T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2686 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: PS KOLOJ YE G R fi

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2686 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1652 PS KOLOJ YE G R fi Yazarlar Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR (Ünite 1) Yrd.Doç.Dr. Selin KESEB R (Ünite 2) Doç.Dr. Fuat BALCI (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. Ayfle KARSON (Ünite 3) Prof.Dr. Gökhan MALKOÇ (Ünite 4) Doç.Dr. Bilge YA MURLU (Ünite 5) Doç.Dr. Asiye KUMRU (Ünite 5) Dr. Pelin KESEB R (Ünite 6) Doç.Dr. Müjgan NÖZÜ (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. T. Asl AKDAfi M TRAN (Ünite 8) Editör Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Yrd.Doç.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Dilek K lb y k Grafikerler Aysun fiavl Hilal Küçükda aflan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Psikolojiye Girifl ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Nisan 2014

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Psikolojinin Tan m ve Kapsam... 2 PS KOLOJ N N TANIMI... 3 Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji... 4 Psikolojide Çözümleme Düzeyleri... 6 PS KOLOJ B L M N N KÖKENLER VE TAR HÇES... 7 Antik Yunan Filozoflar... 7 Frans z ve Alman Düflünürler... 8 Yap salc l k... 8 Gestalt... 9 Psikanaliz... 9 fllevselcilik Davran flç l k Modern Psikoloji PS KOLOJ DE YAKLAfiIMLAR Biyolojik Yaklafl m Nörobilimsel Yaklafl m Evrimsel Yaklafl m Psikodinamik Yaklafl m Davran flsal Yaklafl m Biliflsel Yaklafl m nsanc l Yaklafl m Sosyokültürel Yaklafl m Eklektisizm PS KOLOJ N N ÇALIfiMA KONULARI VE D ER B L MLERLE L fik S Psikolojinin Alt Dallar Biyolojik Psikoloji Biliflsel Psikoloji Geliflimsel Psikoloji Kiflilik Psikolojisi Klinik Psikoloji E itim Psikolojisi Sosyal Psikoloji Kültürel Psikoloji Endüstri ve Örgüt Psikolojisi Nöropsikoloji Kantitatif Psikoloji/Psikometri Psikolojinin Uygulamal Alt Dallar PS KOLOGLAR NE fi YAPAR? PS KOLOJ DE ÖNEML SORUNLAR VE TARTIfiMALAR Sorun: Do a - Çevre Tart flmas (Nature vs. Nurture Controversy) Sorun: Davran fllar n Sebepleri Bilinçli Mi Bilinçd fl M d r? Sorun: Bireysel Farkl l klar - Evrensel Kurallar Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE

4 iv çindekiler 2. ÜN TE 3. ÜN TE Psikolojide Araflt rma Yöntemleri B L MSEL YÖNTEM Psikoloji Biliminin Özellikleri Psikoloji Bilimi Tüm nsanlar lgilendiren Sorularla lgilenir ve Bu Bilgileri Tüm nsanl n Ortak Birikimi Addeder Psikoloji Bilimi Gözlemlerle S nanabilir ve Yanl fllanabilir Önermelerden Oluflur Psikoloji Bilimi Kendi Hatalar n Düzeltecek Bir Mekanizma Üzerine Kurulmufltur Psikoloji Bilimi Birikerek lerler B L MSEL SÜREÇ: B L MSEL LKELER N SOMUTLAfiMIfi HÂL SÖZDEB L M Sözdebilimi Nas l Tan r z? Sözdebilim S kl kla Bilimsel T n l Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yarat r Sözdebilim Test Edilip Do rulu u S nanamayacak Önermelerde Bulunur Sözdebilim Bilimsel Süreçten Kopuktur Bir Sözdebilim Örne i: Astroloji KAVRAM VE filemsel TANIM Kavramlar Ölçmenin Faydas Nedir? fllemsel Tan m Kavramsal Geçerlilik Ölçümsel Güvenilirlik Duyars z fllemsel Tan mlar Kirlenmifl fllemsel Tan mlar KORELASYON Korelasyon Neden-Sonuç liflkisi Göstermez DENEYSEL YÖNTEM Deneyin Anatomisi Deneysel Çal flmalarda Geçerlilik ç Geçerlilik D fl Geçerlilik Neden Korelasyonel Çal flmalar? PS KOLOJ K ARAfiTIRMALARDA ET K Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sinir Sisteminin Yap s ve fllevleri S N R S STEM N N HÜCRESEL B LEfiENLER Sinir Hücresi (Nöron) Sinir Sisteminin Di er Hücreleri Sinirsel Sinyallerin Oluflmas, letilmesi ve Aktar lmas Sinir Hücresinde Uyar Nas l Oluflur? Bir Nöronda Aksiyon Potansiyeli ile Tafl nan Elektriksel Sinyal Di er Hücrelere Nas l letilir? Sinir Hücreleri Aras nda Haberleflme Nas l Gerçekleflir?... 62

5 çindekiler v S N R S STEM N N K MYASAL B LEfiENLER Nörotransmiterler ve Reseptörleri Nörotransmiter-Reseptör Etkileflimi Hedef Hücreyi Nas l Etkiler? Nörotransmiter Tipleri Glutamat ve GABA Asetilkolin Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin S N R S STEM N N YAPISI VE filevsel ÖZELL KLER Sinir Sisteminin Genel Yap s Merkezi Sinir Sistemi Çevresel (Periferik) Sinir Sistemi Merkezi Sinir Sisteminin Yap lar ve fllevleri Omurilik (Medulla Spinalis) Beyin Sap Beyincik (Serebellum) Hipotalamus Talamus Bazal Gangliyonlar Hipokampus Amigdala Beyin Kabu u (Korteks) LATERAL ZASYON VE AYRIK BEY N Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Biliflsel Psikoloji B L fisel PS KOLOJ N N DO ASI Biliflsel Psikolojinin K sa Tarihi ALGI Görme Renk Görme Derinlik Alg s Alg sal Organizasyon flitme flitme Alg s Koku Alg s Tat Alg s Dokunma D KKAT Seçici Dikkat flitsel Dikkat Görsel Dikkat Bölünmüfl Dikkat BELLEK Belle in Yap s Hat rlama ve Unutma Z H NSEL TEMS L DÜfiÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZME ÜN TE

6 vi çindekiler D L Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 6. ÜN TE Çocuklukta Sosyal Geliflim G R fi SOSYAL DAVRANIfiLAR SOSYAL GEL fi M AÇIKLAMAYA YÖNEL K KURAMLAR Psikanalitik Kuram Psikoseksüel Geliflim Kuram Psikososyal Geliflim Kuram Davran flç l k ve Sosyal Ö renme Kuramlar Davran flç l k Kuram Edimsel Ö renme Kuram Sosyal Ö renme Kuram Biliflsel Geliflim Kuram Di er Kuramlar Etolojik Kuram Ekolojik Sistemler Kuram SOSYAL DAVRANIfiLARIN GEL fi M NE ETK EDEN UNSURLAR Ebeveyn Davran fllar Aç klay c Ak l Yürütme Model Alma Ödül ve Ceza Güç Kullan m Mizaç BA LANMA Ba lanma, Mizaç ve Çocuk Yetifltirme Sonuç Özet Kendimizi S nayal m S ra Sizde Yan t Anahtar Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sosyal Psikoloji SOSYAL PS KOLOJ YE G R fi Sosyal Psikolojinin K sa Tarihi Sosyal Psikolojinin ki Temel lkesi nsanlar Ne ster? SOSYAL B L fi Kifli Alg s fiemalar Davran fllara Sebep Atfetme Tutumlar SOSYAL ETK taat kna Grup Etkisi

7 çindekiler vii Sosyal Kolaylaflt rma Sosyal Kaytarma Grup Kutuplaflmas Kitlelerin Bilgeli i SOSYAL L fik LER Sald rganl k ve fiiddet flbirli i ve Yard m Yard m Davran fl Gruplararas liflkiler Önyarg Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Klinik Psikoloji KL N K PS KOLOJ N N TANIMI Birbiriyle Yak ndan liflkili Ruh Sa l Uzmanl k Alanlar Psikiyatr Psikolojik Dan flman Sosyal Hizmet Uzman /Sosyal Hizmet Çal flan Sa l k Psikologlar Klinik Psikolo un Çal flma Alanlar Tan lama/de erlendirme Tedavi/Terapi Araflt rma/yay n Ö retim/süpervizyon Konsültasyon (Dan flmanl k) Yöneticilik Klinik Psikolojinin Tarihsel Geliflimi lk Geliflim Dönemi ( ) I. ve II. Dünya Savafllar Dönemi II. Dünya Savafl Sonras Dönem NORMALDIfiI (ANORMAL) DAVRANIfiLARIN TANI VE SINIFLANDIRILMASI Normald fl (Anormal) Davran fl Nedir? Normlara Uygunluk: Davran fl n Nadir Olarak Gözlenmesi ya da Toplumsal Normlar n hlal Edilmesi Kiflisel Rahats zl k Hissetme fllevsellikte Bozulma Normald fl (Anormal) Davran fllar n S n fland r lmas TANI KATEGOR LER Duygu Durumu Bozukluklar Kayg Bozukluklar Psikosomatik Bozukluklar Somatoform Bozukluklar Disosiyatif Bozukluklar Cinsel Bozukluklar Uyku Bozukluklar Yeme Bozukluklar Kiflilik Bozukluklar ÜN TE

8 viii çindekiler fiizofreni ve Di er Psikotik Bozukluklar KL N K DE ERLEND RME Klinik De erlendirmenin Tan m ve Amac Klinik De erlendirme Yöntemleri Bireysel Görüflme Gözlem Objektif Testler Projektif Testler KL N K PS KOLOJ DE NORMALDIfiI DAVRANIfiLARIN TEDAV LER LE LG L TERAP YAKLAfiIMLARI Biyolojik Model Psikoanalitik Kuram ve Psikoanalitik Psikoterapi Davran flç Model ve Davran flç Terapi Biliflsel Davran flç Model ve Biliflsel-Davran flç Terapiler nsanc l Yaklafl m ve Dan flan Odakl Terapi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Adli Psikoloji B L M DALI VE UYGULAMA ALANI OLARAK ADL PS KOLOJ Adli Psikolojinin Tarihi Adli Psikolo un Rolleri SUÇU AÇIKLAYAN PS KOLOJ K KURAMLAR Makro Düzey Kuramlar Mikro Düzey Kuramlar Biyo-Psikolojik ve Nöropsikolojik Yaklafl mlar Psikanalitik Kuram ve Suç Ö renme Kuramlar ve Suç Hans Eysenck in Suç Kuram : Biyo-psiko-sosyal Yaklafl m ADL PS KOLOJ DE TEMEL KONULAR Ruh Sa l ve Suç liflkisi Suça Sürüklenen Gençler Aile çi fiiddet ve Çocuk stismar Suç flleyen Bireylerin Sa alt m TÜRK YE DE ADL ALANDA GÖREV YAPAN PS KOLOGLARIN TEMEL ÇALIfiMA ALANLARI Aile Mahkemeleri Çocuk Mahkemeleri Denetimli Serbestlik Bürolar ve Koruma Kurullar Ceza nfaz Kurumlar Adli T p Kurumu Emniyet ve Jandarma Teflkilat nda Çal flan Psikologlar Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

9 Önsöz ix Önsöz Bu kitap insan davran fl n bilimsel bir yöntemle anlamay amaçlayan psikoloji bilimine bir girifl kitab olarak haz rlanm flt r. Bu kitapta, sizlere mümkün oldu- unca psikolojinin temel alanlar n tan tmaya çal flt k. Psikolojinin kapsam n ve tarihçesini özetledikten sonra, hemen tüm alt dallar taraf ndan ortak olarak kullan lan araflt rma yöntemlerinden bahsettik. Sonraki iki ünitede s ras ile sinir sistemi ve beynin hücresel ve moleküler yap s ile bilgi iflleme süreçleri aç s ndan insan davran fl n anlatmay amaçlad k. zleyen iki ünitede insan sosyal bir varl k olarak ele ald k. Öncelikle çocuklukta sosyal geliflme, toplumsallaflma, benlik ve kiflilik oluflumu süreçlerini aç klad ktan sonra sosyal bir varl k olarak bireyin içinde bulundu u topluluklarla olan etkileflimlerini anlamay hedefledik. 7. Ünitede bireyin duygusal, biliflsel, davran flsal ve psikolojik s k nt lar n anlamay ve çözümlemeyi amaçlayan klinik psikoloji kuramlar ndan ve uygulamalar ndan bahsettik. Son olarak size önceki ünitelerde belirtilen bilimsel bilgi ve yöntemlerin kullanan, nispeten genç bir uygulamal alt dal olan Adli Psikoloji alan n tan tmaya çal flt k. Psikoloji bilimi insan ilgilendiren hemen her soruya cevap vermek ister. Dolay s yla bir psikolojiye girifl kitab nda yer alabilecek s n rs z say da ünite vard r. Bu kitapta sadece küçük bir k sm n sizlerle tan flt rabiliyoruz. Ünitelerin her biri kendi alan nda uzman araflt rmac lar taraf ndan yaz lm flt r. Her ünitede ilgili konuda tarihsel geliflim özetlendikten sonra, temel kuramlar tan t lm fl ve ayn zamanda da en modern araflt rmalardan örnekler verilmifltir. Yazarlar m z bu kitab n uzaktan e itim yoluyla e itim alan ö renciler taraf ndan okunaca n göz önünde bulundurarak mümkün oldu unca basit bir dille ve bol örnekle ünitelerini yazd lar. Kitapta yer alan konular hakk nda daha detayl bilgi almak isterseniz ünitelerde önerilen Internet siteleri, kitaplar ve akademik makalelerden faydalanabilirsiniz. Kitab n haz rlamas nda eme i geçen tüm yazar arkadafllar ma ve Anadolu Üniversitesi nde bize yard mc olan görevlilere teflekkür ederim. Editör Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR

10 1PS KOLOJ YE G R fi Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Psikoloji bilimini tan mlayabilecek, Bilimsel yöntemin özelliklerini aç klayabilecek, Psikoloji biliminin tarihsel geliflimini özetleyebilecek, nsan davran fl n anlamada psikologlar taraf ndan kullan lm fl çeflitli yaklafl mlar tan mlayabilecek, Psikolojinin alt dallar n birbirinden ay rt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Psikoloji Davran fl Zihinsel Süreçler Bilim Çözümleme Düzeyleri Perspektif/Yaklafl m Psikolojinin Alt Dallar çindekiler Psikolojiye Girifl Psikolojinin Tan m ve Kapsam PS KOLOJ N N TANIMI PS KOLOJ B L M N N KÖKENLER VE TAR HÇES PS KOLOJ DE YAKLAfiIMLAR PS KOLOJ N N ÇALIfiMA KONULARI VE D ER B L MLERLE L fik S PS KOLOGLAR NE fi YAPAR? PS KOLOJ DEK ÖNEML SORUNLAR VE TARTIfiMALAR

11 Psikolojinin Tan m ve Kapsam PS KOLOJ N N TANIMI Psikoloji, davran fllar ve zihinsel süreçleri inceleyen bir bilim dal d r. Asl nda insan n yapt her fley bu tan m n içine girebilir. Davran fl kiflinin yapt ve herhangi bir yolla ölçülebilen her fleydir. Zihinsel süreçler ise düflünme, hat rlama, hissetme gibi içsel olgulara iflaret eder. Yani psikologlar konuflmak veya hareket etmek gibi sadece gözle görülebilir davran fllar de il; duygu, alg, rüyalar, motivasyon, tutum gibi soyut ama dolayl olarak ölçülebilen davran fllar da çal flmaktad r. Davran fllar ve zihinsel süreçler sadece göz k rpmak kadar basit veya en zor matematik problemlerini çözmek kadar karmafl k olabilir. Dolay s yla insanlar n yapt klar, düflündükleri, hissettikleri hatta bedensel fonksiyonlar n sürdürmelerini sa layan biyolojik aktiviteler bile psikoloji biliminin çal flma alan içine girmektedir. nsan davran fllar n sadece psikologlar anlamaya çal flmaz. Günlük hayatta hepimiz baflkalar n n (hatta kendimizin) neyi neden, nas l yapt n, duygular, düflünceler ve davran fllar aras ndaki iliflkileri anlamaya çal fl r z. Filozoflar, sanatç lar, edebiyatç lar tarih boyunca psikologlar n sordu u sorulara benzer sorular sormufllard r. Ancak psikoloji bir bilimdir ve bu sorular n cevaplar n aramada sistematik, objektif ve ampirik verilere dayal bilimsel yöntemler kullan r. Böylece öznel, sezgisel veya rastgele de il; nesnel, do rulanabilir ve genellenebilir cevaplar üretir. Psikologlar, insanlar n davran fl ve zihinsel süreçlerini sadece betimlemeye de- il, ayr ca yordamaya (tahmin etmeye) ve aç klamaya da çal fl rlar. Hatta bu bilimsel çal flmalar n sonunda elde edilen bilgiler kiflilerin ve sosyal gruplar n sorunlar - n gidermede, yeni davran fllar edinmelerini sa lamakta, problemli gördükleri davran fllardan kurtulmalar na yard m etmekte, k saca daha iyi bir hayat yaflamalar n sa lamada da kullan lmaktad r. Ampirik: Duyularla alg lanabilen, deneyime dayal. Betimleme (tan mlama), yordama(tahmin etme), aç klama ve de ifltirme.

12 4 Psikolojiye Girifl SIRA S ZDE 1 fiekil 1.1 Müller-Lyer yan lsamas Afla daki ifadelerin do ru (D) mu, yanl fl (Y) m oldu unu belirtiniz. 1. nsanlar beyinlerinin sadece %10 unu kullanmaktad rlar. 2. Psikoterapi nin etkili olmas için dan flanlar n çocukluktaki problemlerine inip onlar çözmesi gerekir. 3. En etkin ö retme yöntemi cezaland rmakt r. 4. Sokakta bafl n za bir kaza gelse, etraf n zda ne kadar çok kifli varsa, birinin size yard m etme ihtimali o kadar yüksektir. 5. Bebekler annelerini severler çünkü anneleri onlar n yemek yemek gibi temel ihtiyaçlar n karfl lar. 6. Yeni ö renilmifl bir davran fl n süreklili ini garantilemek için en iyi yöntem, o davran - fl n yerine getirildi i her seferden sonra ödüllendirmektir. 7. Haf zam z bir video kamera gibi yaflad klar m z kay t eder. 8. Öfkeden kurtulman n en etkin yolu onu d fla vurmakt r. 9. Kendine güvenen insanlar her ifli baflar rlar. 10. nsanlar yaflland kça hayattan ald klar zevk azal r. Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji Bildi iniz herhangi bir fleyi düflünün. Mesela Türkiye nin baflkenti Ankara d r. Kedilerin 4 aya vard r. Terliyken su içmek hasta eder. Kargalar siyaht r. Peki flimdi bu bildiklerinizi nereden bildi inizi düflünün... Baz bilgiler bize ö retilir. Baz lar n konunun uzmanlar ndan duyar z. Baz lar n sezgilerimizle biliriz, baz lar n kendimiz deneyimledi imiz için, baz lar ise nesiller boyu biline geldi i için do rudur. Peki bu bildiklerimiz kesin do rular m d r? Mesela sadece bir bilim dal nda uzman olan kiflinin, günlük olaylar da do ru bildi ini mi varsaymal y z? Nesiller boyu gelen bilgiler, sosyal, ekonomik veya teknolojik de iflikliklerden etkilenmifl ve de iflmifl olamaz m? Mesela, hava kirlili i yüzünden baz bölgelerde kargalar art k siyah olmayabilir. Peki ya gözlerimizle gördü ümüz her fleye inanmal m y z? Mesela fiekil 1.1 e bak n. Sizce hangi çizgi daha uzun? Bir çok kifli (b) çizgisinin daha uzun oldu- unu söyler (çünkü öyle görür). Elinize bir cetvel al p ölçün, göreceksiniz ki iki çizgi de asl nda ayn uzunluktad r. Sonuç olarak bütün bu yukar da say lan yöntemler, bilgiye ulaflmak için s kl kla kulland m z yöntemlerdir. Soru sormak, bilgiye ulaflmaya çal flmak insan n do as nda var olan bir merakt r. Ancak bu yöntemlerle ulafl lan bilgilerin her zaman geçerli ve do ru olduklar n söylemek mümkün de ildir. Bilim de bilgiye ulaflma yöntemlerinden biridir. Bilim in sözlük anlam Evrenin veya olaylar n bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç ç karmaya çal flan düzenli bilgi dir (Türk Dil Kurumu Web sitesi, Asl nda bilimsel yöntemin ne oldu unu daha iyi anlamak için, temel özelliklerini bilmek gerekir. Bilimsel yöntem: Ampirik Sistematik Nesnel S nanabilir/yanl fllanabilir Genellenebilir ve Geçici dir. (a) (b)

13 1. Ünite - Psikolojinin Tan m ve Kapsam 5 Müller-Lyer yan lsamas ve baflka yan lsamalar hakk nda bilgi edinmek isterseniz Tübitak taraf ndan haz rlanm fl bu sayfaya göz atabilirsiniz. NTERNET Bilimsel yöntem ampirik bilgi sa lar. Sorulara cevap ararken sezgiler veya sa duyu de il duyularla alg lanabilen, deneyime dayal veriler toplan r. Sonra bu veriler analiz edilerek sonuçlara ulafl l r. Örne in kiflilerin kendilerinden farkl m yoksa benzer kiflilik yap s nda efllerle mi daha mutlu oldu unu anlamak için, çiftlerin belirli kiflilik özellikleri ölçülür ve kiflisel mutluluk de erleri ile iliflkisine bak l r. Bu flekilde direk veya dolayl flekilde ölçülebilen her kavram asl nda bize ampirik veri sa lamaktad r. Bilimsel yöntem sistematiktir. Bilimsel metodun uygulanmas nda önceden belirlenmifl, rasyonel ve sistematik bir ifllemler dizisi izlenir. Bu diziye genel olarak araflt rma denir. Psikolojide kullan lan araflt rma yöntemleri hakk nda detayl bilgiyi 2. Ünitede ö reneceksiniz. D KKAT Bilimsel yöntem nesneldir. Araflt rmac kendi kiflisel tercih veya yarg lar ndan yola ç karak de il objektif bir flekilde ölçtü ü verilerin analizi ile sonuçlara ulafl r. Nesnelli i garanti etmek için araflt rmac lar makalelerinde kavramlar nas l tan mlay p ölçtüklerini çok aç k bir flekilde anlat rlar. Böylece bu çal flmay tekrarlamak isteyen bir baflka araflt rmac, ayn tan m ve ölçüm yöntemlerini kullanarak ayn sonuçlar n do rulu unu test edebilir. Bilimsel yöntem s nanabilir, yanl fllanabilir. Var olan yöntemlerle ampirik veri toplanamayan ve test edilemeyen sorular bilimsel sorular de ildir. Örne in ölümden sonra hayat var m d r? sorusu, günümüzdeki teknik imkânlarla veri toplanarak s nanabilecek bir soru de ildir. Ancak örne in yafl gruplar na göre kiflilerin ölümden sonra hayat n var oldu una inanc n n de iflip de iflmedi i amprik ve s nanabilir bir sorudur. Ayr ca araflt rmac bir çal flma sonunda verdi i cevaplar n her zaman için yanl fllanabilece ini kabul eder. Bu yanl fllanabilme, de iflik gruplar, de iflik metotlar kullanarak yap lan çal flmalar sonunda olaca gibi, ölçülen olay n de iflmesi sebebiyle de olabilir. Dolay s ile bilimsel yöntemle elde edilen sonuçlar her zaman için geçicidir. Son olarak bilimsel yöntemle var lan bilgiler genellefltirilebilir. Bilimsel yöntem tek bir bireyi de il bireyleri anlamaya çal fl r. Örne in haf za sistemlerini araflt ran bir çal flman n sonuçlar, o çal flmaya kat lan bireylerin haf zalar ile s n rl kalmamal d r. Amaç genel olarak herhangi bir haf za sorunu olmayan kiflilerin haf za sistemlerini anlamakt r. Ancak bireysel yöntemle elde edilen bulgular n her bir bireye de ayn flekilde uygun olaca düflünülemez. Ölçülen her kavram ve olgu için (bu kiflilerin boyu gibi fiziksel bir özellik veya kayg durumlar gibi soyut bir durum olabilir) kiflisel farkl l klar olacakt r. Bilim ancak bu kiflisel farkl l klardan yola ç karak kavramlar ve aralar ndaki iliflkileri anlamaya çal fl r. Bilimsel yöntemlerle yap lm fl çeflitli araflt rmalar n sonuçlar bir araya getirilerek psikolojik olgular aç klayan kuramlar oluflturulur. Sonuç olarak bilimsel yöntem, bir konu veya olay hakk nda güvenilir ve genellefltirilebilir veri taban oluflturacak bilgiler üretmeye yarayan bir yöntemdir. Sosyal bilimciler, bu yöntemi insan davran fl ve sosyal olgular anlamak, aç klamak ve sosyal problemleri çözmek için kullan rlar (Cozby, 2009).

14 6 Psikolojiye Girifl D KKAT Hipotez: ncelenmekte olan olaylar aras ndaki iliflkileri ve bu olaylar n nedenlerini geçici olarak aç klayan fikirler, yarg lar veya tahminlerdir. Hipotezler yap lan çal flmalarla ya do rulan r ya çürütülür. Kuram / Teori: Bir olguyu veya olgular aras ndaki iliflkiyi sistematik bir biçimde aç klayan genel bilgi ve aç klama düzenidir. Kuramlar, çeflitli çal flmalarda test edilen birbirleriyle iliflkili hipotezlerin desteklenmesi ile oluflturulur. Olgular aç klamakta ve yordamakta (tahmin etmekte) kullan l rlar. Ayr ca her yeni çal flmada test edilen hipotezler de gene var olan kuramlardan yola ç karak oluflturulur. Bilimsel yöntem, kuramlar n sürekli test edilip desteklenerek kuvvetlenmesini ya da var olan olgular da kapsayacak flekilde güncellenmesini veya çürütülmesini gerektirir. Psikolojide Çözümleme Düzeyleri nsan davran fl n etkileyen birçok sebep vard r. Mesela ö len yeme i için ne yiyece inizi hem vücudunuzun ihtiyaçlar (mesela fleker dengesi) hem de yeme i birlikte yedi iniz arkadafllar n z n tercihleri (mesela beraber pizza yemek) belirleyebilir. Bu sebeplerin çeflitleri de etkiledikleri alanlar n büyüklükleri de farkl l k göstermektedir. Bu çeflitli düzeylere çözümleme veya analiz düzeyleri denir. Psikolojide çözümleme düzeyleri, moleküllerden beyine, duygu ve hislerden davran fllara, ikili iliflkilerden, sosyal gruplara ve kiflinin içinde yaflad ortam ve kültüre kadar çeflitli seviyeleri kapsayabilir. Örnek olarak Tablo 1.1 de depresyona yol açan mikro-düzey sebeplerden (moleküler), makro-düzey sebeplere (kültürel) kadar çeflitli aç klamalar üzerinde durulmufltur (Lilienfeld ve ark. 2010). Her bir düzey bize önemli bir bilgi kayna sa lamaktad r. Uzmanl k alanlar na göre psikologlar çal flmalar nda temel olarak bir veya birkaç düzeyin insan üzerindeki davran fl n anlamaya çal flabilir. Ancak genel kabul edilen görüfl, davran fl n tek bir düzeyde aç klanamayaca ve en do ru aç klamaya birden fazla çözümleme düzeyinin kullan lmas ile ulafl laca d r. Tablo 1.1 Çeflitli çözümleme düzeyleri ve örnekler Çözümleme düzeyi Örnek Kiflilerin genetik yap lar ve/veya hormonal düzeyleri onlar depresyona yatk n yapabilir. Moleküler / nörolojik düzey Negatif düflünceler depresyona yol açabilir. Zihinsel düzey Mutsuz evlilikler depresyona sebep olabilir. kili iliflkiler düzeyi

15 1. Ünite - Psikolojinin Tan m ve Kapsam 7 Kiflilerin sosyal gruplar taraf ndan d fllanmas depresyona sebep olabilir. Sosyal düzey Sosyal deste in az oldu u kültürlerde kiflilerin depresyona girme ihtimali daha fazlad r. Kültürel düzey PS KOLOJ B L M N N KÖKENLER VE TAR HÇES Psikolojinin bafll bafl na bir bilim dal olarak kurulmas 19. Yüzy l ortalar nda olmufltur. Fakat insan do as yla ilgili düflünceler psikoloji biliminden çok daha eskidir. Psikolojinin kökenleri Antik Yunan filozoflar ve Avrupa daki önemli düflünürlere kadar uzanmaktad r. (Schacter, Gilbert & Wegner, 2008) Resim 1.1 Kaynak: Antik Yunan Filozoflar Plato ve Aristo gibi düflünürler psikoloji bilimi için çok kritik olan baz sorular ilk defa sordular. Bu sorulardan baz lar na hâlâ tam bir cevap verilememektedir ve bugün de psikologlar bu sorular irdelemektedir. Bunlardan en önemlilerinden birisi nsanlar n biliflsel yetenekleri ve bilgileri do ufltan m gelir, yoksa sonradan m edinilir? sorusudur. Plato baz bilgilerin do ufltan geldi ini savunmaktad r. Örne in her kültürde çocuklar seslerden kelime ve cümleler oluflturulabilece ini anlay p özel bir e itim almadan ana dillerini ö renebilmektedir. Bu durumda Plato

16 8 Psikolojiye Girifl çocuklar n dil ile ilgili bir bilgiyle do duklar n savunur. Öte yandan, Aristo ya göre do du unda insan beyni tabula rasa yani bofl bir levhad r ve sonradan yaflanan deneyimlerle flekillenir. Aristo nun bak fl aç s ndan dil ö renimi, çocu un deneyimleri çerçevesinde geliflmektedir. Günümüzde bilgilerin ya da yeteneklerin tamamen do ufltan geldi ine ya da tamamen deneyimle olufltu una pek ihtimal verilmemektedir. Ancak nsanlar n biliflsel yetenekleri ve bilgileri do ufltan m gelir, yoksa sonradan m edinilir? sorusu günümüzde psikologlar n tart flmaya devam etti i ve cevaplarken Yunan filozoflar n n bak fl aç lar ndan da faydaland bir sorudur. Frans z ve Alman Düflünürler Psikolojinin temelini oluflturan filozoflardan biri de 17. yüzy lda yaflam fl olan Frans z düflünür René Descartes t r. Descartes a göre beyin ve zihin birbirinden farkl - d r. Beyin somut maddeden oluflmaktad r, zihin ise ruhani bir varl kt r. Beyin ve zihnin birbirlerinden ayr ancak etkileflimde olduklar fikrine dualizm (ikicilik) denmektedir. Descartes tan sonra beyin ve zihin hakk nda düflünülmeye devam edildi. Alman düflünür Franz Joseph Gall, frenoloji (kafatas bilimi) adl bir teori ortaya att. Frenolojiye göre beynin farkl k s mlar farkl görevler üstlenmektedir. Frenoloji kafatas n n üzerindeki girinti ve ç k nt lardan bir kiflinin özellik ve yeteneklerini anlaman n mümkün oldu unu iddia etmektedir. Bu teori bugünkü biliflsel psikolojinin temelini oluflturur. Ancak frenolojinin bugün psikolojide bir geçerlili i kalmam flt r. SIRA S ZDE 2 Ünlü bir psikolog olan Ebbinghaus 1908 y l nda Psikoloji bilimini tan mlarken psikolojinin uzun bir geçmifli ama k sa bir tarihi vard r demifltir. Bu deyifli aç klay n z. nsan do as ile ilgili sorulara cevap ararken bilimsel yöntemlerin kullan lmas 19. yüzy lda bafllam flt r. Bu dönemde psikolojide çeflitli düflünce okullar etkili olmufltur. Yap salc l k 19. yüzy l n ortas nda Almanya da fizyoloji e itimi alan bilim insanlar psikolojiyi çok etkilediler. Helmholtz un kurba alarla yapt deney bu etkilerden biridir. Helmholtz, d flar dan gelen bir dürtünün beyinde alg lanmas n n hemen olmad - n, belli bir vakit ald n gösterdi (Bernstein ve ark., 2006). Fakat, psikolojinin bir bilim olarak kurulmas Wilhelm Wundt un çal flmalar ile olmufltur da Leipzig Üniversitesi nde ilk psikoloji laboratuar n açan Wundt, bilimsel psikolojinin kurucusu say lmaktad r.

17 1. Ünite - Psikolojinin Tan m ve Kapsam 9 Resim 1.2 Wilhelm Wundt ( ) Kaynak: Wundt a göre psikoloji bilinç kavram na odaklanmal d r. Bilinç, bir insan n tüm öznel deneyimlerini içerir. Wundt öznel deneyimlere odaklan rken içgözlem metodunu benimsemifltir. çgözlem, bir kiflinin kendi öznel deneyimlerine bak fl anlam na gelmektedir. Wundt bilinci anlamaya çal fl rken bir bütünü parçalar na ay rarak incelemek gerekti ini savunmufltur. Bu yaklafl m Wundt un ö rencisi olan Edward Titchener taraf ndan bilincin yap s n tan mlamaya çal flt klar ndan ötürü yap salc l k olarak adland r lm flt r (Bernstein ve ark., 2006). Wundt ile ayn zaman diliminde Hermann von Helmholtz ve Gustav Fechner gibi di er Alman psikologlar da görme ve di er alg lar üzerinde önemli çal flmalar yapmaktalard. Gestalt Wundt ile ayn dönemde önemli çal flmalar yapan baflka bir Alman psikolog da Hermann Ebbinghaus tur. Ebbinghaus a göre bilinç kadar incelenmesi gereken bir di er konu da ö renme ve haf za gibi zihinsel süreçlerdir. Ebbinghaus un çal flmalar, bugün bile haf za hakk nda bildiklerimizin temelini oluflturmaktad r (Schacter, Gilbert, & Wegner, 2008) de Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Köhler gibi di er Alman psikologlar Wundt un insan deneyimlerini ve bilincini parçalara bölerek inceleme fikrine karfl ç km fllard r. Almancada bütün anlam na gelen Gestalt kelimesi bu psikologlar n oluflturdu u ak m n ismi olmufltur. Gestalt ak m na göre, bir deneyimin bütünü, onun parçalar n n toplam yla ayn de ildir. Bilinci anlaman n yolu, parçalar de il tüm deneyimi bir bütün olarak çal flmaktan geçmektedir. (Bernstein ve ark., 2006). Psikanaliz Wundt Almanya da bilinci araflt r rken Sigmund Freud da Avusturya da bilinçalt - n araflt rmaktayd. Freud, bir t p doktoru olarak tüm davran fllar n ve ak lsal süreçlerin sinir sisteminde fiziksel bir temele dayand na inanm flt. Fakat, 1800 lerin sonlar nda, birkaç hastas n n etkisiyle fikrini de ifltirdi. Bu hastalar n ortak özelli i, hastal k semptomlar n göstermelerine karfl n, hastal klar n n hiçbir fiziksel sebebinin olmamas yd. Hipnoz gibi metotlarla bu hastalarla görüflen Freud,

18 10 Psikolojiye Girifl Resim 1.3 Sigmund Freud ( ) onlar n hastal klar n n sebeplerinin fiziksel olmad n, bilinçlerinden att klar problemlerin hastal klar do urdu unu ileri sürdü (Feldman, 2010). Freud, bu görüflmelerden sonra, tüm davran fllar n ve hatta ciddi zihinsel sorunlar n bile sebebinin tek oldu una kanaat getirdi. Ona göre sebep, bilinçalt m zdaki çat flmalard. Elli y la yak n bir süre boyunca Freud çal flmalar n ve fikirlerini psikanaliz ad alt nda toplad. Psikanaliz, hem bir kiflilik teorisi, hem bir ak l hastal klar Kaynak: teorisi, hem de bir seri tedavi yöntemini içermektedir (Bernstein ve ark., 2006). Freud un teorisi genifl laboratuar çal flmalar üzerine de il, s n rl say da vaka çal flmas üzerine kurulmufltur. Dolay s yla günümüzde tamamen bilimsel ve geçerli kabul edilmemektedir. Fakat, Freud yenilikleriyle psikolojideki birçok teoriye temel oluflturmufltur. fllevselcilik William James ve G. Stanley Hall Amerika daki ilk psikoloji laboratuarlar n kurmufllar ve psikolojiye yön vermifllerdir. James hem Wundt un hem de yap salc lar n yaklafl mlar n reddetmifltir. James e göre bilinci kendi bafl na çal flamayacak parçalara bölmenin bir anlam yoktur. Bunun yerine, Darwin in evrim teorisine paralel olarak alg lar n, haf zan n, ya da di er ak lsal süreçlerin insanlar n ortamlar - na adapte olmalar n nas l kolaylaflt rd na odaklanm flt r. Bu ak ma ifllevselcilik denmektedir ve bu ak m bilincin insanlar n karar verme ve problem çözme gibi becerilerinde nas l rol oynad n anlamaya yönelmifltir. Davran flç l k Davran flç l k aras nda psikoloji bilimini domine etmifl önemli bir ak md r. Bu ak m Darwin in fikirlerine dayan r lerden sonra Darwin in evrim teorisi, psikologlar, insanlar anlamak için hayvanlar incelemeye yöneltti. E er insanlar ve hayvanlar benzer flekillerde evrimlefltiyse o zaman insan davran fllar n anlamak için hayvanlarla çal flmak uygun bir yol olabilirdi. Bu dönemde psikologlar, hayvanlar gözlemleyerek ö renme, haf za, problem çözme ve baflka ak lsal süreçlerle ilgili birçok bilgi edindi (Feldman, 2010). Ayn dönem içinde, John B. Watson, psikolojinin en önemli bilgi kayna n n gözlemlenebilen davran fllar oldu unu iddia etti. Watson a göre, ne bilince ne de bilinçalt na odaklanmak anlaml yd. Önemli olan, gözlemlenebilen davran fllara odaklanmakt. Watson, en önemli sürecin ö renme oldu unu, ve hem hayvanlar n hem de insanlar n ö renme sonucunda çevrelerine uyum sa layabildiklerini öne sürmüfltür. B. F. Skinner da flartlanmay çal flarak davran flç ak m n bir baflka öncüsü olmufltur.

19 1. Ünite - Psikolojinin Tan m ve Kapsam 11 Modern Psikoloji 1960 larda bilgisayar teknolojisinin geliflmesi ile beyindeki süreçlerin yeni teknolojilerle izlenmesi mümkün olmufltur. Bu da davran flsal ak m n etkisini azaltm flt r. Bu ak m n yerini biliflsel psikoloji alm flt r. Bugün, özellikle teknolojik yenilikler sayesinde insan n zihinsel süreçlerini bilimsel tarafs zl kla çal flmak mümkün hale gelmifltir. Sonuç olarak ana ak m psikoloji hem davran fllar hem de zihinsel süreçleri araflt ran bir bilim dal haline gelmifltir. Psikolojinin bafllang c Avrupa da olsa da, çal flmalar n ilerlemesi ve h zlanmas 19. Yüzy l sonlar nda ve 20. Yüzy l bafllar nda Amerika ya göç eden bilimciler sayesinde Amerika da olmufltur. Günümüzde halen psikologlar n ço u Amerika dad r (Feldman, 2010), ancak psikoloji h zla evrenselleflmektedir. Psikolojinin bir bilim dal olarak geliflmesindeki önemli kifliler ve olaylar hakk ndaki bilgilere adresinden daha detayl olarak ulaflabilirsiniz. NTERNET Psikolojinin bir bilim olarak geliflmesinde rol alan isimlerin büyük ço unlu u beyaz, erkek ve Kuzey Amerika veya Avrupal bilim insanlar d r. Sizce bu durumun psikolojin çal flma alanlar ve kuramlar üzerinde bir etkisi olmufl mudur? Aç klay n z. 3 SIRA S ZDE PS KOLOJ DE YAKLAfiIMLAR fiekil 1.2 ye bak n. Ne görüyorsunuz? E er beyaz k sma odaklan rsan z figür olarak bir vazo, e er siyah k sma odaklan rsan z figür olarak birbirine bakan iki yüz görürsünüz. Yani ayn objenin neresine odakland n za göre, ne gördü ünüz de iflebilir. Her ikisi de do ru alg lard r. Psikolojide de bu flekilde ayn davran - fl de iflik bak fl aç lar ndan çal flan yaklafl mlar (perspektif) vard r. Bu yaklafl mlar, sadece sorulan sorular de il, veri toplama yöntemlerini de etkiler. Mesela, sald rganl k konusunu örnek alal m. Biyolojik yaklafl m beyin ve sinir sisteminin sald rganl a etkisini incelerken davran flsal yaklafl mdan bir araflt rmac çevreden gelen ödül ve cezaland rmalar n sald rganl artt r p artt rmad ile ilgilenebilir. Sosyokültürel yaklafl mdan bir araflt rmac n n temel ilgisi ise kültürün sald rganl k üzerindeki etkisi veya sald rganl k davran fl n n çeflitli kültürlerde nas l de iflti i olabilir. Bu sorulara cevap ararken biyolojik yaklafl m beyin görüntüleme yöntemleri veya hormon ölçümleri kullan rken davran flsal yaklafl ma göre bir araflt rmada sadece görünen davran fllar veri olarak kullan labilir. Günümüzde psikolojide, bir önceki bölümde anlat lm fl olan yap salc l k veya ifllevselcilik gibi düflünce okullar ortadan kaybolmufl, yerini biyolojik, davran flsal, biliflsel gibi çeflitli yaklafl mlara b rakm flt r (Bernstein ve ark., 2006). Afla da modern psikolojinin önemli yaklafl mlar özetlenmifltir (Eysenck, M, 2009; Feldman, 2010, Rathus, 2012). fiekil 1.2 Figür-zemin yan lsamalar (Rubin figürü) Psikolojide yaklafl mlar bir davran fl n veya zihinsel sürecin ele al n fl fleklini etkiler. Her bir yaklafl m bireylerin neden belirli bir biçimde davrand klar na iliflkin farkl aç klamalar getirir. Çeflitli yaklafl mlar bir araya geldi inde bir bütün olarak insan anlamam za katk da bulunurlar.

20 12 Psikolojiye Girifl Biyolojik Yaklafl m Biyolojik yaklafl m, zihinsel süreçler ve davran fllar n büyük oranda biyolojik süreçlerle belirlendi ini varsayar. Bu yaklafl m, genetik faktörler, hormonlar ve beyin gibi biyolojik ö elerin psikolojik süreçleri etkilemesi üzerine kuruludur. Bu ak m dâhilindeki çal flmalar, fiziksel de iflimleri inceleyerek bunlar n psikolojik olgularla ba lant lar n kurmaya çal fl r. Nörobilimsel Yaklafl m Nörobilim, insan davran fllar n n aç klamalar n beyin, sinir sistemi ve biyolojik faktörlerde arar. Özellikle geliflmifl teknolojiler sayesinde beynin iflleyiflinin incelenebilir hâle gelmesiyle psikolojide nörobilimsel yaklafl m n yeri genifllemektedir. Biyolojik ve evrimsel perspektiflere yak n duran bu yaklafl m n en belirgin oda, davran fllar n nörolojik temellerini araflt rmak üzerinedir. Evrimsel Yaklafl m Psikolojiye evrimsel yaklafl m, Charles Darwin in evrim teorisi üzerine kuruludur. Buna göre, insan ve hayvanlar n günümüzde sergiledi i davran fllar, do al seleksiyonun bir sonucudur. Dolay s yla, kiflileraras iliflkilerin dinamikleri, efl seçimi, yard m etme gibi olumlu davran fllar gibi birçok davran fl n insanlar taraf ndan gösterilmesi evrimsel süreç boyunca yaflananlar n bir sonucu olarak aç klanabilir. Psikodinamik Yaklafl m Freud un psikanalizine dayanan bu yaklafl m, insanlar n kendi içlerindeki bilinçd - fl psikolojik çat flmalar üzerine yo unlafl r. Freud a göre, içsel mücadelelerin ço u insanlar n do al ihtiyaçlar n n peflinden gitme iste iyle toplumsal kurallar aras ndaki çat flmadan kaynaklanmaktad r. nsan davran fllar da, kiflilerin kontrolü alt nda olmayan bu içsel çat flmalar n bir sonucu olarak gerçekleflmektedir. Davran flsal Yaklafl m Davran flsal yaklafl m, tamamen insanlar n gözlenebilir hareketleriyle davran fllar - na ve bunlar n nas l ö renildi ine yo unlafl r. Watson ve Skinner n perspektifine dayanan bu yaklafl m, psikolojinin insan zihni içinde geçen ve gözlemlenemeyen süreçlere de il objektif olarak gözlenebilen davran fllara odaklanmas n savunur. Bu yaklafl m n önemli bir yönü, davran fllar n insanlar n do ufltan getirdikleri özellik ve yap lar ndan do maktan ziyade çevre etkisiyle sonradan ö renildi ini vurgulamas ve bu nedenle ö renme süreçlerinin nas l gerçekleflti ini incelemesidir. Biliflsel Yaklafl m Biliflsel yaklafl m, yaln zca gözlemlenebilir davran fllara odaklanan davran flsal yaklafl m n tam aksine, insanlar n zihinlerinde olup biten ve direkt olarak gözlemlenemeyen süreçlerle ilgilenir. Bu yaklafl m, bilginin alg lan fl ve ifllenifl süreçlerinin davran fllara olan etkisine yo unlafl r. Bu süreçlerin ço u otomatik olarak ve bilinçd fl nda gerçekleflmektedir. Bu yaklafl m do rultusunda insanlar dünyay alg lay fllar bak m ndan bir bilgisayara benzetilebilir. D flar dan gelen bilgiler biliflsel süreçten geçmek üzere alg lanan girdiler; davran fllarsa bu girdilerin ifllenmesi sonucu ortaya ç kan ç kt lar olarak görülmektedir.

21 1. Ünite - Psikolojinin Tan m ve Kapsam 13 nsanc l Yaklafl m Biyolojik, biliflsel ve davran flsal yaklafl mlardan farkl olarak insanc l yaklafl m çerçevesinde insan davran fllar biyolojik etkenler, zihinsel süreçler ve çevreden ö renilenlerin de il, her insan n kendine has dünyay alg lay fl flekliyle iliflkilendirilir. Bu perspektifin temelleri, Rogers ve Maslow un çal flmalar na dayanmaktad r. Bu perspektife göre, insanlar hayatlar n n ve davran fllar n n kontrolünü ellerinde tutar; herkes kendini gelifltirmek ve potansiyeline eriflmek amac yla hareket etmektedir. Tüm insanlar birbirlerinden farkl oldu undan, bir kiflinin davran fllar ancak o kiflinin deneyimleri ve özellikleri üzerinden anlamland r labilir. Sosyokültürel Yaklafl m Psikolojide sosyokültürel yaklafl m, sosyal ve kültürel etkilerin insan davran fllar - na olan önemli etkisine yo unlafl r. Bu yaklafl ma göre, insan davran fllar n aç klarken sosyal ve kültürel çevrenin etkisini de erlendirmek büyük önem tafl maktad r. Bu perspektif, genetik ve biyolojik faktörlerin yan s ra, sosyokültürel etkenlerin insanlar n tutum ve davran fllar n n oluflmas nda etkili oldu u düflüncesine dayan r. Farkl kültürlerde davran fllar n farkl anlamlar olabildi inden, kiflilerin davran fllar incelenirken geldikleri kültürün hesaba kat lmas ve psikolojik araflt rmalar n kültüre hassasiyet göstermesi gerekti i görüflü, bu yaklafl m n temel tafllar n oluflturur. Eklektisizm Günümüzde psikologlar, önceki bölümde aç kland gibi, insanlar n düflünce ve davran fllar n birçok farkl yaklafl mdan incelemekte ve aç klamaya çal flmaktad r. Psikologlar çal flmalar n yaln zca tek yaklafl mla s n rland rmak zorunda de ildir. Eklektisizm, insan davran fllar n aç klarken birçok yaklafl m harmanlamak anlam - na gelir. Örne in bir kiflinin agresif davran fllar aç klanmaya çal fl l rken hem ailede ö renilmifl davran fllara, hem de kiflinin yetiflti i kültürdeki cinsiyet rollerine e ilerek davran flsal ve sosyokültürel yaklafl mlar bir arada kullan labilir. Eklektisizm sayesinde farkl bak fl aç lar birlefltirilerek daha kapsaml ve geliflmifl kuramlar üretilip araflt rmalar gerçeklefltirilebilmektedir. PS KOLOJ N N ÇALIfiMA KONULARI VE D ER B L MLERLE L fik S Psikologlar n çal flma konular çok çeflitlidir; sinir sistemi, duyular ve alg lar, ö renme ve haf za, zekâ, dil, düflünce, geliflim, kiflilik, sosyal topluluklar içinde normal davran fllar, psikolojik hastal klar ve tedavi yöntemleri s kl kla çal fl lan bafll klard r. Bu kitapta bu konular n birkaç n tan yaca z ve ayr ca psikolojinin uygulama alanlar hakk nda bilgi edinece iz. Asl nda insan çal flan birçok bilim dal n n özünde, insan davran fl n anlama çabas vard r. Dolay s yla psikoloji bilimi, insan davran fl n çeflitli yönlerden çal flan biyoloji, t p, sosyoloji ve ekonomi, gibi bir çok temel ve sosyal bilim dal yla yak ndan iliflkilidir (Baymur, 1994). Örne in sosyoloji ile psikoloji birbirinden beslenen ve birçok kesiflme alan olan bilim dallar d r. Sosyoloji (toplumbilim), toplumsal yap y inceler. Toplumu oluflturan bireyler ise psikolojinin araflt rma konusudur. Bireyler ve toplum birbirinden ba ms z parçalar olmad ndan, toplumsal yap n n ve bireylerin incelenmesinde bu iki bilim dal birbirlerinin bak fl aç s ve araflt rmalar n çal flmalar na

22 14 Psikolojiye Girifl entegre etmektedirler. Özellikle bireylerin toplum içindeki davran fllar n inceleyen sosyal psikoloji, sosyoloji ve psikolojinin kesiflimiyle oluflan bir alt dald r. nsan bedeni ve sinir sisteminin insan n davran fllar na olan etkisi hem t pç - lar n hem de psikologlar n ortak konusudur. Zaten zihinsel hastal klar tedavi etmede bir t p uzman olan psikiyatristler ile klinik psikologlar birlikte çal flabilmektedir. Ayr ca nöropsikologlar n ve biliflsel psikologlar n çal flmalar yafllanma ve beyindeki hasarlar n insanlar n alg lar n ve zihinsel yeteneklerini nas l etkiledi ini göstermektedir. Doktorlar da bu bulgulara göre hastalara tavsiyeler vermektedirler. Ekonomistler çeflitli insan davran fllar n ekonomik ba lamlarda anlamaya çal fl rlar. Mesela s kl kla çal flt klar karar verme süreçleri sosyal ve biliflsel psikoloji alanlar ndaki birçok çal flma ve teoriden faydalanmaktad r. Öyle ki 2002 y l nda Daniel Kahneman ad ndaki psikolog, ekonomi alan nda Nobel ödülü kazanm flt r. Psikoloji araflt rmalar n n temelinde istatistik bilimi vard r. Yukar da bahsedildi- i gibi psikologlar, hipotezlerini test etmek ve kuramlar oluflturmak için insanlardan ampirik veri toplarlar. Bu verilerin analizi ve yorumlanmas için çeflitli istatistiksel yöntemler kullan l r. Ayn zamanda insan davran fl n n karmafl kl n çözme gereklili i, çeflitli istatistiksel analizlerin kurgulanmas na da f rsat vermifltir. Dolay - s yla psikoloji, matematik ve istatistikle de yak n iliflki içindedir. Psikolojinin Alt Dallar Psikologlar, insan zihni ve davran fllar n n birçok yan na odaklanabilirler. Bu farkl odaklar, psikolojinin alt dallar n oluflturmaktad r. Afla da psikolojinin çeflitli alt dallar na ve bu alt dallar n belli bafll ilgi alanlar na k saca de inece iz. Biyolojik Psikoloji Biyolojik psikoloji ya da di er bir ad yla fizyolojik psikoloji, bedendeki fizyolojik süreçler, hormonal sistemler ve beynin iflleyiflini, davran fllar ve zihinsel süreçleri aç klamakta kullanan alt dald r. Özellikle genetik faktörlerin kiflilik ve davran fllar m zla olan ba lant s, organlar m z n stresle bafla ç kmadaki rolü gibi konular, biyolojik psikologlar n ilgi alan na girer. Biyolojik psikologlar bu konular üzerinde çal fl rken ileri teknoloji ürünü tarama cihazlar gibi cihazlar kullanarak insan beynini inceler; beyin aktiviteleri ile zihinsel süreçler aras nda ba lant lar kurmaya çal fl r. Biliflsel Psikoloji Biliflsel psikologlar, alg lama, ö renme, haf za, zekâ, bilinç gibi zihinsel süreçler ve yetilerle ilgilenir. Bu alanda çal flan psikologlar n yo unlaflt klar ilginç konulardan biri de insanlar n çevrelerindeki bilgileri alg larken birtak m yan lsamalar yaflamalar d r. Örne in, illüzyon içeren resimlere bakt m zda, her seferinde ayn resme bak yor olmam za ra men ayn görüntüyü alg lamayabiliyoruz. Bu da beynimizin alg lama esnas nda uyaranlar nas l zihinsel olarak de ifltirebildi ine iflaret eder. Biliflsel psikologlar, gözle görülemeyen zihinsel süreçleri, gözlemlenebilen tepki ve davran fllar üzerinden anlamaya çal fl rlar. Örne in, bir kiflinin kendisine yöneltilen bir soruyu duymas yla yan t vermesi aras nda gerçekleflen ve direkt olarak gözlemlenemeyen biliflsel süreçler, biliflsel psikologlar n araflt rma konular na dâhildir.

23 1. Ünite - Psikolojinin Tan m ve Kapsam 15 Geliflimsel Psikoloji Geliflimsel psikologlar insanlar n zihinsel süreç ve davran fllar n n hayat boyu nas l de iflti ini inceler. Do umdan ileri yafllara kadar insanlar n zihinsel yetilerinin hangi sebeplerle, ne flekilde de iflti ini ve bu de iflimlerin nas l sonuçlara yol açt n anlamaya çal fl rlar. Bu alandaki çal flmalar, ba lanma, çocuk bak m, ergenlik dönemindeki de iflimlerden, ileri yafllarda haf zadaki de iflimler ve yafll bak - m na kadar genifl bir konu skalas n kapsar ve bu çal flmalardan edinilen sonuçlar birçok alandaki uygulamalarda kullan labilir. Geliflimsel psikologlar özellikle çocukluk dönemi ve bu dönemdeki deneyimlerin kiflinin eriflkin hayat na etkileri ile ilgilenirler. Örne in, geliflimsel psikologlar, bebeklik döneminde anne ile çocuk aras ndaki ba lanman n, çocu un eriflkin olduktan sonraki iliflkilerine nas l yans - d gibi konularda sorular sorar ve araflt rmalar yapar. Kiflilik Psikolojisi Kiflilik psikolojisi, bireyleri birbirinden ay ran kiflilik özellikleri üzerine yo unlafl r. Kiflilik psikologlar, insanlar n karakter özelliklerini anlayabilmek için çeflitli kiflilik testleri gelifltirir. Bu testler, her bir bireyin d fladönüklük, yenili e aç kl k, duygusall k gibi birçok kiflilik özelli ine ne düzeyde sahip oldu unun anlafl lmas n sa lar. Bu sayede, bu kiflilik özelliklerinin baflkalar na önyarg yla yaklaflma, stresle bafl edebilme, depresyon riski gibi pek çok konuyla iliflkisini incelerler. Kiflileraras farkl l klara yo unlaflan psikologlar, zekâ üzerine de çal flmalar yapmaktad r. Pozitif psikoloji alan yla ilgilenen kiflilik psikologlar da özellikle insanlar n iyimserlik ve mutlulu a ulaflabilmelerini sa layan özelliklerin neler oldu unu araflt rmaktad r (Snyder & Lopez, 2009). Klinik Psikoloji Klinik psikologlar, zihinsel hastal klar n nedenleri ve tedavileri üzerine araflt rmalar yapar ve hastalara sorunlar n n üstesinden gelmelerinde yard mc olur. Depresyondan flizofreniye kadar birçok sorun ve hastal n genetik ve çevresel faktörlerle iliflkisinin araflt r lmas, en etkili tedavi yöntemlerinin gelifltirilmesinde kullan lmaktad r. E itim Psikolojisi E itim psikolojisi, psikolojinin ö retme ve ö renme süreçleri üzerine yo unlaflan alt dal d r. E itim psikologlar, özellikle ö retim tekniklerinin gelifltirilmesi, okul terk oranlar n n düflürülmesi, ö renimin en etkili flekilde gerçekleflmesi gibi önemli uygulamalar olan konular üzerinde çal fl r. Ayr ca IQ ölçümü, ö rencilerdeki ö renim güçlüklerinin tespit edilmesi ve ö rencilerin okuldaki memnuniyetlerinin art r lmas yla ilgili çal flmalar yapar. Sosyal Psikoloji Sosyal psikoloji, insanlar n birbirlerini nas l etkilediklerini, birbirleriyle olan iliflkileri ve grup içindeki davran fllar n inceler. Sosyal psikologlar n ilgilendi i konular gruplar n insanlar n tutum ve davran fllar na etkisinden, önyarg, kiflileraras iliflkiler ve iknaya kadar uzan r. Örne in ikna üzerine çal flan sosyal psikologlar, sigaray b rakma gibi konularda insanlar üzerinde en etkili olacak mesajlar ve kampanya flekilleri üzerine araflt rmalar yapabilirler. Gruplar aras iliflkilerle ilgilenen sosyal psikologlar ise insanlar n aidiyet hissettikleri milliyet, cinsiyet gibi gruplar n davran fllar n ve baflkalar na yaklafl mlar n nas l etkiledi ini araflt rabilirler.

24 16 Psikolojiye Girifl Kültürel Psikoloji Kültürel psikoloji, kültürün insanlar nas l flekillendirdi iyle düflünce ve davran fllar na nas l yans d n ele al r. Farkl kültürlerdeki yaflay fl flekilleri, normlar ve gelenekler, insanlar n psikolojik süreçleri yaflay fl n farkl laflt rmakta ve davran fllar - na yans maktad r. Kültürel psikolojinin ortaya ç k fl yla kültür ve psikoloji iliflkisi önemsenmeye bafllanm fl, Amerika ve Avrupa kültürlerinden farkl kültürlerde yetiflen insanlar n psikolojik olgular üzerine çal fl lmaya bafllanm flt r. Endüstri ve Örgüt Psikolojisi Endüstri ve örgüt psikologlar insanlar ifl ortam nda inceler. Liderlik, verim, performans, iflten al nan tatmin, motivasyon, ekip çal flmas gibi konularda araflt rmalar yürütür. flyerleri, endüstri ve örgüt psikologlar n n çal flmalar ndan performans ve verimi art rma, çal flanlar na etkili e itimler verme ve çal flan memnuniyetini art rma gibi birçok alanda yararlanmaktad r. Nöropsikoloji Nöropsikoloji, beyin ve davran fl iliflkisine yo unlaflarak beynin ve genel olarak sinir sisteminin insan davran fl nda rolünü araflt r r. Çeflitli kaza ya da hastal klar sonucu beyinlerinin belirli k s mlar hasar gören bireyler üzerine çal flan nöropsikologlar, rehabilitasyon programlar n n oluflturulmas ve uygulanmas ile de ilgilenir. Kantitatif Psikoloji/Psikometri Kantitatif psikoloji, ölçümleme, araflt rma dizayn ve istatistiksel analiz gibi konulara yo unlafl r. nsan özelliklerinin ölçülebilmesi için çeflitli metotlar n gelifltirilmesi, psikolojik süreçlerin matematiksel olarak modellenmesi, veri analizi gibi konular, kantitatif psikologlar n ilgi alan na girer. Kantitatif psikologlar yeni ve etkin araflt rma metotlar gelifltirilmesi üzerine de çal fl rlar. Psikolojinin Uygulamal Alt Dallar Psikolojinin uyguland alanlar aras nda psikolojik dan flmanl k, adalet, sa l k gibi alanlar say labilir. Psikolojik dan flmanl k, klinik psikolojiye yak n bir alan olup insanlarla terapi çerçevesinde ilgilenmeyi kapsar. Adalet alan nda çal flan psikologlar, adli süreçlerin psikolojik yönüyle ilgilenir. Bu alanda çal flan psikologlar özellikle suç davran fllar, suçlu psikolojisi ve suç araflt rmalar üzerine yo unlafl r. Hükümlü ve cezaevi çal flanlar n n psikolojilerine yo unlafl r, dava süreçleri üzerine çal flabilirler. Sa l k psikologlar ise toplum sa l n desteklemek ve sa l ks z davran fllar n azalt lmas n sa lamak üzerine çal fl r. Zararl madde kullan m n n azalt lmas ndan, düzenli sa l k kontrollerinin art r lmas ve kanser, kalp krizi gibi sa l k riskleriyle mücadeleye kadar, toplum sa l yla ilgili çeflitli konular sa l k psikologlar n n ilgi alan ndad r. SIRA S ZDE 4 Klinik psikolog ve psikiyatristlerin e itimlerindeki ve çal flma alanlar ndaki faklar nelerdir?