye nazaran güçlü bir pozisyonda girmiþ, bu dönemde de güven vermeyi baþarmýþtýr. TMSF de dahil olmak üzere Finansal Güvenlik Aðý üyeleri 2001 krizi ve sonrasýnda yapmýþ olduðu gibi Küresel kriz sonrasýnda da yapýsal deðiþikliklere gitme gereðini hissetmemiþlerdir. TMSF küresel kriz döneminde mevduat sigorta limitini dahi yükseltme gereði hissetmemiþtir. 1 An assessment of financial sector rescue programmes, BIS Papers, No 48, Monetary and Economic Department July Ayrýca, bu konuda çeþitli çalýþmalar yapýlmýþ ve kullanýlan hesaplama yöntemine göre farklý rakamlar görülebilmektedir. IMF tarafýndan yapýlan çalýþmada sadece ABD de verilen desteklerin tutarýnýn GSYH nýn %73,7 sine ulaþtýðý ifade edilmektedir. INTERNATIONAL MONETARY FUND, The State of Public Finances: Outlook and Medium-Term Policies After the 2008 Crisis, Prepared by the Fiscal Affairs Department s.7. 2 INTERNATIONAL MONETARY FUND, The State of Public Finances: Outlook and Medium-Term Policies After the 2008 Crisis, Prepared by the Fiscal Affairs Department s.16. dolardan dolara yükseltilmiþtir. FDIC ye sistemik risk oluþturabilecek banka dýþý finansal kuruluþlarýn çözümlenmesi yetkisi verilmiþtir. Benzer þekilde Ýngiltere de küresel krizin hemen baþýnda, 2007 yýlýnda batan Northern Rock isimli bankaya yaklaþýk 55 milyar sterlin tutarýnda kaynak aktarýlmýþtýr. Küresel kriz sýrasýnda ise söz konusu ülkede 76 milyar sterlin tutarýndaki kamu kaynaðý, mali durumlarýný düzeltmek üzere ülkenin en büyük bankalarý olan Royal Bank of Scotland ve Lloyds a sermaye olarak aktarýlmýþtýr. Bunun sonucunda Ýngiltere Hazinesi söz konusu bankalarýn önemli oranda hisselerine sahip olmuþtur. Tüm bu geliþmelerin sonucu olarak ülkede 140 yýldan sonra ilk defa bankacýlýktan kaçýþ yaþanmýþtýr. Bu geliþmeler doðrultusunda TMSF nin de üye olduðu Uluslararasý Mevduat Sigortacýlarý Birliði (IADI) ve Avrupa Mevduat Sigortacýlarý Forumu (EFDI) çalýþmalarýný daha da yoðunlaþtýrmýþtýr. Finansal Ýstikrar Kurulu (FSB), IMF ve Basel Bankacýlýk Denetim Komitesinin de iþbirliðiyle Etkin Mevduat Sigortacýlýðý için Temel Prensipler i yayýnlamýþtýr. Mevduat Sigortacýlýðý Direktifleri de büyük ölçüde deðiþime uðramýþtýr. Bildiðimiz gibi, tüm bu geliþmeler içinde ülkemiz ekonomisinin durumu ise diðer pek çok ülke ekonomisinden daha olumlu seyretmiþtir. Ülkemizde, bankacýlýk ve finansal kuruluþlar için geliþmiþ ülkelerde olduðu gibi sermaye konulmasý veya garanti verilmesi gibi doðrudan bir desteðe ihtiyaç duyulmamýþtýr. Bütün dünyadaki uygulamalara paralel ve olumlu ekonomik geliþmelerin sonucu olarak Merkez Bankasý gösterge faizlerini ve zorunlu karþýlýk oranlarýný düþürmüþtür. BDDK tarafýndan kredi karþýlýklarýna iliþkin düzenlemeler esnetilmiþ ve kredilerin yeniden yapýlandýrýlmasý teþvik edilmiþtir. KOBÝ lerin kredi almalarýný kolaylaþtýrmak için kredi garanti fonunun etkinliðini artýrmaya ve Eximbank ýn kredilendirme imkanlarýný geniþletmeye yönelik çalýþmalar yapýlmýþtýr. Bakanlar Kurulu mevduata güvence verme yetkisini 2 yýl süreyle üzerine almýþtýr. Bu süreçte, 2002 yýlýndan beri uygulanmakta olan mali disipline devam edilmiþ ve harcamalarý artýrýcý politikalara girilmemiþtir. Stratejik sektörlerde istihdamý sürdürmeye yönelik olarak KDV oranlarý geçici süreyle düþürülmüþtür. Mali disiplin ve ekonomik istikrarýn sürdürülmesi piyasalarda güveni artýrmýþ ve faizlerin düþmesine katký saðlamýþtýr. Kaynak maliyetlerinin düþmesi ve piyasa katýlýmcýlarýnýn yatýrým perspektiflerinin daha uzun vadeliye dönmesi büyümeye destek saðlamýþtýr. Türk bankacýlýðýnýn yalýn yapýsý, 2001 krizi sonrasýnda alýnmýþ olan önlemler ve kredilendirme süreçlerinde gösterilen titizlik, finansal sistemimizin küresel krize güçlü bir pozisyonda tanýklýk etmesini saðlamýþtýr krizi sonrasýnda Türk bankacýlýk sektörü zayýf bankalardan büyük ölçüde arýnmýþ, faaliyetine devam eden bankalar ise uygulanan yeni politika ve düzenlemelerle daha saðlýklý bir yapýya kavuþturulmuþtur krizi öncesi, kriz dönemi ve sonrasýnda TMSF ye Türk bankacýlýk sektörünün %20 si büyüklüðünde banka devri olmuþtur. Bu bankalardan pek çoðunun batma sebebi ise salt mali zafiyete düþmeleri deðil, hakim ortaklarý ve yöneticileri tarafýndan istismar edilmeleridir krizi sonrasýnda TMSF sektörden arýndýrýlan çok sayýda zayýf bankayý devralma, yeniden yapýlandýrma ve çözümleme rollerini yerine getirmiþtir. Kendisine intikal eden sorunlu varlýklarýn ekonomiye kazandýrýlmasý yoluna gitmiþtir. Ve gerçekleþtirilen tüm bu faaliyetlerde kamuya olan maliyetin azaltýlmasý hedefi güdülmüþtür. Krizi takip eden yýllarda BDDK ca hayata koyulan çok sayýda düzenleme bankalarýn iç kontrolü, risklerinin modern yöntemlerle ölçülmesi ve gerektiðinde önlem alýnmasýna yönelik olmuþtur. Ayrýca banka kaynaklarýnýn istismarýný önlemeye yönelik hüküm ve uygulamalar yaþanan acý tecrübelerin tekrarlanmamasý yönünde atýlan önemli adýmlardýr. Bu dönemde TMSF de de -yetki ve sorumluluklarýnýn geniþlemesi sayesinde- yeni uygulama ve düzenlemelere gidilmiþ, finansal istikrara katký yönünde yeni adýmlar atýlmýþtýr. TMSF yýllardýr riske dayalý prim sistemi ve uzaktan gözetim sistemleriyle bankalarýn riskten kaçýnmasýný özendirmekte, finansal güvenlik aðýnýn diðer üyeleriyle dayanýþma halinde bulunarak bankalarýn TMSF ye devredilme olasýlýklarýný inceleyip etkin çözümleme senaryolarý oluþturmaktadýr. Denilebilir ki Türk finansal sistemi Küresel krize diðer pek çok ülkeye nazaran güçlü bir pozisyonda girmiþ, bu dönemde de güven vermeyi baþarmýþtýr. TMSF de dahil olmak üzere Finansal Güvenlik Aðý üyeleri 2001 krizi ve sonrasýnda yapmýþ olduðu gibi küresel kriz sonrasýnda da yapýsal deðiþikliklere gitme gereðini hissetmemiþlerdir. TMSF küresel kriz döneminde mevduat sigorta limitini dahi yükseltme gereði hissetmemiþtir. Bugün AB de bankalarýn sýnýr ötesi iþlemlerinin artmýþ olmasý ve bankacýlýk sistemine olan güven kaybý nedeniyle mevduat sigortacýlýðý direktifinde ciddi deðiþiklikler öngörülmektedir. TMSF bu deðiþiklikleri ve muhtemel etkilerini çok yakýndan takip etmektedir. En temel deðiþiklik mevduat sigortasýnýn EUR a yükseltilmesidir. Krizin en önemli kýsmýný sorunsuz atlatmýþ olmakla birlikte AB müktesebatýna uyum çalýþmalarý kapsamýnda bu deðiþiklikle ilgili çalýþmalar yapmaktayýz. Sonuç olarak, ekonominin devrevi hareketlerinden kaynaklý ekonomik daralmalar liberal ekonomilerde doðal karþýlanmaktadýr. Ancak, bankalarýn kredi mekanizmalarý olan asli unsurlarý yerine spekülatif iþlemlerde yoðunlaþmasý ve denetim otoritelerinin görev, yetki ve kapasitelerinin yetersiz kalmalarý global krizin derinleþmesine neden olmuþtur. Yeni kurulan G20 ve FSB gibi yapýlarda alýnan düzenleme kararlarý bu krizin aþýlmasýna ve denetim boþluklarýnýn giderilmesine katký saðlayacaktýr. 4

7 MAKALE BANKA ÇÖZÜMLEME SÜRECÝNDE AÇIK BANKA YARDIMI UYGULAMALARI * Sorunlu hale gelen bankalarýn iflasýnýn önlenerek bankacýlýk sistemi içinde varlýðýnýn devam ettirilmesini saðlamak amacýyla kullanýlan Açýk Banka Yardýmý uygulamasý, banka çözümleme teknikleri içerisinde sigortalý mevduat tutarýnýn ödenmesi ve banka tasfiyesi ile satýn alma ve üstlenme yöntemlerine kýyasla farklý bir kategoriye sahiptir. Açýk Banka Yardýmý (ABY) Taným ve Kapsam ABY, geçici likidite sýkýntýsý yaþayan veya ilave sermaye ihtiyacý ortaya çýkan ve batmasý halinde ekonomide ve finansal piyasalarda sistemik riskle karþýlaþma olasýlýðý bulunan büyük ölçekli finansal kuruluþlara sorunlarýný aþmak ve finansal sistemin güven ve istikrarýný korumak üzere Hazine ve/veya Merkez Bankasý tarafýndan saðlanan çeþitli imtiyaz ve finansal yardýmlarý içeren bir uygulamadýr. Uluslararasý Mevduat Sigortacýlarý Birliði ( IADI ) tarafýndan yayýmlanan Etkin Mevduat Sigorta Sistemleri için Asli Prensipler çerçevesinde diðer çözümleme tekniklerine ilave olarak Open Bank Financial Assistance/Open Bank Assistance adýyla tanýmlanan ABY yöntemine, özellikle sistemik kriz durumunda finans sektörünü korumak isteyen ülkeler tarafýndan normal zamanlardan daha fazla aðýrlýk verildiði gözlenmektedir. Bazý ülkelerde sistemik krizin yaþanmadýðý koþullarda da iflas edemeyecek kadar büyük ölçekli (Too Big To Fail-TBTF) olarak nitelendirilen bankalara bu kapsamda devlet desteðinde bulunularak faaliyetlerine devam etmeleri saðlanmaktadýr. Normal koþullarda bir bankanýn açýk banka yardýmý alabilmesi için, finansal kuruluþun iflas etmesinin ülke ekonomisinde ciddi etkiler yaratacak ölçekte bir büyüklüðe sahip olmasý ve mali yapýsýnýn henüz iflas noktasýna gelecek kadar kötüleþmemiþ olmasý (geçici likidite veya sermaye ihtiyacý) önemlidir. Ancak, kriz koþullarýnda çoðu zaman bu hususlar deðerlendirmede dikkate alýnmayýp, devlet baþkanlarý seviyesinde ilan edilen geniþ kapsamlý ekonomik istikrar ve kurtarma paketleri (Bail-out programs) uygulamaya konularak, finansal kuruluþlara açýk banka yardýmýnda bulunulmaktadýr. Diðer taraftan, kriz ortamýnda bazý ülkelerde finans sektörünün yanýsýra, reel sektörde faaliyet gösteren ve TBTF kategorisinde yer alan zor durumdaki kuruluþlarý kurtarmaya yönelik uygulamalar da bulunmaktadýr. ABY uygulamasýnda temel amaç, sorun yaþayan bankalarýn bankacýlýk faaliyetlerini kesintiye uðramadan devam ettirmesini saðlayarak, olasý sistemik risk tehlikesini önlemek ve finans sistemine olan güveni muhafaza etmektir. ABY uygulama kriterleri ve uygulama þekli, genel ekonomik koþullara ve ülkelere göre deðiþiklik göstermektedir. ABY Uygulamasý ve Özellikleri ABY uygulamasý kapsamýnda, Þekil-1 de yer aldýðý gibi bankalara özkaynak desteði saðlanmasý ve uzun vadeli kredi verilmesi, mevduat koyma ve avans verme gibi doðrudan, veya yurt içi-yurt dýþý yükümlülüklerin garanti edilmesi, sigortalý mevduat kapsamýnýn geniþletilmesi, yasal yükümlülüklerde esneklik saðlanmasý gibi dolaylý bazý uygulamalar bulunmaktadýr. Þekil-1: Açýk Banka Yardýmý Uygulama Yöntemleri DOLAYLI DOÐRUDAN - Özkaynak Desteði - Uzun vadeli Kredi Desteði - Mevduat Koyma - Sorunlu Kredileri(TGA) Devralma - Ýþtirak ve Gayrimenkulleri Devralma - Menkul Kýymet Zararlarýný Devralma - Avans Verme - Yurtdýþý Yükümlülükler ile Bankalararasý Ýþlemlerde Garantörlük Desteði - Sigortalý Mevduat Limitini Geniþletme Garantisi - Sigorta Primini Düþürme - Kanuni Yükümlülükleri Erteleme/Kaldýrma - Doðacak Menkul Kýymet Zararlarýný Garanti Etme - Kamu Alacaklarýnýn Ertelenmesi Garantisi - Doðacak Donuk Alacaklarýn Devralýnmasýný Garanti Etme - Kredi Düzenlemelerinde Esneklik Saðlama Çiðdem AKDAÐ Fon Uzmaný Sigorta ve Risk Ýzleme Dairesi *Bu çalýþmada Açýk Banka Yardýmý uygulamasýnýn temel özellikleri, yöntemleri ve 2007 yýlýnda baþlayýp kýsa zamanda tüm dünyayý etkisi altýna alan son küresel kriz kapsamýnda yapýlan uygulamalar ile sonuçlarý, ülkemiz ve ABD özelinde incelenerek deðerlendirilmektedir. 5

8 MAKALE Mevduat sigorta kurumlarý veya çözümleme sürecini yürüten kurumlar bazý ülkelerde özellikle mali destek saðlama konusunda güçlendirilmiþ yetkilere sahiptir. ABY ile bankaya saðlanan mali desteðin karþýlýðýnda, teminat olarak bankanýn ve/veya baðlantýlý kuruluþlarýn hisse senetleri devralýnýp, banka varlýklarý rehnedilebilir, hisse senedine dönüþtürülebilir tahvil rehni ile bankanýn baðlý olduðu holdingin veya ülkenin garantörlüðü alýnabilir. Diðer çözümleme yöntemleri ile kýyaslandýðýnda ABY uygulamasýnýn aþaðýda sýralanan hususlarda bazý avantaj ve dezavantajlarý bulunmaktadýr (Þekil-2): Þekil-2: ABY Uygulamasýnýn Avantaj ve Dezavantajlarý Avantajlar Bankanýn varlýðýný devam ettirmesini saðlar, batma riskini geçici süreyle önler Bankacýlýk sistemine olan güveni korur ve sistemik krizin oluþumunu engeller Sigortalý mevduatýn yanýsýra sigortasýz mevduat ve diðer alacaklýlarýn da hak ve çýkarlarý korunur Çok daha maliyetli ve uzun zaman alan banka iflas ve banka çözümleme sürecine girilmeden sorun çözümlenir Banka hissedarlarýný rahatlatýr Banka ve müþteriler arasýndaki iletiþimin saðlýklý bir þekilde devam etmesini saðlar Bankanýn piyasa deðerini muhafaza etmesini saðlar Dezavantajlar Likidite ihtiyacý ve sermaye açýðý için bankaya verilen kredilerin maliyeti yüksektir Bankanýn sorununun tamolarak halledilmesi her zaman mümkün olamayabilir Eðer saðlanan yardým bankada iyi deðerlendirilemezse, bankanýn çözümleme maliyeti artar Verilen destek bankanýn sorunlu hale gelmesine neden olanlarýn korunmasýna sebep olur Piyasa disiplinini azaltýcý etkisi vardýr Yardým alan banka ile yardým almayan bankalararasýnda haksýz rekabet doðurur Yardým alýnmasý kimi zaman banka açýsýndan negatif tanýtým etkisi yaratabilir Bu uygulama ile saðlanan finansal yardým karþýlýðýnda çoðu ülkede mevduat sigorta kurumu veya devlet tarafýndan yeniden yapýlandýrýlan kuruluþun ortaklýk haklarý elinde bulundurulmaktadýr. Bazý durumlarda dýþ yatýrýmcýlardan ilave sermaye desteði saðlanmasý ve yönetim kademelerinde deðiþiklik yapýlmasý da gerekmektedir. Mevduat sigorta kurumlarý veya çözümleme sürecini yürüten kurumlar bazý ülkelerde özellikle mali destek saðlama konusunda güçlendirilmiþ yetkilere sahiptir. Ancak, açýk banka yardýmlarý ayný zamanda bir maliyet unsuru da taþýmaktadýr, zira bazý ülkelerde çözümleme sürecini yürüten kurumlarýn saðladýklarý mali yardýmlarýn ancak belirli bir bölümü geri kazanýlabilmiþtir. Bu nedenle ABY yönteminin uygulanmasýna karar verilmeden önce, bankaya yapýlacak finansal yardým sonrasý, bankanýn sorununun giderilebilecek konumda olmasý, alternatif çözümleme yöntemlerinin fayda-maliyet analizinin yapýlmasý diðer bir ifadeyle ABY uygulamasýnýn maliyeti ile bankanýn tasfiye edilmesinden doðacak olasý zararýn karþýlaþtýrýlarak deðerlendirilmesi gereklidir. Ayrýca, yardým uygulandýktan sonra da bankanýn bu kaynaðý nerelerde kullandýðýnýn yakýndan izlenmesi önemlidir. Bu kapsamda, bankanýn devletten saðladýðý yardýmla; - Duran varlýklara yatýrým yapmasýna, - Banka ortaklarýna ve iþtiraklerine kredi açýlmasýna, - Kar payý daðýtmasýna, - Yeni þube açýlýþý, personel alýmý yapmasýna, - Yüksek bütçeli yatýrým yapmasýna izin verilmemeli, bankanýn yeni kredi kullandýrýmlarý onaya tabi olmalý ve tahsil imkaný bulunmayan/geri ödemelerinde sorun yaþanan alacaklarýnýn takip ve tahsil tahsil süreçleri yakýndan izlenmelidir. Dünyada ABY Uygulamalarý OECD tarafýndan 2008 yýlýnda yayýmlanan bir inceleme raporuna 1 göre, geçmiþ yýllarda yaþanan finansal krizlerde ülkelerin bankacýlýk sektörünü korumak ve finansal istikrarý yeniden tesis edebilmek üzere gerek mali, gerekse operasyonel açýdan çeþitli yöntemler uyguladýðý görülmektedir. ABY uygulamalarý mali yapýlandýrma çerçevesinde baþvurulan yöntemlerden biridir (Bkz. Tablo-1). Tablo-1: Mali ve Operasyonel Yapýlandýrma Yöntemleri 1 OECD, Resolutions of Weak Institutions : Lessons Learned from Previous Crises,

9 MAKALE Mali Yapýlandýrma Yöntemleri Borç Erteleme Sermaye Desteði Devlet Devralmalarý Garantiler Yükümlülük Düzenlemeleri Borçlulara Yardým Vergi imtiyazlarý Likidite Desteði Diðer Merkez Bankasý ve Devlet Yardýmlarý Operasyonel Yapýlandýrma Yöntemleri Birleþme Yerli Birleþmeler Yabanci Ortak Satýnalma Tasfiye Varlýk Çözümleme iyi-kotü Banka Kredi Hastanesi Varlýk Yönetim Þirketleri Borç Sermave Takasý Kaynak: OECD, 2008 Ülke Sayýsý Ülke Sayýsý Bu konuda, IADI tarafýndan 2004 yýlýnda yapýlan bir araþtýrma sonucuna göre 2 inceleme konusu toplam 34 ülkeden 10 unda ABY yönteminin uygulandýðý tespit edilmiþtir. Diðer taraftan, ABY uygulamalarýnda Amerika Birleþik Devleri (ABD) uygulama sýklýðý ve yöntem çeþitliliði bakýmýndan birinci sýradadýr. Bu kapsamda ABD Mevduat Sigorta Kurumu (FDIC) tarafýndan bankacýlýk krizinin yoðun olarak yaþandýðý yýllarý arasýnda sorunlu hale gelen bankadan toplam aktif büyüklüðü 82.5 Milyar USD olan 133 ünün (%8) toplam 5.1 Milyar USD lýk bir maliyetle ABY yöntemi ile kurtarýldýðý görülmektedir 3. FDIC nin ABY yöntemini uygulama yetkisi ilk olarak 1950 yýlýnda yürürlüðe giren Federal Mevduat Sigorta Kanunu (Federal Deposit Insurance Act) ile düzenlenmiþ olup, 1982 de yapýlan yasal düzenleme (Garn-St Germain Depository Institutions Act) ile kapsamlý hale getirilmiþtir. Bu yasaya göre; Sistemik risk tehlikesi haricinde FDIC nin bir banka ile ilgili ABY uygulama kararý alabilmesi için, öncelikle asgari maliyet analizi sonuçlarýna göre ABY nin diðer banka çözümleme yöntemleri ile kýyaslandýðýnda minimum maliyetli çözümleme yöntemi olduðunu tespit etmesi gerekmektedir. Bu deðerlendirmede bankanýn mali yapýsýndaki bozulmanýn geçici süreli bir likidite sýkýntýsý veya sermaye açýðý olmasý, bankanýn yasa ve direktiflere uygun çalýþmasý, banka içinde herhangi bir usulsüzlük, dolandýrýcýlýk ya da suistimal durumu olmamasý gibi unsurlarý da dikkate alýnmaktadýr. Sistemik risk tehlikesinin bulunduðu hallerde ise, asgari maliyet analizi yapýlmaksýzýn FDIC ve Amerikan Merkez Bankasý (FED) Üst Yönetimi tarafýndan oluþturulan Kurulun üçte ikisinin önerisi ve ABD Baþkaný nýn görüþü alýnarak ABD Hazinesi tarafýndan ilgili bankaya ABY yoluyla müdahale edilmektedir. FDIC tarafýndan baþlangýçta belirli bir sýnýflandýrma yapýlmaksýzýn mali bünyesi zayýflamýþ bankalarýn düzeltilmesine yönelik olarak uygulanmakta olan ABY yönteminde, zaman içinde deðiþikliklere gidilerek, bilhassa bölgesel veya ekonomik problemler nedeniyle mali sýkýntýya düþen büyük ölçekli bankalarýn bu kapsamda rehabilitasyonuna öncelik verilmeye baþlanmýþtýr (Örn: Continental Bank). Bu durum, ABY yönteminin batýrýlmayacak kadar büyük (TBTF) kategorisine giren bankalar için geliþtirilmiþ bir yöntem olarak algýlanmasýna neden olmuþtur. Genel olarak FDIC, sistemik kriz yaratma potansiyeli bulunan bankalarýn baþka banka çatýsý altýnda birleþtirilmesi veya satýn alýnmasýný kolaylaþtýrmak, bankanýn batmasý durumunda karþýlaþýlabilecek olasý çözümleme maliyetini azaltmak ve kamuoyunun finansal sisteme olan güvenini korumak amacýyla ABY yöntemini tercih etmektedir. ABY uygulamasýnda bankaya aktarýlan kaynaða karþýlýk olarak bankanýn sahip olduðu varlýklar teminat olarak alýnmakta ve yönetimi FDIC tarafýndan belirlenmektedir. Ancak, ABY uygulamalarýnýn büyük ölçekli ve güçsüz bankalarýn kamu tarafýndan desteklenmesiyle haksýz rekabet oluþturduðu, kurtarýlan bankalarýn vergi mükelleflerine ilave maliyet yüklediði ve sigortasýz mevduat sahipleri ile banka alacaklýlarýnýn korunmasýnýn finansal sistemde ahlaki rizikoyu arttýrdýðý yönündeki iddialar, bu yöntemi kamuoyunda tartýþýlýr hale getirmiþ ve bir anlamda uygulamanýn bazý büyük finans kuruluþlarýna saðlanan bir sübvansiyon iþlemi olarak deðerlendirilmesine neden olmuþtur. Bunun sonucunda 1992 FDIC tarafýndan bankacýlýk krizinin yoðun olarak yaþandýðý yýllarý arasýnda sorunlu hale gelen bankadan toplam aktif büyüklüðü 82.5 Milyar USD olan 133 ünün (%8) toplam 5.1 Milyar USD lýk bir maliyetle ABY yöntemi ile kurtarýldýðý görülmektedir. 2 IADI, General Guidance for the Resolution of Bank Failures, Research & Guidance Committe, FDIC, Managing the Crisis: The FDIC and RTC Experience,

10 MAKALE Küresel krize iliþkin uygulanan kurtarma programlarý ile finansal sistemin sermaye ihtiyacý büyük ölçüde karþýlanmýþ, mali sorunlar yaþayan bireylere (mortgage kredisi yoluyla ev sahibi olanlar) ve kurumsal (bankalar ve bazý büyük þirketler) þirketlere farklý programlar aracýlýðýyla ulaþýlarak gerekli mali destek saðlanmýþtýr. yýlýnda getirilen bir yasal düzenleme (Federal Deposit Insurance Corporation Improvement Act) ile FDIC nin sigorta rezervini Banka hissedarlarý yararýna kullanmasý yasaklanmýþtýr. Küresel Kriz ve ABY Uygulamasý ABD de 2007 yýlýnýn ikinci yarýsýnda mortgage kredileri ile ortaya çýkan ve kýsa zamanda Avrupa ve Asya ya da sýçrayarak tüm dünyayý etkisi altýna alan küresel kriz nedeniyle, dünya finans sektörünün ana oyuncularý konumundaki büyük bankalarda ciddi sýkýntýlar yaþanmaya baþlanmýþtýr. Bu bankalarýn bazýlarýnýn batmasý (Lehman Brothers), bazýlarýnýn ise batma olasýlýðýnýn yükselmesiyle birlikte finansal sistemin yeniden istikrara kavuþturulmasýnda devlet yardýmlarýnýn önemi ve hükümetlerin etkinliði artmýþ ve ilgili ülke hükümetleri tarafýndan peþpeþe kurtarma paketleri açýklanmýþtýr. Küresel krizinden etkilenen banka ve finansal kuruluþlarýnýn kurtarýlmasýna yönelik olarak, baþta ABD olmak üzere dünyanýn bütün geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkeleri tarafýndan ABY uygulamalarýna aðýrlýk verilmiþtir. Nitekim, 2009 tarihli Uluslararasý Ödemeler Bankasý (BIS) kaynaklý çalýþma raporu verilerine göre 4 inceleme konusu 11 ülkede kurtarma paketlerinin toplam büyüklüðü (taahhüt edilen toplam tutar) 5 trilyon Euro ile bu ülkelerin toplam GSYH nin %18.8 ine ulaþtýðý ve bu tutarýn yaklaþýk 2 trilyon Euro luk kýsmýnýn kullanýldýðý tespit edilmiþtir. Diðer taraftan, OECD tarafýndan yapýlan son araþtýrmalara göre, küresel krizin etkilerini azaltmak ve finansal istikrarý saðlamak amacýyla dünya genelinde finansal sisteme toplam 11.4 trilyon USD kaynak aktarýmýnda bulunulduðu belirtilerek, bu tutarýn 6.4 trilyon USD sinin ABD hükümeti, 4.27 trilyon USD sinin ise Avrupa ülkelerince verilen destek programlarýndan oluþtuðu ifade edilmektedir. Avrupa Merkez Bankasý (ECB) tarafýndan yapýlan bir çalýþmaya göre 5, küresel krizde finans sektörünü kurtamaya yönelik ülkeler tarafýndan uygulanan ABY yöntemleri Tablo- 2 de gösterilen þekilde 4 ana bölüm altýnda sýnýflandýrýlmaktadýr. Yöntem Ülke Adedi Sermaye Desteði 14 Garantili Tahvil Ýhracý 14 Varlýklarýn Korunmasý 4 5 (Sýnýrsýz Garanti) Mevduat Sigortasý Sýnýrý 25 (Sigorta Kapsam Kaynak: ECB, 2009 Raporu -Tutar Deðiþikliði) Tablo-2: Küresel Krizde Uygulanan ABY Yöntemleri Küresel krizin baþlangýç noktasý olmasý itibariyle ABD de bu kapsamda çok sayýda finansal destek programý uygulamaya konulmuþtur. Ayrýca, yaþanan kriz sadece finans sektörünü deðil, reel ekonomideki büyük þirketleri de kapsayacak þekilde daha geniþ kapsamlý ve yüksek bütçeli kurtama programlarýnýn uygulanmasýna neden olmuþtur. ABD de Ekim 2008 de yürürlüðe giren yasal düzenlemeler (Emergency Economic Stabilization Act) çerçevesinde ABD Hazinesi tarafýndan FED ve FDIC ile birlikte finansal ve reel sektör firmalarýnýn desteklenmesi için Targeted Assets Relief Program (TARP) ve Financial Stability Plan (FSP) kurtarma programlarý yürürlüðe konulmuþtur. Bu programlar içerisinde finans sektörünü ilgilendiren en önemli uygulama, Sorunlu Varlýklarý Kurtarma Programý olarak adlandýrýlan TARP programý olup 4 ana bölümden oluþan geniþ kapsamlý bir mali destek programýdýr. TARP kapsamýnda zor durumda olan bankalarýn (Citibank, Bank of America vb.) yanýsýra diðer finansal kuruluþlarýn (AIG) ve reel sektörünün önemli otomotiv firmalarýnýn (GMAC, General Motors ve Chrysler þirketleri) iflas etmeleri önlenmiþtir: Sermaye Satýn Alma (CPP-Capital Purchase Program) Sistemik Önemi Haiz Problemli Kuruluþlara Yönelik Program (Systemically Significant Failing Institutions Program) Otomotiv Sanayi Finansman Programý (Automative Industry Financing Program) Planlý Yatýrým Programý (Targeted Investment Program) Küresel krizin yarattýðý tahribatýn büyüklüðü nedeniyle TARP uygulamasýnýn yanýsýra ABD Hazinesi tarafýndan Þubat 2009 da uygulamaya konulan 2 trilyon USD lik Mali Ýstikrar Planý (FSP, Financial Stability Plan) ile yeni bir teþvik planý yürürlüðe girmiþtir. Bu uygulama kapsamýnda, bankalarýn ellerindeki toksik varlýklardan ve TGA lardan kurtarýlmasý amacýyla devlet özel sektörle birlikte hareket etmiþtir. (PPIP, Public Priviate Investment Program) Uygulanan programlar ile finansal sistemin sermaye ihtiyacý büyük ölçüde karþýlanmýþ, mali sorunlar yaþayan bireylere (mortgage kredisi yoluyla ev sahibi olanlar) ve kurumsal (bankalar ve bazý büyük þirketler) þirketlere farklý programlar 4 BIS, An assessment of financial sector rescue programmes, Monetary and Economic Department, BIS Papers No:48, July Ana Petrovic, Ralf Tutsch, National Rescue Measures in Response to the Current Financial Crisis, European Central Bank(ECB) Legal Working Series No:8, July

11 MAKALE aracýlýðýyla ulaþýlarak gerekli mali destek saðlanmýþtýr 6. Diðer taraftan, büyük bütçeli ve çeþitli hedef kitlelere yönelik olarak baþlatýlan ABY uygulamalarý kapsamýnda gerçekleþtirilen faaliyetlerde þeffaflýk ve hesap verilebilirliðin saðlanabilmesi için 4 lü gözetim mekanizmasý 7 kurularak gerçekleþtirilen faaliyetlere iliþkin raporlarýn periyodik olarak yayýmlandýðý bir web sitesi ( oluþturulmuþtur. ABY Türkiye Uygulamasý ABY uygulamalarýnýn ülkemizde aðýrlýklý olarak mevduat yapma ve sermaye benzeri kredi (SBK) verme üzerinde yoðunlaþtýðý görülmektedir. Bu kapsamda bugüne kadar gerçekleþtirilen ABY uygulamalarý aþaðýdadýr (Tablo-3): Tablo-3: ABY Türkiye Uygulamasý Örnekleri A- TMSF nin Dahil Olduðu Uygulamalar Yýl Banka Dayanak ABY Uygulamasý sayýlý Kanun Mevduat Yapma Bakanlar Kurulu Kararý Mevduat Yapma sayýlý Kanun Mevduat Yapma sayýlý Kanun Mevduat Yapma/Rüçhan Haklarýn Kullanýlmasý Devlet Bakanlýðý Onayý Rüçhan Haklarýn Kullanýlmasý/SBK Verme sayýlý Kanun SBK Verme B- TCMB Tarafýndan Uygulanan Yýl 2000 Banka 1 Dayanak 1211 sayýlý TCMB Kanunu ABY Uygulamasý API Yoluyla Fonlama Kaynak: TMSF Ülkemizde ABY uygulamasý ile ilgili son düzenlemeye mülga 4389 sayýlý Bankalar Kanununun 14/3-a 8 maddesinde yer verilmiþtir. Buna göre, eðer bir bankanýn hissedarlarý taahhütlerini yerine getiremezse, TMSF (Fon) bu sorunlu bankaya kaynak aktarýmý yapma ve mali destek saðlamakla yetkilendirilmiþtir. Ancak bu hüküm, 4491 sayýlý Kanun ile getirilen yeni düzenleme sonrasýnda, sorunlu bankanýn gerekli tedbirleri almamasý halinde ilgili banka hakkýnda faaliyet izninin kaldýrýlmasý veya Fona devir hükümleri iþletileceði ve baþkaca bir tedbirin söz konusu olmadýðý açýkça ifade edilerek yürürlükten kaldýrýlmýþtýr. Böylece Fonun, bankalara ABY niteliðinde mali yardým saðlama yetkisi Kanundan çýkarýlmýþtýr. Halen yürürlükte olan 5411 sayýlý Bankacýlýk Kanununda, Fonun ABY uygulama yetkisi bulunmamaktadýr. Ancak, ayný kanunun 72. maddesi uyarýnca Sistemik Risk in ortaya çýkmasýný önlemek amacýyla Bakanlar Kurulu gerekli her türlü tedbiri almaya yetkili bulunmaktadýr. Ülkemizde 2001 krizi sonrasýnda 4743 sayýlý Kanunda, sermaye yeterlilik seviyesi %8 in altýna düþen bankalara sermaye benzeri kredi verilmesine yönelik bir düzenleme getirilmiþ, bu kapsamda bir bankaya Fon aracýlýðýyla ABY saðlanmýþtýr. Sonuç Bankacýlýk sektörümüzün mali, idari ve operasyonel yönden iyileþtirilmesine iliþkin olarak krizleri sonrasýnda yürürlüðe konulan çeþitli düzenleme ve uygulamalar, sektörün mali yapýsýnýn güçlenmesini ve yaþanmakta olan küresel krizde ülkemiz finans sektörüne duyulan güvenin devamýný saðlamýþtýr. Halen 5411 sayýlý Bankacýlýk Kanunu uyarýnca Fona tanýnan görevler ve yetkiler kapsamýnda, faaliyette bulunan bir kredi kuruluþuna (banka) Fon tarafýndan ABY uygulamasý kapsamýnda mali destek saðlama imkaný bulunmamakla birlikte, sistemik kriz yaþamasýhalinde 5411 sayýlý Kanun kapsamýnda Fonun da içinde yer aldýðý finansal güvenlik aðýný meydana getiren kurumlarýn ortaklaþa hareket ederek gerekli müdahalelerde bulunabileceði hususu tanýmlanmýþtýr. 6 sitesinde 4 Aðustos 2010 tarihi itibarýyla yayýmlanan TARP Transaction Report sonuçlarýna göre; Sermaye Satýn Alma(CPP) programýna 738 banka katýlmýþtýr. Toplam tutar Milyar ABD Dolarý olup, bunun Milyar ABD Dolarý tahsil edilmiþtir. Sistematik Olarak Önemli Batýk Kuruluþlar Programýndan AIG Firmasý 69.8 Milyar ABD Dolarý kullanmýþtýr. Otomotiv Endüstrisinin Finansmaný Programýndan GMAC, General Motors ve Chrysler þirketleri faydalanmýþtýr. Toplam tutar 81.3 Milyar ABD Dolarý olup, bunun 10.7 Milyar ABD Dolarý tahsil edilmiþtir. Planlý Yatýrým Programýndan Citigroup ve Bank of America yararlanmýþtýr. Toplam tutar 40 Milyar ABD Dolarý olup bu tutar iki bankadan da tahsil edilmiþtir. Citigroup tarafýndan ayrýca Asset Guarantee Program ý kapsamýnda kullanýlan 5 Milyar ABD Dolar da geri ödenmiþtir. Ayrýca, PPIP Programý kapsamýnda toplam 22.4 Milyar ABD Dolarý tutarýnda iþlem yapýlmýþ ve bu tutarýn Milyon ABD Dolarý tahsil edilmiþtir. 7 Bu süreçte görev alan gözetim merciileri sýrasýyla, The Special Inspector General of the TARP (SIGTARP),The Government Accountability Office (GAO), The Congressional Oversight Panel (COP) ve The Financial Stability Oversight Board (FINSOB) dan oluþmaktadýr. 8 Bir bankanýn gelir-gider dengesinin bozulduðunun ve bu durumun süreklilik kazandýðýnýn tespiti halinde Kurum, uygun bir süre vererek bankadan durumun düzeltilmesi için sermayenin arttýrýlmasý da dahil olmak üzere gider azaltýcý ve gelir artýrýcý tedbirlerin alýnmasýný ister... Sermayenin artýrýlmasýna Kurul tarafýndan re'sen karar verilmesi halinde 29/6/1956 tarihli ve 6762 sayýlý Türk Ticaret Kanunu hükümleri uygulanmaz. Re'sen artýrýlan sermayenin verilen süre içinde hissedarlar veya bunlarýn rüçhan haklarýný devrettikleri Kurulca uygun görülecek kiþiler tarafýndan taahhüt edilmemesi halinde, Kurul; a) Artýrýlan sermayenin Fon tarafýndan taahhüt edilerek ödenmesi, b) Ýsteklisi bulunduðu takdirde, bankanýn gerektiðinde Fondan da mali destek saðlamak suretiyle bir baþka bankayla birleþtirilmesi veya bu bankaya devredilmesi, dahil olmak üzere, mali bünyenin güçlendirilmesi ve bankanýn yeniden yapýlandýrýlmasý ile ilgili her türlü önlemi almaya ve uygulanmasýný istemeye yetkilidir. hükmündedir. ABY uygulamalarýnýn ülkemizde aðýrlýklý olarak mevduat yapma ve sermaye benzeri kredi (SBK) verme üzerinde yoðunlaþtýðý görülmektedir. Kaynaklar - OECD, Resolutions of Weak Institutions : Lessons Learned from Previous Crises, IADI, General Guidance for the Resolution of Bank Failures, Research & Guidance Committe, FDIC, Managing the Crisis: The FDIC and RTC Experience, BIS, An assessment of financial sector rescue programmes, Monetary and Economic Department, BIS Papers No:48, July Petrovic A., Tutsch R., National Rescue Measures in Response to the Current Financial Crisis, European Central Bank (ECB) Legal Working Series No:8, July U.S.Treasury Department Office of Financial Stability, TARP- Transaction Report as of August 4, 2010, financialstability.gov/latest/repo rtsanddocs.html 9

12 ÝNCELEME BANKA BÝRLEÞME ve DEVRALMA ÝÞLEMLERÝ Bankacýlýk sektöründeki aþýrý kapasiteyi azaltýp verimliliði ve etkinliði artýrmayý hedefleyen konsolidasyon süreci ABD ve Avrupa Birliði (AB) gibi geliþmiþ ekonomilerde genellikle piyasa mekanizmasý aracýlýðýyla gönüllü birleþme ve devralmalarla gerçekleþirken, Türkiye nin de içinde olduðu birçok geliþmekte olan ülkede finansal krizlerden sonra kamu otoritesi tarafýndan zorunlu olarak da gerçekleþtirilmiþtir. Yasemin ÞENOL Uzman Yardýmcýsý Varlýk Yönetimi Daire Baþkanlýðý 1. Giriþ: 1980 li yýllardan itibaren yaþanan teknolojik geliþmeler, serbestleþme ve küreselleþme bankacýlýk sektöründe rekabet düzeyinin artmasýna neden olmuþtur. Bu geliþmelerin etkisiyle kâr marjlarýnýn düþmesi, yabancý banka giriþleri, sýnýrsýz mevduat güvencesinin kalkmasý, kamu mali baskýnlýðýnýn azalmasý, bankalarý yeni müþteri ve pazar bulmaya, bilgi teknolojisi yatýrýmlarýndan en üst seviyede yararlanmaya ve sabit maliyetlerini düþürmeye zorlamýþtýr. Bu ihtiyaç, belli bir ölçeði yakalayarak etkinliðe ulaþmanýn bir aracý olarak birleþme ve devralma seçeneklerini cazip hale getirmiþtir. Bankacýlýk sektöründe baþlayan konsolidasyon eðilimi, baþlangýçta yurt içindeki küçük bankalarýn birleþmesi veya büyük bankalarýn küçük bankalarý satýn almasý þeklinde iken, son dönemlerde büyük bankalarýn kendi aralarýnda ve/veya sýnýr ötesi bankalarla yurt içi bankalarýn birleþmesini de içeren bir iþlem haline gelmiþtir. Piyasalarýn küreselleþmesi sýnýr ötesi birleþme ve devralmalara ve finansal hizmet firmalarýnýn küreselleþmesine katkýda bulunmuþtur. Bankacýlýk sektöründeki aþýrý kapasiteyi azaltýp verimliliði ve etkinliði artýrmayý hedefleyen konsolidasyon süreci ABD ve Avrupa Birliði (AB) gibi geliþmiþ ekonomilerde genellikle piyasa mekanizmasý aracýlýðýyla gönüllü birleþme ve devralmalarla gerçekleþirken, Türkiye nin de içinde olduðu birçok geliþmekte olan ülkede finansal krizlerden sonra kamu otoritesi tarafýndan zorunlu olarak da gerçekleþtirilmiþtir. 2. Birleþme ve Devralma Kavramý (M&A) Birleþme (Merger): Bir ekonomik varlýðýn diðer bir varlýkla kendi baðýmsýz varlýðýný ortadan kaldýrarak yeni bir tüzel kiþilik yaratmasý iþlemi olarak tanýmlanmaktadýr. Birleþme sonucu iki firma arasýnda tam bir bütünleþme meydana gelmekte ve tek bir varlýk üzerinde kontrol uygulanabilmektedir. Genelde isteðe baðlýdýr ve birbirine yakýn büyüklükte iki þirket arasýnda gerçekleþir. Devralma(Acquisition): Bir firmanýn ona eþit olmayan genelde daha küçük diðer bir firmanýn kontrol kademesini satýn alarak hukuki niteliðini sürdürmesi, devralýnan firmanýn ise hukuki varlýðýnýn sona ermesi iþlemi olarak tanýmlanmaktadýr. Dolayýsýyla birleþme, yeni firmada eþit paylara sahip iki firmayý içeren bir iþlem iken; devralma bir tarafýn diðer tarafýn kontrolünü açýk bir þekilde elde etmesidir. Konsolidasyon: Finansal sistem içinde yer alan kuruluþlarýn veya gruplarýn sektör içi veya sektör dýþý birleþmeler ve devralmalar sonucunda sayýsýnýn düþürülmesidir. 3. Bankacýlýk Sektöründe Devir ve Birleþmelerin Nedenleri Teknolojik geliþmeler, küreselleþme ve serbestleþme banka birleþme ve devralmalarýnýn makro ekonomik nedenlerini oluþturmaktadýr. Ayrýca, ulusal otoriteler dünya ölçeðinde rekabet edebilen büyük firmalar oluþturmak amacýyla konsolidasyonu teþvik edebilmektedir. Yaþanan finansal krizler ve bankacýlýk sektörünün yeniden yapýlandýrýlmasý da birleþme ve devralma nedenlerinden birini oluþturmuþtur. Düzenlemeler Küreselleþme Teknolojik Geliþme Dýþ Faktörler Ekonomik þartlar Ekonomik Güdü Yönetim Güdüsü Prestij Güdüsü Firma Düzeyindeki Güdüler Devir ve Birleþme Kararý Diðer dýþ faktörler 10

13 ÝNCELEME 4. Banka Birleþmelerinin Olasý Etkileri Bankacýlýk sektöründe birleþme ve devralmalarýn, yüksek sektörel standartlarýn oluþturulmasý, daha kaliteli denetim ve düzenleme, risk yönetim kültürü, uluslararasý normlarda bankacýlýk faaliyetinin saðlanmasý gibi olumlu etkilerinin yanýnda yoðunlaþma sonucu tekelci güç elde etme riski, küçük kredi müþterilerine finansman saðlamada isteksizliðin artmasý, yabancý bankalarla birleþme durumunda ev sahibi ülkede toplanan fonlarýn dýþ piyasalarda kullanýlmasý gibi riskleri de mevcuttur. Bankalarýn konsolidasyon sonrasý gerek fazla þubelerini kapatmalarý gerekse ayný iþi yapan eleman sayýsýný azaltmak amacýyla bazýlarýný baþka alanlara kaydýrmasý veya kadro sayýsýný azaltmasý maliyetlerde önemli iyileþme saðlamaktadýr. Diðer önemli maliyet avantajý, bankalar için öncelikli bir öneme sahip olan bilgi sistemleri baþta olmak üzere teknolojiye yapýlacak yatýrýmlarda yatýrým tekrarýndan kaynaklanan maliyetlerin önlenmesidir. 1 Diðer taraftan, birleþme ve devralmalarla bankacýlýk sektöründe büyük bankalarýn oranýnýn artmasý, büyüklük etkisi yoluyla potansiyel sistemik riski yükseltebilmektedir. Büyük bankalarýn iflasý küçük bankalara göre hem daha geniþ hem de daha derin bir etkiye sebep olduðundan kamu otoritesince iflas etmeyecek kadar büyük (too big to fail) bir kurum olarak deðerlendirilebilmekte ve sistemik riski artýrabilmektedir. 5. Çözümleme Yöntemi Olarak Birleþme ve Devralmalar Bankalar, sermaye yetersizliði, likidite problemleri, yükümlülüklerini yerine getirememe gibi nedenlerle mali bünyesinin bozulmasý ve/veya banka kaynaðýnýn istismar edilmesi nedeniyle sorunlu hale gelebilmektedir. IADI asli prensiplerine göre sorunlu hale gelen bankanýn çözümlenmesinde sigortalý mevduatýn ödenmesi, satýn alma ve üstlenme ve açýk banka yardýmý olmak üzere üç temel yöntem uygulanmaktadýr. Banka çözümlemelerinde öncelikle bankanýn kýsmen veya tamamen sisteme geri kazandýrýlmasý amaçlanmaktadýr. Bu nedenle bir bankanýn sorunlu hale geldiði tespit edildiðinde, otoriteler bankanýn sektördeki diðer bir bankayla gönüllü olarak veya yönlendirme ve teþviklerle birleþtirilmesi yoluna da gidebilmektedir. Kriz dönemlerinde düzenleyici ve denetleyici otoriteler sorunlu bankalarý zorunlu birleþme ve devralma operasyonlarýna da tabi tutabilmektedir. Ekonomik koþullar nedeniyle doðrudan satýþý gerçekleþtirilemeyen bankalar, finans sistemine duyulan güvenin muhafaza edilmesi ve bankanýn kamuya olan sosyal ve ekonomik maliyetinin en aza indirilmesi için doðrudan bir kamu bankasýna devir, mali bünyesi rehabilite edilerek devir veya birleþtirme yoluyla çözümlenebilmektedir. Birleþme ve devralma iþleminin baþarýlý olmasý için banka aktifleri tamamen donuklaþmadan, banka pozitif net deðere sahipken yapýlmalýdýr. Bu arada bankayý devralacak yatýrýmcýlarýn da bankanýn kaybolmuþ sermayesini yeniden koyabilecek mali güce ve bankayý rehabilite edip yeniden yapýlandýrabilecek bir yönetim kapasitesine sahip olmalarý gerekmektedir Türk Bankacýlýk Sektöründe Birleþme ve Devralmalar 1980 li yýllarýn sonlarý ve 1990 lý yýllarda Türkiye de kamu borçlanma gereðinin yüksekliði ve sýnýrsýz mevduat güvencesi gibi rekabeti bozucu engellerden kaynaklanan kar marjý yüksekliði ve banka lisansý almanýn kolaylýðý, banka sahipliðini özendirmiþ ve banka sayýsý önemli bir artýþ göstermiþtir. 3 Nitekim, 1980 de 33 olan banka sayýsý 2000 yýlýna gelindiðinde 81 e ulaþmýþtýr yýlýna gelindiðinde aþýrý kapasiteyle çalýþan, etkinlikten uzak küçük ve parçalý bir yapýya sahip bir bankacýlýk sektörü oluþmuþtur. Yaþanan krizler risk esaslý çalýþmayan, yeterli özkaynaða ve saðlam bir mali bünyeye sahip olmayan bankacýlýk sektörünün kamu otoritesi tarafýndan yürütülen bir konsolidasyon sürecine girmesine neden olmuþtur. Piyasada faaliyet gösteren bankalarýn Fon bünyesinde bulunan bankalarý satýn almasýna ilave olarak birçok devir ve birleþme iþlemi görülmüþtür. Bankalar Ekonomik koþullar nedeniyle doðrudan satýþý gerçekleþtirilemeyen bankalar, finans sistemine duyulan güvenin muhafaza edilmesi ve bankanýn kamuya olan sosyal ve ekonomik maliyetinin en aza indirilmesi için doðrudan bir kamu bankasýna devir, mali bünyesi rehabilite edilerek devir veya birleþtirme yoluyla çözümlenebilmektedir. 1 Ahmet Dinçer, Bankacýlýk Sektöründe Konsolidasyon, Ülke Deneyimleri ve Türkiye için Öneriler, DPT Uzmanlýk Tezi, 2006, Ankara,s 36 2 Bumin, a.g.e.,s 21 3 Bankacýlýk Sektöründe Konsolidasyon, Ülke Örnekleri ve Türkiye Ýçin Öneriler- Ahmet DÝNÇER- Uzmanlýk Tezi - DPT 11

14 ÝNCELEME Fona devredilen bankalar çözümlenirken ilk olarak bu bankalarýn büyük kýsmý satýþa çýkarýlmýþlardýr. Ancak, dönemin ekonomik koþullarý nedeniyle bu bankalarýn satýþ sürecine yerli ve yabancý yatýrýmcýlar yeterli ilgiyi göstermemiþtir. Bunun üzerine, satýþa çýkarýlan ancak teklif gelmeyen veya gelen teklifler yeterli bulunmayan bankalar diðer Fon bankalarý bünyesinde devir ve birleþtirme yöntemiyle çözümlenmiþtir. krizin etkisiyle düþen banka fiyatlarýný deðerlendirmek, teþviklerden yararlanmak, sektörde büyümek amacýyla birleþme ve devralma iþlemlerine yönelmiþlerdir. Sonuçta, gerek Fon bünyesinde gerekse özel bankalarýn kendi aralarýnda yaptýklarý birleþme ve devralmalar sonucu, banka sayýsý 2010 yýlý itibarýyla 45 e gerilemiþtir Kamu Tarafýndan Zorunlu Konsolidasyon, TMSF Deneyimi Fona devredilen bankalar çözümlenirken ilk olarak bu bankalarýn büyük kýsmý satýþa çýkarýlmýþlardýr. Ancak, dönemin ekonomik koþullarý nedeniyle bu bankalarýn satýþ sürecine yerli ve yabancý yatýrýmcýlar yeterli ilgiyi göstermemiþtir. Bunun üzerine, satýþa çýkarýlan ancak teklif gelmeyen veya gelen teklifler yeterli bulunmayan bankalar diðer Fon bankalarý bünyesinde devir ve birleþtirme yöntemiyle çözümlenmiþtir. Fonda devir ve birleþme iþlemleri üç fon bankasýnýn çatýsý altýnda gerçekleþmiþ, daha sonra bütün varlýk ve yükümlülükler bir banka altýnda toplanmýþtýr. Ýlk toplu birleþtirme operasyonu, isim deðerinden faydalanarak satýþýnýn cazip hale getirilmesi amacýyla Sümerbank bünyesinde gerçekleþtirilmiþtir. Egebank, Yurtbank, Yaþarbank, Ulusalbank ve Bank Kapital tüm aktif ve pasifleriyle Sümerbank çatýsý altýnda devren birleþtirilmiþtir. Ýkinci grup banka birleþmesi ise, Ýnterbank ve Esbank ýn bankacýlýk lisansýnýn kaldýrýlarak tüm aktif ve pasifleriyle Etibank bünyesinde birleþtirilmesi ile gerçekleþtirilmiþtir. Böylece her bir bankanýn faaliyetlerini sürdürmesi ve çözümlenmesinde ayrý ayrý operasyonel maliyet ve zaman kaybý oluþmasý önlenmek istenmiþtir. Ayrýca bir kamu kurumu olarak Fon kendisine devredilen tüm bankalara objektif yaklaþým saðlamak, yönetsel ve stratejik uygulamalarda paralellik saðlamak, þube aðý, müþteri portföyü, hedef kitle ve bankacýlýk ürünlerine iliþkin olarak birbirlerine görece üstün olan ya da benzer yapýlanmalarýn birleþmeyle birbirini tamamlamasýný saðlamak istemiþtir. Devir ve birleþme operasyonunda son süreç, Bayýndýrbank bünyesinde olmuþtur. EGS Bank, Ýktisat Bankasý, Kentbank, Etibank ve Toprakbank Bayýndýrbank bünyesinde devren birleþtirilmiþtir. Fon bünyesinde faaliyetine devam eden Bayýndýrbank ýn ismi tarihinden itibaren Birleþik Fon Bankasý olarak deðiþtirilmiþtir. Sektördeki yerinin önemli olmasý ve tasfiyesinin sistemik krize yol açma ihtimalinin bulunmasý nedeniyle Pamukbank bir kamu bankasý olan Halk Bankasý na devir yoluyla çözümlenmiþtir. Böylece yükümlülüklerin kýsa sürede tasfiye edilmesinin gerektireceði acil likidite ihtiyacýndan kaynaklanacak kamusal maliyetin, banka þubelerinin kapatýlmasý ve personelin iþ akitlerinin feshedilmesi sonucunda ortaya çýkacak sosyal maliyetin minimize edilmesi amaçlanmýþtýr Piyasa Tarafýndan Gönüllü Birleþme ve Devralmalar Bankalarýn uluslararasý ölçekte rekabet edilebilir ölçeðe ulaþmalarý ve saðlýklý bir bankacýlýk sistemine geçiþi saðlamak üzere birleþme ve devirlerin özendirilmesi yoluna gidilmiþ, bu kapsamda vergi teþvikleri, muafiyet ve indirimler saðlayan düzenlemeler yapýlmýþtýr. Mevduat Prim Teþviki; Bankalarýn birleþme ve devirlerini teþvik amacýyla öngörülen, Bankalarýn Birleþme ve Devirleri Hakkýnda Yönetmelik 18- b hükmüne göre (birleþen, devredilen ve devralan bankalarýn tamamýnýn mevduat kabul etme yetkisi bulunmasý kaydýyla), birleþme ve devre izin verildiðine dair Kurul kararýnýn Resmi Gazetede yayýmlandýðý tarihten itibaren 2 yýl süreyle, sigorta primlerine iliþkin yasal oranlarýn yarýsý kadar uygulanacaðý hükme baðlanmýþtýr. 4 Bu uygulama tarihi itibariyle kaldýrýlmýþtýr. Sisteme Giriþ Payý; Bir veya birkaç bankanýn birleþmesi suretiyle yeni bir banka kurulmasý durumunda, kurucular sisteme giriþ payý ödemekten muaftýrlar. 5 Piyasada faaliyet gösteren bankalarýn Fon bünyesinde bulunan bankalarý satýn almasýna ilave olarak, krizin etkisiyle düþen banka fiyatlarýný deðerlendirmek, teþviklerden yararlanmak veya sektörde büyümek amacýyla birçok devir ve birleþme iþlemi görülmüþtür. Ayný grup altýnda bulunan Osmanlý Bankasý ve Birleþik Körfez Bankasý nýn tek bir banka olmasý ve sonraki süreçte yeni bankanýn Garanti Bankasý ile, Finansbank ýn grubun diðer bir bankasý olan Fibabank la, Türkiye Ýþ Bankasýnýn hakim ortak olduðu iki ayrý yatýrým bankasý olan Türkiye Sýnai Kalkýnma Bankasýnýn Sýnai ve Yatýrým Bankasý ile birleþmesi, sektördeki grup bankalarýnýn konsolide olmasýna yönelik 4 Alýþkan, Murat, Türk Banka Hukukunda Mevduat Sigortasý, Eylül 2004, Ýstanbul, s Alýþkan,a.g.e.,s

15 ÝNCELEME örneklerdir. 6 Yurt içi bankalarýn birleþme ve devralma iþlemleri yanýnda, aþaðýdaki tabloda görüldüðü üzere, sektöre yoðun bir yabancý sermaye giriþi de olmuþtur. Devralan Yabancý Banka Uni Credito Bank Fortis Bank BNP Paribas BNP Paribas National Bank Of Greece Dexia Bank Turan Alem Citigroup Eurobank EFG The National Commercial Bank ING National Bank of Kuwait Alpha Bank Devir Yerli Banka Oraný Koç Finansal Hizmetler AÞ %50 Dýþ Bank %89,3 TEB %42,12 Garanti Bankasý AÞ %25,5 Finansbank %46 Denizbank %75 Þekerbank %34 Akbank %20 Tekfenbank %70 Türkiye Finans Katýlým Bank. %60 Oyakbank %100 Turkish Bank %40 Alternatif Bank %94,04 7. Sonuç Bilgi teknolojisi ve telekomünikasyon alanýnda yaþanan geliþmeler, küreselleþme ve serbestleþme, bankacýlýk sektöründe rekabetin artmasýna ve faiz oranlarýnýn düþmesine neden olmuþtur. Bankalar, düþen kâr marjlarýný telafi etmek amacýyla optimal ölçeði yakalamak, sabit maliyetleri düþürmek, daha fazla müþteriye hizmet vermek gibi stratejileri uygulamak için bankalarla veya banka dýþý mali kuruluþlarla konsolidasyona gitmiþlerdir. Küreselleþmenin bir sonucu olarak geliþmiþ ülkelerin büyük bankalarýnýn diðer ülkelerde birleþme ve devralma yoluyla sýnýr ötesi faaliyet göstermesi yaygýnlýk kazanmýþtýr. Ülkemizde bankalarýn kar marjlarý düþmeye baþlamýþ olmakla birlikte diðer ülkelere göre hala yüksek oranda seyretmektedir ve bankacýlýk hizmetlerinde özellikle kredilerde doymamýþ bir pazara sahiptir. Bu durum ülkemizi yabancý bankalar açýsýndan cazip bir yatýrým seçeneði haline getirmektedir. Geliþmiþ ülkelerde baþlayan ve geliþmekte olan ülkeleri de etkileyen global finansal krizin etkisiyle dünyada bankacýlýk sektöründe ikinci bir konsolidasyon dalgasý yaþanmaktadýr. Bununla birlikte, Türk bankacýlýk sektöründe aktiflerin %85 inin yaklaþýk 7 banka tarafýndan kontrol edilmesi, karlýlýk düzeyinin sürdürülebilir olmayýþý nedeniyle önümüzdeki dönemlerde ülkemizde de orta ölçekli ve küçük bankalar arasýnda birleþme ve devralmalarla potansiyel bir konsolidasyon sürecinin yaþanmasý beklenmektedir. Küreselleþmenin bir sonucu olarak geliþmiþ ülkelerin büyük bankalarýnýn diðer ülkelerde birleþme ve devralma yoluyla sýnýr ötesi faaliyet göstermesi yaygýnlýk kazanmýþtýr. 6 Dinçer,a.g.e., s 105 Kaynaklar Alýþkan, Murat, Türk Banka Hukukunda Mevduat Sigortasý, Eylül 2004, Ýstanbul Rosita P, Chang, CFA ve Keith M. Moore, CFA, Mergers and Acquisitions, 2008 Dinçer, Ahmet, Bankacýlýk Sektöründe Konsolidasyon, Ülke Deneyimleri ve Türkiye için Öneriler, DPT Uzmanlýk Tezi, 2006, Ankara Bumin, Mete, Sorunlu Bankalarýn Çözümlenmesinde Türkiye Deneyimi, 2006, Ýstanbul BDDK, Bankalarýn Birleþme, Devir, Bölünme ve Hisse deðiþimi ile Ýlgili Yönetmelik Bankacýlýk Sektörü Yeniden Yapýlandýrma Programý Geliþme Raporu, BDDK, 2002 Banka Birleþmeleri ve Satýnalmalar,Seminer,2006,Ýstanbul Wikipedia, The Free Encyclopedia,Mergers and Acquisitions Krizden Ýstikrara Türkiye Tecrübesi, BDDK, TMSF, HM ve TCMB nin iþtirakiyle oluþturulan çalýþma grubu, 2009 Shih, Michael S. H., Banking Sector Crisis and Mergers as Solution, National University of Singapore and University of Toronto Ayadi, RYM, Assesing The Performance of Banking M&A s In Europe, A New Conceptual Approach, 2007,Brussel Bank M&As Motives and Evidence 13

16 MAKALE HUKUKÝ YÖNÜYLE MEVDUAT Mevduat temel olarak kiþilerin banka ile yapmýþ olduðu sözleþme çerçevesinde istenildiði zaman veya belirli bir vade sonunda çekilmek üzere ivazsýz veya bir ivaz karþýlýðýnda bankaya para yatýrýlmasý iþlemidir. Mevduat, temel fonksiyonu vadesel uyumlaþtýrma yaparak saðladýðý fonlarý kredilere dönüþtürmek olan bankalarýn en önemli fon kaynaðýdýr. Baþka bir deyiþle mevduatlar, ekonomik büyümenin itici gücü olan yatýrýmlarýn dolayýsýyla ekonominin de en önemli finansman kaynaklarýdýr. Mevduat iliþkisinde banka ile muhatap olan tasarruf sahiplerinin bankaya nazaran güçsüz konumda olduðu açýktýr. Bu doðrultuda kanun koyucu, tasarruf sahiplerini güçsüz kabul ederek eþitlik ilkesinden ayrýlmýþ ve mudileri koruyucu yönde düzenlemeler yapmýþtýr. Bu duruþta, geçmiþteki düzenleme boþluðu nedeniyle ortaya çýkan, baþta banker skandallarý olmak üzere olumsuz deneyimlerin de etkisi büyüktür. GÝRÝÞ Bankalar diðer iþletmelerden farklý olarak pasifinde yabancý kaynaklarýn çok daha fazla yer tuttuðu iþletmelerdir. Önemli bir kýsmý mevduat olan kýsa vadeli yabancý kaynaklarla çalýþan bankalar 1, bu fonlarý vade uyumlaþtýrmasý da yaparak, fon talep edenlere aktaran kuruluþlardýr. Anlaþýlacaðý üzere fonlama kaynaðý olarak mevduat toplama, en temel bankacýlýk faaliyetlerinden birisidir. Bankalarýn ekonomik büyüme ve dinamizmin en temel faktörlerinden birisi oluþuyla beraber mevduatlarýn da bankacýlýk faaliyetleri açýsýndan önemi düþünüldüðünde, çok süjeli bir iliþki olarak mevduat ve mevduat iliþkilerinin detaylý biçimde düzenlenmesinin gerekliliði ortaya çýkmaktadýr. Zaten, baþta eski bankacýlýk kanunlarý olmak üzere eski düzenlemeler incelendiðinde, banka ile tasarruf sahipleri arasýndaki mevduat iliþkisine devletin de yaptýðý düzenlemelerle büyük ölçüde müdahil olduðu görülmektedir. 1. MEVDUAT KAVRAMI Artan rekabet ve müþteri odaklýlýk düzeylerine paralel olarak, bankalarýn müþterilerine sunduklarý finansal hizmetlerin ve enstrümanlarýn yelpazesi giderek geniþlemektedir. Söz konusu geniþleme, sunulan finansal hizmetlerin ve enstrümanlarýn tanýmlanmasý ile birbirlerinden net biçimde ayrýlmalarýný zorlaþtýrmaktadýr. Bu nedenle hem bankacýlýk iþlemlerindeki yerinin tespiti hem de hangi tip banka müþteri iliþkisinin mevduat iliþkisi kapsamýna gireceðinin belirlenmesi açýsýndan mevduatýn tanýmlanmasý oldukça önemlidir Sayýlý Bankacýlýk Kanunu nda (3.madde) yazýlý ya da sözlü olarak veya herhangi bir þekilde halka duyurulmak suretiyle ivazsýz veya bir ivaz karþýlýðýnda, istendiðinde ya da belli bir vadede geri ödenmek üzere kabul edilen para olarak tanýmlanan mevduatý kiþilerin bankayla yapmýþ olduðu sözleþme çerçevesinde istenildiðinde veya belirli bir vade sonunda çekilmek üzere ivazsýz veya ivaz karþýlýðý bankaya para yatýrýlmasý iþlemi olarak tanýmlayabiliriz. Bu kapsamda bankayla müþteri arasýnda yapýlan sözleþmeye mevduat sözleþmesi, bu sözleþmeye dayalý olarak açýlan hesaba mevduat hesabý, taraflar arasýnda kurulan iliþkiye de mevduat iliþkisi adý verilmektedir Mevduat Sözleþmesinde Þekil Mevduat iliþkisi nihayetinde mevduat sözleþmesine dayanan bir hukuki iliþkidir. Mevduat sözleþmesinde temel olarak þekil serbestisi geçerlidir. Mevduat sözleþmesi, mevduat sahibi ile bankanýn, sözleþmenin esaslý unsurlarý üzerinde yazýlý ve sözlü beyanlarý sonucu anlaþmaya varmalarýyla meydana gelmektedir. Çaðdaþ EKÝCÝ Varlýk Yönetimi Dairesi 1 30 Mayýs 2010 tarihi itibariyle Türk Bankacýlýk Sektörü nün toplam yükümlülüklerinin %62 si mevduatlardan oluþmaktadýr. (Kaynak: BDDK Türk Bankacýlýk Sektörü Ýnteraktif Aylýk Bülten ) 2 ÇEKER, Mustafa. Hukuki Yönüyle Banka Mevduatý, Karahan Kitabevi, S

17 MAKALE 1.2. Mevduat Sözleþmesinin Hukuki Niteliði Banka ile müþteri arasýnda yapýlan mevduat sözleþmesinin hukuki niteliði kanunda açýk bir þekilde belirtilmediði gibi, konuya iliþkin Yargýtay kararlarýnda ve doktrinde de farklý yaklaþýmlar mevcuttur. Söz konusu Yargýtay kararlarýný ve doktrini göz önüne aldýðýmýzda, mevduat sözleþmelerinin hukuki niteliðine iliþkin dört farklý bakýþ açýsýyla karþýlaþmaktayýz: Karz Niteliði Karz sözleþmesi kapsamýnda ödünç veren, para veya bir misli þeyin mülkiyetini belli süre için karþý tarafa geçirmeyi, ödünç alan ise ayný miktarda parayý veya misli þeyi geri vermeyi taahhüt etmektedir. Bu unsurlar göz önünde bulundurularak, bazý kiþilerce mevduat sözleþmesinin karz niteliði taþýdýðý savunulmuþtur. Yargýtay ýn da eski kararlarýnda bu yönde bir içtihat geliþtirmiþ olduðu görülmektedir Usulsüz Tevdi Niteliði Usulsüz tevdi, mudi tarafýndan verilen bir miktar paranýn, misli eþyanýn veya kýymetli evrakýn emin bir yerde saklanmasý ve belirli bir süre sonra veya istenildiðinde mislen geri verilmesi borcunu doðuran bir sözleþmedir 3. Literatürde, mevduat amaçlý yatýrýlan paranýn iþletilmesinden daha çok korunmasý gereken bir para olduðunu belirterek, mevduatýn usulsüz tevdi niteliði taþýdýðýný savunan görüþler bulunmaktadýr. Bununla birlikte, vadesiz mevduatlar için hiç faiz verilmemesi ya da düþük faiz verilmesi, uygulamada belli miktarda faiz gelirinden vazgeçilmesi koþuluyla mevduatýn vade veya ihbar süresi beklenmeden çekilebilmesi, mevduatýn usulsüz tevdi niteliðini taþýdýðý görüþlerini destekler niteliktedir Karma Sözleþme Niteliði Karma sözleþme, kanunun çeþitli sözleþme tipleri için kabul ettiði unsurlarýn kanunun öngörmediði bir tarzda bir araya gelmeleri sonucunda oluþan sözleþmedir. Banka mevduatý açýsýndan bakýldýðýnda, mevduat sözleþmesinin karz ve usulsüz tevdi sözleþmelerinin çeþitli unsurlarýný taþýyan karma nitelikli sözleþme olduðunu ileri süren görüþler de bulunmaktadýr Kendine Özgü Sözleþme Niteliði Son yýllarda giderek daha fazla popülarite kazanan ve Yargýtay tarafýndan da benimsenen görüþe göre; mevduat sözleþmesi çeþitli benzerlikler taþýmakla birlikte kanunda öngörülen sözleþme tiplerinden hiçbirisinin unsurlarýný tam olarak içermemesi nedeniyle kendine özgü sözleþme niteliði taþýmaktadýr Mevduat Ýliþkisinde Taraflar Mevduat iliþkisinde banka ve mudiler olmak üzere iki temel aktör bulunmaktadýr. Ancak devletin, bu iliþkide zayýf taraf olarak kabul ettiði mudileri gözetme hedefi baþta olmak üzere, çeþitli amaçlarla mevduat iliþkisi sürecine müdahil olduðu görülmektedir Banka Banka mevduat kabul eden, amacý bu mevduatý (kaynaðý) en verimli þekilde çeþitli kredi iþlemlerine kanalize etmek olan kuruluþtur. Bankalarýn faaliyetlerini yürütebilmesi için gerekli olan fon kaynaklarýnýn en önemlilerinden birisi de mevduattýr. Bu amaçla bankalar, genellikle daha önceden ilan etmiþ olduðu mevduat faizleri üzerinden faiz karþýlýðýnda vadeli olarak veya vadesiz olarak tasarruf fazlasý olan iktisadi aktörlerin (bireyler, þirketler, bankalar, devlet) tasarruf fazlalarýný kendilerine çekmeye çalýþmaktadýrlar Mudi Sahip olduklarý tasarruf fazlasýný ivazlý veya ivazsýz olarak gelir elde etme ve paranýn güvenli biçimde saklanmasý 4 amacýyla bankaya yatýran gerçek veya tüzel kiþilere mudi denilmektedir Devlet Ekonomik hayatta borç iliþkisine giren, sözleþme yapan herkes kural olarak bu iliþki ve sözleþmeyi kendi iradesi ile kurmuþ veya yapmýþ kabul edilmektedir. Bu bakýmdan taraflar kanun önünde birbirine eþit sayýlmýþtýr. Ancak, hukukun bazý alanlarýnda bu ilkeden çeþitli nedenlerle uzaklaþýldýðý görülmektedir. Devlet çeþitli nedenlerle hem mevduat iliþkisini detaylý biçimde düzenlemiþ, hem de mevduat sahiplerini iliþkinin zayýf tarafý görerek -eþitlik ilkesinden ayrýlarak- bu doðrultuda düzenlemeler yapmýþtýr. Sosyal devlet anlayýþý 5 doðrultusunda þekillenmiþ olan Bankacýlýk Kanunu nun temel amacý da, þu þekilde ortaya konulmuþtur: finansal piyasalarda güven ve istikrarýn saðlanmasý; kredi sisteminin etkin bir þekilde çalýþmasýna, tasarruf sahiplerinin Devlet çeþitli nedenlerle hem mevduat iliþkisini detaylý biçimde düzenlemiþ, hem de mevduat sahiplerini iliþkinin zayýf tarafý görerek -eþitlik ilkesinden ayrýlarakbu doðrultuda düzenlemeler yapmýþtýr. 3 Çeker, age, S GÜNEY Alptekin, Banka Ýþlemleri, Beta Yayýncýlýk, S Anayasa Mahkemesi sosyal devleti, güçsüzleri güçlüler karþýsýnda koruyarak gerçek eþitliði yani sosyal adaleti ve toplumsal dengeyi saðlamakla yükümlü devlet olarak tanýmlamýþtýr. (Anayasa Mahkemesi, 26 Ekim 1988 Tarih ve E.1988/19, K.1988/33 Sayýlý Karar, Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi, Sayý 24, s ). 15

18 MAKALE Tasarruflarýn bankalara aktarýlmasý en baþta güven temelli bir iþlem olup ekonomik büyüme ve istikrar için mevduatlara iyi bir koruma ve güven verilmesi mecburidir. hak ve menfaatlerinin korunmasýna iliþkin usul ve esaslarý düzenlemek. Tasarruflarýn bankalara aktarýlmasý en baþta güven temelli bir iþlem olup ekonomik büyüme ve istikrar için mevduatlara iyi bir koruma ve güven verilmesi mecburidir. Bununla birlikte mudilerin büyük çoðunluðunun kendilerini yeteri kadar koruyacak bilgisi, tecrübesi ve olanaðý bulunmamaktadýr. Bu noktada bankalar ve mudiler arasýndaki çýkar çatýþmalarýnda banka mudilerinin korunmasý sosyal devlet ilkesi açýsýndan önem kazanmaktadýr. 2. MEVDUAT TÜRLERÝ Literatüre ve düzenlemelere bakýldýðýnda mevduatýn farklý kriterlere göre farklý þekillerde sýnýflandýrýldýðý görülmektedir Vadesine Göre Mevduat Türleri Mevduatýn vadelerini belirleme yetkisi, 1211 Sayýlý Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasý (TCMB) Kanunu nun 4. maddesinin (I) numaralý fýkrasýnýn (ý) bendi ile 40. maddesinin (III) numaralý fýkrasýnýn (b) bendi ve 5411 Sayýlý Bankacýlýk Kanununun 60. maddesinin 7. fýkrasý gereðince, TCMB ye býrakýlmýþtýr. Bu kapsamda, TCMB tarafýndan 3 Þubat 2007 tarih ve Sayýlý Resmi Gazete de Mevduatýn Vade ve Türleri ile Katýlma Hesaplarýnýn Vadeleri Hakkýnda Teblið yayýmlanmýþ ve vadelerine göre mevduat türleri 4 gruba ayrýlmýþtýr Vadesiz Mevduat Ýlgili tebliðin 3. maddesine göre vadesiz mevduat, bankanýn izni aranmaksýzýn hesap sahibince istenildiðinde kýsmen veya tamamen çekilebilen, herhangi bir ihbar veya vade koþulu taþýmayan, faiz tahakkuklarý yýl sonunda veya hesabýn kapatýlmasýnda yapýlan mevduattýr Vadeli Mevduat Temel olarak bankaya yatýrýldýktan belli bir süre sonra çekilmek kaydýyla yatýrýlan paralara vadeli mevduat denilmektedir Ýhbarlý Mevduat Taraflar arasýndaki sözleþmede, bankaya yatýrýlan mevduatýn geri çekilebilmesi için önceden bildirimde bulunulmasý þartýnýn öngörüldüðü mevduat þekline ihbarlý mevduat adý verilir 6. TCMB nin ilgili tebliðinde, ihbar süresi, paranýn çekileceði tarihten 7 gün öncesi olarak tespit edilmiþtir Birikimli Mevduat Asgari 5 yýl vade ile açýlan, sözleþme ile belirlenen aylýk veya üç aylýk sürelerle hesaba para yatýrmaya imkân veren mevduattýr /1 Sayýlý Teblið Kapsamýnda Mevduat Türleri TCMB nin Mevduatýn Vade ve Türleri ile Katýlma Hesaplarýnýn Vadeleri Hakkýnda Teblið ile, mevduat sahibinin kimliði esas alýnarak mevduat türleri 5 gruba ayrýlmýþtýr Tasarruf Mevduatý Teblið de tasarruf mevduatý, mevduat bankalarý nezdinde açtýrýlan, gerçek kiþilere ait ve münhasýran çek keþide edilmesi dýþýnda ticari iþlemlere konu olmayan mevduat olarak tanýmlanmýþtýr. Bankalar Kanunu da tasarruf sahiplerinin korunmasýný amaçlayarak tasarruf mevduatýný özel olarak tanýmlamýþ, bu mevduatýn da Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu güvencesi altýnda olduðunu belirtmiþtir Resmi Kuruluþlar Mevduatý TCMB nin 2007/I Sayýlý Tebliði nin 8. maddesinde sýralanmýþ olan hesaplar (genel bütçe kapsamýndaki kamu idarelerine, düzenleyici ve denetleyici kurumlara, sosyal güvenlik kurumlarýna, yerel yönetimlere vb. ait hesaplar) Resmi Kuruluþlar baþlýðý altýnda sýnýflandýrýlýr Ticari Kuruluþlar Mevduatý Temel olarak ticari iþlemlerde bulunmak amacýyla, bu yöndeki beyan sonucunda açýlan hesaplardýr. TCMB nin 2007/I Sayýlý Tebliði nin 9. maddesinde de "Ticari Kuruluþlar" hesabý olarak kabul edilecek olan hesaplar belirtilmiþtir Bankalararasý Mevduat Bankalar, özel finans kurumlarý ve özel kanunlarýna göre mevduat kabulüne yetkili bulunan kuruluþlara ait mevduat, bankalararasý mevduat olarak deðerlendirilmektedir Diðer Kuruluþlar Mevduatý TCMB nin 2007/I Sayýlý Tebliðinin 11. maddesinde ismi belirtilen yapýlanmalara (vakýf, dernek, sendika vb. hesaplarý) ait olan hesaplar "Diðer Kuruluþlar" baþlýðý altýnda gruplandýrýlmýþtýr. 6 Çeker, age, S Mevduat ve Kredi Faiz Oranlarý ve Katýlma Hesaplarý Kâr ve Zarara Katýlma Oranlarý ile Özel Cari Hesaplar Dahil Bu Ýþlemlerde Saðlanacak Diðer Menfaatler Hakkýnda Karar, Madde 7. 16

19 MAKALE 2.3. Tasarruf Yetkisine Göre Mevduat Türleri Bazý durumlarda birden fazla kiþi mevduat hesabý açtýrabilmektedir. Bu durumlarda tasarruf yetkisine göre mevduat, bireysel ve müþterek mevduat olarak ikiye ayrýlmaktadýr Bireysel Mevduat Bireysel mevduatta kural olarak hesap üzerinde tasarruf yetkisi hesap sahibine ait olup, bazý durumlarda hesap sahibi üçüncü bir kiþiyi yetkilendirdiði takdirde tasarruf yetkisi üçüncü kiþiye geçebilmektedir Birlikte Mevduat Birlikte mevduat, birden fazla kiþinin bankada ortak olarak sahip olduklarý mevduat türüdür. Bu hesaplarda birden fazla kiþinin sahipliði nedeniyle, birlikte mevduat iliþkisinde hesap üzerinde kimin/kimlerin tasarruf edeceði sorusu önem kazanmaktadýr. Bu noktada da iþtirak halinde mevduat ve müþterek mevduat olarak karþýmýza iki alternatif çýkmaktadýr: Ýþtirak Halinde Mevduat Ýþtirak halinde mevduat, mevduat sahibi kiþilerin bankadaki mevduat üzerinde ancak tümünün imzasýyla tasarruf edebildikleri birlikte mevduat türüdür. Ýþtirak halinde mevduat iliþkisi taraflarýn iradesiyle doðabileceði gibi, hukuki nedenlerden de kaynaklanabilmektedir Müþterek Mevduat Hesap sahiplerinden her birinin tek baþýna hesap üzerinde her türlü tasarrufta bulunabildiði (tek imzanýn yeterli olduðu) mevduat türüdür. Kural olarak, hesap sahiplerinin hesap üzerinde hangi oranda pay sahibi olduklarý belirlenmelidir. Taraflardan birinin kendi payýndan fazlasýný çekmesi halinde diðer ortaklarýn fazla para çeken ortaða rücu etme haklarý vardýr Diðer Farklý kriterler baz alýndýðýnda yukarýda bahsedilenlerin dýþýnda da mevduat sýnýflandýrmalarý bulunmaktadýr. Örneðin; hesap sahibine göre (gerçek kiþi ve tüzel kiþi mevduatý), para cinsine göre (TL ve YP mevduat). Bankacýlýk sektöründe artan rekabetin, deðiþen müþteri ihtiyaçlarý ve beklentilerinin etkisiyle bankalarýn müþterilerine sunduklarý mevduat hesabý türlerinin çeþitliliði de artmýþtýr. Bununla birlikte bankalarýn, iþleyiþi yukarýda belirtilen mevduat türleriyle ayný olan, ancak isim veya bazý temel uygulamalar açýsýndan farklýlaþtýrmaya gittiði mevduat türlerinin sayýsý da (elma, çatý, çocuk, kumbara vb. vadesiz ve vadeli mevduat hesaplarý) her geçen gün yükselmektedir. 3. MEVDUATIN KABULÜ Özellikle 1980 li yýllarýn baþlarýnda ortaya çýkan bankercilik skandallarý dolayýsýyla 3182 Sayýlý Bankacýlýk Kanununun 13. maddesinde mevduat kabulü kavramý detaylý biçimde tanýmlanmýþ ve mevduat kabulü olarak sayýlacak iþlemler sýralanmýþtýr Sayýlý Bankacýlýk Kanununda mevduat kabulü kavramý mülga 3182 Sayýlý Bankacýlýk Kanunu doðrultusunda tanýmlanýrken, dolaylý da olsa bir mevduat tanýmýna ulaþýlabileceði görülmektedir Sayýlý Bankacýlýk Kanunu ise mevduatý tanýmlamýþ ve mevduatýn kabulü hususuna iliþkin bazý istisnalara yer vermiþtir Sayýlý Bankacýlýk Kanununun 4. maddesi mevduatýn kabulünü bankalarýn gerçekleþtirebileceði iþlemlerden birisi kabul etmiþtir. Bankacýlýk Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) 1 Kasým 2006 tarihinde Mevduat ve Katýlým Fonunun Kabulüne, Çekilmesine ve Zamanaþýmýna Uðrayan Mevduat, Katýlým Fonu, Emanet ve Alacaklara Ýliþkin Usul ve Esaslar Hakkýnda Yönetmelik i yayýmlamýþtýr. Yönetmeliðin en temel amaçlarýndan birisi de bankalardaki mevduatýn kabulü ile çekilmesinin düzenlenmesidir. Bu doðrultuda, yönetmelik ile bankalara mevduat iliþkisi kapsamýnda çeþitli asgari uygulama standartlarý getirilmiþtir. Kanununun ilgili maddelerinden, mevduat toplama yetkisine sahip olan bankalar haricindeki kiþi ya da kuruluþlarýn, direkt ya da dolaylý olarak mevduat toplamalarýnýn yasaklanmýþ olduðu görülmektedir Sayýlý Bankacýlýk Kanununun 60. ve 76. maddeleri ile Mevduat ve Katýlým Fonunun Kabulüne, Çekilmesine ve Zamanaþýmýna Uðrayan Mevduat, Katýlým Fonu, Emanet ve Alacaklara Ýliþkin Usul ve Esaslar Hakkýnda Yönetmelik in 4. maddesi aracýlýðýyla mevduatýn çekilmesine iliþkin hususlar kapsamlý biçimde düzenlenmiþtir. Sonuç olarak, mevduatlarýn ekonomik ve toplumsal önemi göz önüne alýnarak 5411 Sayýlý Kanun ile kanun koyucu, bankalar dýþýndaki kiþi ya da kuruluþlarýn mevduat toplamalarýný yasaklamýþ ve söz konusu Bankacýlýk sektöründe artan rekabetin, deðiþen müþteri ihtiyaçlarý ve beklentilerinin etkisiyle bankalarýn müþterilerine sunduklarý mevduat hesabý türlerinin çeþitliliði de artmýþtýr. 8 Alýþkan, age, S

20 MAKALE Geçmiþ yýllarda Türk finans piyasalarýnda yaþanan mali skandallarýn da etkisiyle 5411 Sayýlý Bankacýlýk Kanunu, izinsiz faaliyette bulunma yý, suçlar bölümünün en baþýna yerleþtirmiþ ve 150. maddede yer alan aðýr yaptýrýmlarla (hapis, adli para, kapatma gibi) desteklemiþtir. bankacýlýk faaliyetini de detaylý biçimde düzenlemiþtir Ýzinsiz Faaliyette Bulunma Geçmiþ yýllarda Türk finans piyasalarýnda yaþanan mali skandallarýn da etkisiyle 5411 Sayýlý Bankacýlýk Kanunu, izinsiz faaliyette bulunma yý, suçlar bölümünün en baþýna yerleþtirmiþ ve 150. maddede yer alan aðýr yaptýrýmlarla (hapis, adli para, kapatma gibi) desteklemiþtir. 4. MEVDUAT ÝLÝÞKÝSÝNDE YÜKÜMLÜLÜKLER Bankalara mevduat yatýrýlmasýndaki en önemli etkenlerden birisi bankalara duyulan güvendir. Bu güven kapsamýna öncelikle, mevduat hesabýndaki paranýn baþkalarý tarafýndan bilinmemesi ve iþlemlerin sýr olarak kalmasý hususlarý girmektedir. Bir banka ile iliþki kurarak çalýþmak isteyen kiþiler, banka ile yaptýklarý iþlemin sýr olarak kalacaðýný bankacýlýk gelenek ve göreneklerinin bunu gerektirdiðini, ayrýca bu hususlarýn kanunlarýn himayesinde olduklarýný bilmektedirler. Bankada mevduat hesabý açtýrmýþ olan gerçek veya tüzel kiþiler bankanýn müþterisi olup yaptýklarý iþlemler müþteri sýrrý niteliðindedir 9. Ýlgili düzenlemeler gerekli güven iliþkisinin tesisi amacýyla özellikle bankalara bir takým yükümlülükler getirirken, mevduat sahibini de korumayý hedeflemiþtir Sýrlarýn Saklanmasý ve Açýklanmasý Bankalarýn ortaklarý, yönetim kurulu üyeleri, mensuplarý, bunlar adýna hareket eden kiþiler ile görevlileri, sýfat ve görevleri dolayýsýyla öðrendikleri bankalara veya müþterilerine ait sýrlarý, bu konuda kanunen açýkça yetkili kýlýnan mercilerden baþkasýna açýklayamazlar 10. Banka iþlemlerinde gerekli olan güven müessesinin saðlanmasý adýna Kanun, 73. maddeye iliþkin düzenlemeyi 159. maddedeki yaptýrýmlarla desteklemiþtir Müþteri Haklarý Bankalar, müþterilerinin, verilen hizmetlerden kaynaklanan her türlü sorularýna cevap verecek bir sistem kurmakla ve bu hizmetle ilgili bilgiyi müþterilerine bildirmekle yükümlüdür. Bankalar, kredi sözleþmelerinin onaylý bir örneðini müþterilerine vermek zorundadýr. Talepleri hâlinde müþteri ile yapýlan diðer iþlemlere iliþkin her türlü belgenin bir örneði de müþterilere verilir Belgelerin Saklanmasý ve Bu Yükümlülüðe Aykýrýlýk Alýnan yazýlar ve faaliyetler ile ilgili belgelerin asýllarý veya bunun mümkün olmadýðý hâllerde sýhhatlerinden þüpheye mahal vermeyecek kopyalarý ve yazýlan yazýlarýn makine ile alýnmýþ, tarih ve numara sýrasý verilerek düzenlenecek suretleri, usulleri çerçevesinde ilgili banka nezdinde on yýl süreyle saklanýr 12. Kanun koyucu bu düzenlemeye aykýrýlýklarý da 42. maddedeki hapis ve adli para cezalarýyla cezalandýrmýþtýr. 5. MEVDUATIN ÇEKÝLMESÝ Kanun koyucu, mevduatlarýn kabulünü olduðu gibi mevduatlarýn çekilmesi hususunu da 5411 Sayýlý Bankacýlýk Kanunu (61.madde) ile Mevduat ve Katýlým Fonunun Kabulüne, Çekilmesine ve Zamanaþýmýna Uðrayan Mevduat, Katýlým Fonu, Emanet ve Alacaklara Ýliþkin Usul ve Esaslar Hakkýnda Yönetmelik (madde 5) vasýtasýyla düzenlemiþtir Sayýlý Bankacýlýk Kanununun 61 maddesine göre; 4721 sayýlý Türk Medeni Kanununun rehinlere ve hapis hakkýna, 818 sayýlý Borçlar Kanununun alacaðýn devir ve temlikine, takasa dair hükümleri ile diðer kanunlarýn verdiði yetkiler ve koyduðu yükümlülükler saklý kalmak þartýyla, mevduat ve katýlým fonu sahiplerine ödenmesi gereken tutarlarý geri alma haklarý hiçbir suretle sýnýrlandýrýlamaz. Mevduat veya katýlma hesabý sahipleri ile kredi kuruluþlarý arasýnda vade ve ihbar süresi hakkýnda kararlaþtýrýlan þartlar saklýdýr. Bununla birlikte mevduatýn çekilmesi konusu 61. maddeye ek olarak, 5411 Sayýlý Bankacýlýk Kanunun 151. maddesi ile desteklenmiþtir. Uygulamada ise, mevduat hesaplarýnýn hesap sahibinin isteðiyle, hesap sahibinin haczi veya iflasýyla, hesap sahibinin ölümüyle, zamanaþýmý gibi nedenlerle mevduat hesaplarýnýn kapanabildiði görülmektedir. 6. ZAMANAÞIMI Mevduatlarda zamanaþýmý konusu, 5411 Sayýlý Bankacýlýk Kanununun 62. maddesi ile Mevduat ve Katýlým Fonunun Kabulüne, Çekilmesine ve Zamanaþýmýna Uðrayan Mevduat, Katýlým Fonu, Emanet ve Alacaklara Ýliþkin Usul ve Esaslar Hakkýnda Yönetmelik tarafýndan düzenlenmiþtir. 9 Güney, age, S Sayýlý Bankacýlýk Kanunu, Madde Sayýlý Bankacýlýk Kanunu, Madde Sayýlý Bankacýlýk Kanunu, Madde