TMMOB 3 ENERJİ SEMPOZYUMU/5-6-7 ARALIK 2001/MİLLİ KÜTÜPHANE ANKARA. T MM 06 El ektrik Miih en disl eri 0 d a s r

Transkript

1 T MM 06 El ektrik Miih en disl eri 0 d a s r rn t\trl 12A I lrl ENEKJi gekroru n pr YAngAL orgiginlir,lrn ve YENi gokunlak oturum tsagkanl: rnyn OUYrne cenoizfaydali ueriu vrn,lrz gnmigrvrn.e ALIYIOIT

2

3 Tanel sunucu- Tiirk Miihendis Mimar odalarr Birli[i Tiirkiye Ugiincii Enerji SemponTumu'nun sunumlar drgrnda son gtin olarak diizenledi$imiz panelin agrhgr igin, panelistleri ve oturum bagkanlanmzr sunacalrz. Panelimizin konusu "Enerji Sektiiriinde Yaprsal Deliqiklikler ve Yeni Sorunlar." Oturum Bagkantmz, Ttirk Miihendis Mimar Odalan Birlili Baqkanr Sayrn Kaya Giiveng. Elektrik Miihendisleri Odasr Yiinetim Kurulu Bagkanr Sayrn Ali Yifit, Enerji Yapr Yol Sen Genel Bagkam Sayrn Cengiz Faydah, Tiirkiye Kojenerasyon ve Otoprodtih<irliik Dernegi'nden Sorumlu Miihendis Metin Yrlmaz, Elektromekanik Sanayiciler Dernegi Bagkanr ve Diinya Enerji Konseyi Ttirk Milli Komitesi Uyesi Sayrn Sami Seving'i panel iqin kiirsiiye davet ediyoruz. KAYA GUVENQ (Oturum Bagkhnr)- Sevgili arkadaglanm; hepinize merhabalar. Bu panelimizi biraz gecikmeyle baglattrk, erken saatte aramzdan aynlacak arkadaglar var; o nedenle bir planlama yaptrk. 0ncelikle yaptrlrmrz planlamayr ktsaca aktaraytm: Arkadaglarrmrz 15-20'9er dakikahk siirelerle ilk turda gtiriilerini agrklayacaklar, sonra miimhin olan en uzun siireyi salona braka caprzve sonra toparlamak igin bize 5'er dakika daha gerekecek. Bu panelin bir anlamda 2,5 gtinden beri yaprlan btitiin bu konugmalann, glindeme getirilen giirtiqlerin bir gekilde toparlanmasr, bir de[erlendirilmesi qeklinde gegecefini timit ediyorum. En azrndan kapanrq oturumlannda biiyle progamlara ihtiyacmz oluyor. Bunu yapacak diizeyde diirt arkadagmtz var burada, kendilerine "hog geldiniz" diyorum. Cengiz Faydah arkadagmz daha iinceki bir programr nedeniyle daha erken ayriaca$r igin ilk siizii ona verecefim. Buyurun, CENGiZ Yapr Yol Sen Genel Bagkam! Baqkana tegekkiir ediyor ve sizi sevgiyle selamlayarak bagltyorum. 623

4 IM M 06 El ektrik Miih en disl eri 0 daet Bagkamn dedi[i gibi, bu panele 9u 3 giinliik siire igerisinde sunulmug teblifleri dinlediliniziveizledi$inizivarsayarakkonugmalarurun devamedcce!'im Konufmama, bu kitapgrkta yer alanbazr tebli$eri de referans vererek baglamak istiyorum. 0zellikle UaSA izzlttin Onder'in ve Ali Yifit'in agrhg konuqmasru, Ayfer E$ilmez'in sunmug oldupu teblifi ve sendikanuz tarafindan sunulmug olan teblili de referansla bunlan sunulmug olarak varsayarak konuqmamr siirdiirecelim. Bu gergevede, "bu sektdrti neler bekliyor, bu sektiirde ne gibi srhntrlar yaganacak" sorulanm ilk btiliimde ortaya kolmak ve ikincisi de "bizlerin yapmas gereken geyler nelerdiru konusunda bir geyler siiylemek istiyorum' $ncelikle bu referans olarak sundu[um tebliller incelendilinde, enerji sekttirtiniin son 20 yrldrr neler yagadrfrm, neler yaqahldrfrm ortaya konuldu, her boyutuyla ortaya konuldg; hukgki boyutuyla, y niden yaprlanma boyutrryla ve tizellegtirme boyutuyla ortaya konuldu. "En son grkan Elekfik Piyasas Kanunu'ndan sonra bu sektiirde neler olacak" birkag bahkta bunlan sunmak istiyorum. Qok miineccim ofunak gerekmiyor; birincisi, elektik enerjisi son derece paha hale gelecek yani buelekrikpiyasasr Kanunu gerelinceyerine getirildikten sonrabupiyasada Uitp*tAt4ra siiz konusu olacak. qiinkii iktisadrn genel kurahdr; iiretimden tiiketiciye kaoar geq6n siiregte bu stirece yeni bir unsur katnalq yeni bir iinitenin kanlmasr maliyetin.ttnttt anlamrna geliyor. Daha tince Elektik Uretim A.$. tarafindan iiretilip TEDA$ tarafindan da61lna siirecine gimdi toptancr qirketler, toptantiretici, perakendeci saficilar gibi unsurlar katrlarak eleknik fiyatlan alabildiline artacak. Bu biitiin diinya tilkelerinde biiyle olmuqtur; ingiltere'de 1984 yrlurda kilovat/saati 5.75 cent iken, iizellegtirme sonucunda 1996'da bu 9.76 cent'e grkmrghr. ingiltere gibi giiglii bir ekonomisi olan bir iilkede bile yiizde 100'e yakrn bir arhg sa[lanmqtr. ikincisi, bu sektiirde tekellegme yaganacak, hula yaqanacak. Her ne kadar yasada ytizde 20'lik bir piyasa marjr konulsa dahi, deneyimlerimize baktrermuda" yiizde 20'lik pay da tekellegme igin yeterli bir oran olmasma ra[men $unu da biliyoruz: Serrraye hareketlerinine kadar huhrki oldu[gnu da yakrndan izliyorv' Arumsayrn, RTIjl( Yasasr'nrn 29. Maddesinin 10. Frkrasr, 'herhangi bir radyo ve televizyonda ytizde l01uk hissesi olanlar devle$en istek kabul edemezler" demesine ra$men grmu g<irdtik Bu patonlar, hisselerinin biiyiik bir krsmuu qofiirlerin tizerine, yahn arkadaglanrun tizerine, iaalemgorlanntizerine devrettilerve ihaleye girdiler. Buneyi gdsteriyorbize? Ytizde 20'lik pay, teleuesme igin yetuli bir oran olmasrna ra[men, yine bu hisse oyunlanyla tekellegme son derece hzlanacak. Yine bir iirnek vererek desteklemek istiyorum: ingiltere'de 1984 yrlndan sonra yine bir giigliiekonomisive girketlerolmasurara$nea elektrikpiyasasrmnytizde 60\ ABD'li firmalarurtekeline gegmig durumdadr. ingiltoelemukayeseemekag$xrdantiirkiye'yi de artrk diigiiniin. 624

5 Tanel Ugiinciisii, bq! sektdrde talan, kaynaklann talan edilmesi son dereceyaygrrlagacak. Qiinkii artrk bu konuda lisans verrre yetkisi tamamryla iist hmla &wedildi$ igin, tamamryla Parlamento, teketiciler, sivil toplum iirgiitleri, se,lrdftalar, biittm demokratik orgtitler dewe drqr kaldrfl igin ve hor sekttire girmek isteyene lisans veriloce$ igin, enerji kaynaklan talan edilecek; bukonudadamiineccim ohrayagerekyok. Kaldr ki, helehele son drinemde biliyorsunuz, Meclis'e bir yasa tasansr sunulmug ki -End0sfi Bdlgeleri Yasa Tasansr bu tasanyla paralel olaak diigiindiiliimtizde de do[al kaynakltrnmz vo tarihi delerlerimizin hepsinin talan edileceli gok aryrlq bnr EtekrikPiy,asasr Kanunu'ndan sonra bunlar yerle bir olacak. Bagka ne olaeak? Oluqturulaq adrna "ba$rmsz" denilen, "siyasetten anndnlmrq" denilen kurul, gokuluslu girketlerin ajau gibi gahqacalg onun inisiyatifinde gahgacak, onun grkarlan dolrultusunda gahgacak. Diinyanur en temiz, en yeterrcklinsanrm oraya oturtsanz dahi ortada dfinen mkarnlara baknsrmzda, orada bu sistemle bu iliqkilerde temiz kalmamn mtimkiin otnayacalrm grkartmarnz gerekiyor. ikincisi, bu olugturulm kr,nullm asla ve asla balrrrsrz hmil da clmayacak; giinkti bu kurul zaten Bakanlar Kurullr tarafindan *;nrwa$t igin, Bakanlar Ktuulu'rnrn kendisire siyasi yandaqlar olacaklan atay.aoafr & gok net. Baqka neler olacak; kaotik bir ortacr yapanacak. Qok sayda girtetler lgin igirc gnece$i igin, yiizlerce AKTA$trmz olaca&, yiizlerce QEA$'rmz olacak. Bu girketlerin sicilini size tek tek aktrnrama gerek yoktur, son gunler& gazetelerde bunlarla ilgili sayfa sayfa manpetlerizliyusruruzdur- Ozellikle son ddnem& qea$\n TEAg'a rm kadar borg taklr$-nr, hangi iligkilere grdi$rur QEA$'n parasrm kardi ban&asrnda nasd llettieini vesiizvudi$ielelcrikbarajmkagydgecikmoyleyapt[ruvedaharuamaefmudiirryra Ba*asr hediloini nasrl kemdi bankasurda iqhttifini sayfa sayft izley. ebilirsiniz. Yiizkrce QEA$\mlz olacak, kaotik bir ortam yaganacak. Bagka nelerohcalq istittda$da tam bir kuralszlagtrrma egenren olacak. Dtinyanm bir gok iilkesinde de bd'yle ohugnn; <izelleqtinrr sonucunda, sigorta[ sosyal gweneeli vesendikahgahsansayrsriinceyiude lo'larlabaglayrpsonunaytizde l0laladti+mtiqttia azalmalsda bir Eend vardu $u anda iirnek olalak yjne elekrrik sekttirtinde AKTA$\ verebiliriz; dahs 6nse eldkfiik s kttfiinde hmru gal4dan ve iqgilerin yiizde 100'ti sendik&lryker\. gu mda AKTA$'ta serdika& oranr yibde 30lua dti$nfri$$rrc hrzlataqeron galrqam de\.r ye gimi$tir Yani neohlberalimin Mulaur.mapoliti&asl hiqiik bir iimek olsa da orada yaqanmrgtu, bu grenelde yagmaca$mn ipuglanm vemrektedir; yani bu sektrirde gahganlar sosyal gtivencesiz olacak, iicretleri dtgiik olaoak ve sendikasu olacaklac Yine ihgiltere'de haanfman raprdan yola gdraracah ohnsak, "ensesi kalmlar" tabiri var orada. $unu siiyliiyor: Yiinetime yakrn olan yiinetici kadrolarr sriylf,yor; yani 625

6 TMMOF Elektrik Mihendieleri )dast gahganlann bir ksmt, ydnetimin politikalanm uygulamak iizere olugturulan bir dar personel son derece ytiksek ticretler alacaklar, ama onun drqrndakiler son derece diigtik iicretlerle galtgacaklar. Bagka neler olacak? Ozellikle tahkimden sonra birgok girket, milyonlarca dolarhk tazmirnt alacak devletten; yani bunun yolu da agrldr. Bu konuda uluslararastahkim gtindeme geldifinde, elektrik miihendisleri olarak, sendikamz olarak ve gegitli konfederasyonlar olarak bu tahkimin nigin getirildilini biz ifade ederken qunu sdyliiyorduk: "Bu hukuki bir siireg deeildir; bu kdrrn garanti altma almmasr iglemidir, egitsiz bir iligkidir, 6nce devletle girketi yan yana koyan bir iliskidir, tamamryla orijininden girketin kdn vardr. Bu tahkimin geknesindeki amag; girketler gegitli geyleri bahanederek, devletten yiiklii oranda tamrinat kurmasr igin bir arag olarak getiribnigtir" demigtik. Ama buna kargrltk o zamanki resmi sdylem gtiyle grkmrgtt karqtmtza, iizellikle 9' Cumhurbagkant: "$u anda srmrda bekleyen 100 milyar dolarhk yabancr yahnm vardr; bu sendikacrlar, bu odacrlarbunlan tirhitiiyorlar, bu sermayeyi kagrunakvatan hainli[idir. Bu nedenl efer tatrkimi grkartrsak, smr kapmnda bekleyen I 00 milyar dolarhk yatum flkemize hemen gelecek" demigti. Bagbakan bu koroya kattlmrgtr, Enerji Bakanr stirekli bunu siiyltiyordu Agustosu'nda tahkim grktr, tahkim grktrfrndan bugtine kadar Ttirkiye'ye gelen yabanu sermaye srfira yakrndr. O zaman gunu siiyliiyorduk "Yabanct sermaye, elektrik sektdrtinde burada yatulm yapmaz, yapmak istemez. Ne yapar; mevcut olan tesisleri ucuza kapatmak ister. Qiinkii zaten iilkemizde mevcut talebi karqrlayacakadar iiretim tesisleri vardrr, bunlan ucuza kapatacak" diyorduk. Nereden gtkarttyorduk; yine kendi mektuplanndan. O ddnemde, 1999 sonuglannda Dtinya Bankasr'nrn Tiirkiye Temsilcisi bir mektup giindermiqti Hazine'ye; diyordu ki "gu igletne hakkr devirlerinden vazgegin. Bu tesisleri, santralleri ve dalrum birlgelerini miilkiyetiyle satm; ama bizim referans giisterdi[imiz qirketlere sattn." Ama sonugta dedili de oluyor, 9u anda igletme hakkr, devir iyi bir uygulama oldulu igin de[il; vazgegilerek, bunlann mtilkiyetiyle satrgr igin gu anda Enerji Bakam tarafindan 1,5 ayhk siire agrklanmrqtr. Bagka neler olacak; sosyal problemler daha gok artacak. $undan dolayr artacak: Ulkemizin gelir dafrhm ve milli gelir dizeyi ortadadr, asgariicret miktan da ortadadr. 122 milyon asgari ticretin oldulu bir tilkede, 9u anda Diinya Bankasr ve IMF nin "kilovattnt 6 cent'ten aga$ satma" diyen bir Alimafi vardr. Dolayrsryla bu iizel sektiire gegecelinden fiyatlanmn yiikseldilini diigtiniin; qitpltikte yiyecek arayan ve asgariicretle yaqayanlann bu elektri[i nasrl satrn alacaklan konusunda biiytik soru igaretleri vardr, sosyal problemler grkacakff ofiaya. Bunlar ortaya grkacak ve gok da mtineccim olmadan gtiriilobileoek geyler. 626

7 panel Peki, bizlerin yapmasl gereken gey nedir? $unu hemen belinmekte yarar var: Bu sempo4rumlar yaprhyor, gegitli <ineriler geliqtiriliyor, son derece bilimsel aragtymalar, gok delerli ara$trmalar da yaprhyor da, "bu de$erli iinerilerin, politikalarrn, akademik gahgmalann iilkemizdeki de$eri nedir, bunlara ne kadar deler verilir, bunlar ne kadar gtizetilir ve uygulamalarda bunlann yeri nedir" gibi bu siirece de bakmak gerekiyor. Artrk her gey ortada, Meclis siireci ortada. Qok net siiyltiyorum: 462g sayrliyasayr -bu bir iddiadr, araqtrmasr size aittir- okuyan milletvekili saysr ytizde 2a,yi gegmez. Gidip inceleyin, ara$tnn; gdrmemiglerdir, masalanna birisi bunun gibi bir kiiapgrk koymugtur ve kalmrgtrr. Nereden mi; bizimle griri$melerinden bunu g*artryoruz.zu-- rur* y u maddesinin oldufunu yok sayp bizden gepitli bilgiler ahyorlar. Bazen sendikalarla iliikisi olan milletvekilleri oldu$unu da hemen belirteyim -bilgi almak igin anyorlard I zaman zarnan- grkarttrklan yasadan haberleri yok, oy kullandrklan ve Meclis siireglerinde oy verdikleri yasadan haberleri yok. Bu agrdan bu siireci de gcizeterek gok rineri yapmanrn bir esprisi yok. o zaman ne yapmamz gerekiyor? Hele here bagtareferans verdifim bir tebli! vardr, Sayur hocam izzettin O:rder'in bir teblifi vardr; "bu sistem igerisi nlekalnarak 1t;ztim tiretmek miimktin defildir; eleqtirilerimizi, elegtiri oklanmm bu sistemin kendisine ytineltmek zorundayn" b6yle bir enerjiyi tiiketmek ihtiyacr vardl Bize dtigen nedir? Toplum biiyiik bir oranda yanrlsama igerisine sokulmugtur, sokulmaya devam ediliyor, edilecektir. Btitiin bu talan politikasr, biitiin bu yolsuzluk politikasr vazgegiknez bir politika olarak, alternatifsiz bir politika olarak sunulmaktadrr. O ^biz 6unu tersvtiz etmek durumundayz, teghir etrnek durumundayrz. "u Mesela bu talam yapanlar, iilkenin hukuk devleti oldufunu iddia ederleq "yalan" demek zorundayn. Niye yalan; gtinkti bu talam yapanlar Anayasa'yr gifneyerek yapryorlar. Bu talaru, bu yolsuzlu$u, bu pegkegi yapanlar, grkarrn$ ordukran yasay da iantmtyorlw ve mahkeme karanna asla ve asla uymuyorlar. EMo ve Enerji yapr yoisen olarak sayszca davalar aquk ve kazandrk. $unu hemen stiyleyeyim: Dalrtrm brilgelerinin ihalesinin yaynlandrgr Resmi Gazete'deki davayt kanndrkve bunun sonucundaki yaprlan biittin iglemler hukuksuzdur; ama Bakanhkta bu karar olmasma rafmen, grindermig olmamrza rasmen higbir gey olmamr gibi bu mahkeme karan sumen alh edilerek iglemine devam edilmektedir. Bir bagka qey de gu: Hukuk, agn derecede surrfsallagtrnlm4t'. Bakrn, yasada 11. Maddeye bakrn; I l. Maddede der ki, "e!er bir girket, kurulu yamltirsa, kurula sahte belge verirse ve belgeler iizerinde oynarsa, bunun cezasr 200 milyar Tiirk Lirasrdr." $unu gok yakmdan izledim: Van'da bir memw arkadaq bir belgenin iisttin{i gizdili igin, sahtekdrlktan ve dolandrrclhktan 12 yicezaaldr gegenlerde, gu an cezaevindedir. yani paran yoksa, bu iqlemi yaparsan cezaevine gidersin; ama girketsen, sadece para verirsin ve hele hele 627

8 TMM0D Elektrik Vuhendisl;eri )dasr bu kesilen cezayl sumen altr edip birkag yrl bekletirsen, kesin "seni de affederimu der' affeunieir,b6yle 6meklerde qol*. Hukul srmfsallaetrnlnu$tr, mahkemekararlan yerle biredilmigtir.buagrdanbirikiytizliiliikvard[,giftestandartvardrr. Bagka hangi ikiyiizltiliikleri teghir etmeliyiz; ideolojik agrdan' ozelleqtirme mentalitesini savunanlar $ugtin bu tebliflerde var- gunu stiyler: "Biz tiiketiciye, sa[ltklt, ucuz, giivenilfu, kaiiteli trianet sunaca!12, buntm igin tizelleqtirme istiyonrzn diy'orlar' nalkjir a*aqlan yok, k6r etnek gibi bir a'ag yok; sadece ttiketiciye, ucuz, ggvenilir, kaliteli, temiz, qevre dostu hizrrei yapmak igin iizellegirme istiyorlar. Biz buna da "kocaman yalan" demek durumundaytz;yalan, yalan, yalan HTg] dzelleqtirme siizlegmesine bakarsantz bakrn ve hangiiilkenin ozelleqtirme siirecine bakarsamz bakm' orada iizelleqtirme varsayolsuzluk da ohnwtw, buna ingiltere dahildir, Amerika dahildir' Hangi tilkede dzett'tirm! grinaeme gelmigse, onadapegkel olnugttu, ucgz gekilde kaynak transferi oknugtur. $unu96zardretneneklaam,ikiyiizliiliieiinbirbaqkaboyufunuortayakoymaklaz -kredi Diinya Binka.u raporlannda verdigi gartlanndan birisi *TEA$'a 4,5 cent, TEDA$'a 6 cent iizerinden satacaksur" demiitir. OOnemin bir bakuu, Giineg Tane/di santnm' gtktp kamuoyuna gunu de*i,gti: "Avrupalda I cent eleknik 6 cent'se, Ttirkiye'de de 5 cent olacak; Avnpa da elektik 6 cent'se, Tiiriliye'de de 6 cent olacak; Avnrpa'da 1 litre petol I dolarsa' 'Ki$i Tiirkiyerde de 1 dolar olacak" demi$. Ama gunu dememiqti: bagrna geltr 25bn dolarsa, Tiirkiye'de de 25 bin dolar olacak" demenrigti, 'Avnrpa'da bir miihendis 10 bin dolar maag ahyorsa, Tiirkiye'de de 10 bin dolar maag alacak" dememigti' $u anda yine 6rnek vererek stiyltiyorum; Ttirkiye'de qu anda 122 milyonla gah$an milyonlarca insan varduv evinediizenli geliri olmayanyinemrlyonlarcainsanvardr' Buinsanlann oldu[u biline biline "6 cent\n yoksa, elektik tfiketerrezsin" demek, insancrl bir tespitle siiylem de$ildir; insani duygulardan olabildi[ince uzaklagrlmrgbir politikadr' zamanzaman panelden sonra, bu elegtiriyi yaptrktan sonr arkadaglanm gelip beni giiyle elegtiriyorlar: "Elegtirilerin gok sert, gok sert elegtiriyorsun." $unu hemen 6i.yt;' inamn ki bu yaptrfrm elegtirinin sertlifi, "Guatemala'da eloktrik santralleri u. f,$*rtrqo,. Ozelleqtiriliyori diy. direndili igin sendikacrlann beynini pargalayan kurgundan daha sert Aegii. inamn ki arkadaglar, bu elegtiriler Yatafan'da "yabanct serr,nayeyi sokmatrl,, diye direnen iggilerin ve Eocuklarmrn basrna inen jandarrra dipgili taoar sei aegil. fukadaqlaq bu elegtirileq bizlere srkrlan gaz bombalan ve tanklar kadar sert degil, siiylem of"tun Ou sert degil. $rne!in, biz iizelleqtirme karqrtr oldu[umwda, bakanlar qunu s6yliiyorlardr: Yalm Erez, "$zelleqtirmeye karqr grkam camdan aqafr atanm." Rahmi Kog, "Ozellegtirme, bzukayla da olsa yaprlmahdf" demigti' Bunlan g6zetti[imde, ele$irilerimiz gok sert olmasa gerekir' 628

9 Tanel Bu agrdan enerji sektiirtindeki yaganacak bu kryrm, bu talan politikasrna kargr yapacaprmu $ey gunu stiylemektir: "Tamam, bizi sdmtirtiyorsunuz, bu sekttirti talan ediyorsunuz; ama hig delilse kendi idoolojik argtimanlanmzla yapm bunu. Bizim argiimanlanmrzr kullanarak, onlann igini bogaltarak, ikiyiizlii dawanarak bunlarr yapmayrn, bunlara miisaade euneyecefiz" demeliflz. Bir Eeyi de anrmsatarak bitirmek istiyorum siiziimii. Bu sempozyumdan rince bir Danrgma Kurulu yaprlmrgtr Dedeman Otelinde, orada bir sdz almrgtrm ve gunlarr soylemiqtim: "Bir sempozyum daha yapacalz ve bu sempozyum sonucu ktittiphanemize koyaca$rmrz kalm bir htapgrfrmrz daha olacak ama bunun hayatua kargrhfr hemen hemen hig olmayacak." Bundan sonra taktifimizi degigtirelim, bundan sonra bu tip etkinlikleri halka agrk yerlerde ve halkrn anlayacalr dille yapahm. Qiinkii gittikge salonlara kapana kapana birbirimizi de afik tekrar etmeye bagladrk, bu agrdan briyle bir y<intem bulmak zorundayz. Nigin bunu bulmak zorundayrz? Balan, bundan I hafta 6nce Eneqi Pryasa$ Fonrmu yaprldr, alelacele yaprldr -buradaki gibi 2 ytl iinceden hazrlklan yaprlmayan- ve orada medya kuruluplanaklen verdiler o ene{i forumunu, birgo kanalda naklen verildi. Buradagrhg konugtnasr igin tek bir kanal bile yoktu; bu bir tecrittir, bu medyarunerede oldu$unun giistergesidir. O raman kendimize yeni alanlar yatatmalry:n. yeni alanlar bulmak durumundayrl, bu s<iylemlerimizin hakhh$rm herkesle paylagmahyrz, stiiece bu yrkrm politikalanndan etkilenen herkesi katacak bir ydntemle yola grhnahyrz diyorum. Tegekktir ediyorum. (Alkrylar) OTURUM BA$KANI- Cengiz Faydah arkadaga teekkiir ediyorum. Cengiz,birazhakrzhkenniyormusun? AvrupaBirligiyetkilisi geldi, buradadedi ki "ucuzluk filan yolq ama gok kaliteli enedi veriyoruz" dedi; yani "sizi 6ldiiroce$iz,ama sizekaliteli birdltim sunuyoruz. gibibirlafefi. Halsrzhkobnadr mr biraz? Yani gergekten anlatrlan tablo gok ag* ve net ve o Avnrpa Birlili temsilcisinin buradaki o srmu$unu ibretle izledim. Hakikaten yrllardan beri bu hirstilerden dile getirilen olaylan bu kez bir resmi a[u veya bir yetkili alrzdan bir kez daha dinlemig olduk. MetinYrlmaz, buyurun. METIN YILMAZ (Tiirkiye Kojenerasyon ve Oroprodiiktiirtfik Dernefi Temsilcisi)- Sayrn Bagkan, gok delerli katrhmcrlar; Ttirkiye Kojenerasyon ve otoprodiiktiirltikdemefihitemsilenkonuqmamabaglamadbn Oncehepinizi sayglanmla selamltyorum. Derneflimizi konu5rnaya davet efine nezaketini gdsteren sempo4rum organizasyonuna tegekkiirlerimi sunuyorum. 629

10 IM MOD Elektrik MAhendisleri 0 daa Bugiin burada MW gticiiyle ve yrlda I 6 milyar kilowatt/saatlik toplam elektrik iiretimini gergeklegtirerek, Tiirkiye'nin en giiglii 6zel elektrik sektdriinti; yani otoprodiiktdrleri temsilen konugacaftm. Konuqmamm baqlangrcrnda bir konuya agrkhk getirmek istiyorum: Srk srk kalgtr[r bilindili iizere, "kojenerasyon" admdan da anlagrlacalr iizere elektrik, mr velveya solutma enerjilerininbirlikte tiretildifi dizayn ve teknolojiye verilen addrr. Otoprodi.iktiir ise, biiyiik iilgiide kojenerasyon teknolojisini, bazen de hidrolik ve ri.izgir gibi yenilenebilir enuji kaynaklanru kullanarak elektriktiretimi yapan kurulugun yasal statiideki adrdrr. $u demek oluyor bu: Her kojenerasyon tesisi sahibi otoprodiiktdr olmadrlr gibi nitekim hastaneler ve rhikro kojenerasyon tesislerini buna iimek verebiliriz. Her otoprodiikttiriin de muhakkak kojenerasyon tesisi kurmasr zorunlu diye bir gey sdz konusu defildir. ister fosil yakrtlara dayah kojenerasyon tesisi olsun, ister hidrolik ve ister dv;gitr santrali olsun, otoprodiikttir tesislerinin bir miigtere karakteri var; o da gevre dostu teknolojileri kullanmalan, yani azkarbondiolsit ve diler emisyonlan iiretmeleri veya hemen hemen hig iiretrneleri. 3 Mart 2001 tarihine kadar, 1985 yrhnda grkartrlan 9799 sayrh Karamameye giire kurulup igletilen kojenerasyon tesislerinin Tiirkiye'deki geligme trendine giiyle bir baktrgrmrzda, Karamamenin liberalkaraheri sayesinde 8 yl igindeyaklasrk3 binmegavat gibi bir kurulu giice ve iiretimde de toplam 16 milyar kilovavsaatle iilkemizin toplam iiretiminin yiizde l4'leri seviyesine ulagmq olmasrm kojenerasyon sisteminin bir bagansr olarak gormemizlaztm.bugiin bu sistemlerin yasal sahipleri olan otoprodiiktiirler sadece tilke tiretimine yiizde l4ltikbir katkrdabulunmaklakalmamrg, en g0glii iizel enerji sektiirti oldugunu da kanrtlamrglardrr btiylece. Kurulugu igin kedi garantisi, elektrik igin safig garantisi, faturalar igin Hazine garantisi istemeyen, kendi mtitevazr ortamrnda fabrikalann yrllardrr hasretini gektili kesintisiz ve kaliteli enerji tiretmek vezamanzaman da artan enerji fazlasrm satmaktan bagka gayesi olmayan otoprodi.ikttirliik, Avmpa Birlifi'nin de tegvik kapsamrnaldrfr ve tegvik edilmesi igin fonlar ihdasmr zorunlu tuttugu enerjiiretim sistemlerinin baghcalanndandu. Di[er ismiyle ya da ingilizce tabirleriyle "distributed power" veya "on site power production" olarak gegen; yani enerjinin tiiketildi$i yerde tiretilmesi prensibi, iilkemizde yiizde 23'lere varan kagak-kayrp oranlanm srfira indirdili gibi, tilkemiz ve sanayicimizin grkarlanna en uygun iiretim modunda gahqma imkdnr veren bu sistemlerin yaygmlaqtrrlmast gerekmektedir dtigiincesindeyiz. Avnrpa iilkelerinde elektrik ortalama talep artrgr yiizde 1.8 iken, kojenerasyon tiretimi ytizde 4 arfinaktadr. Bunun birinci nedeni, kojenerasyon dizaym ve teknolojisinin getirdigi yi.iksek randtman avantajtdtr, Bu nedenle 15 yrl iince sadece Hollanda, Finlandiya ve sosyalist tilkelerin uyguladr[r kojenerasyon sistemlerini gimdi tiim Avnrpa gapurda tiim 630

11 ?anel Avrupa iilkeleri hayatagegirmektedir. Bugiin kojenerasyon iiretiminin toplam elektrik iiretimi igindeki Avnrpa'daki da[rhmabahrfmzda, Danimarka'daytizde 50, Hollanda'da ytizde 40, Finlandiya'da ytizde 35, Avusturya'dayizde26,ltalya'daynde 17, ispanya'da yiizde l3'liik seviyeleri grirmekteyiz. Az dnce bahsetti$im gibi, bu seviye gu anda Tiirkiye'de yiizde I 4 mertebelerindedir, Avrupa Birlifi, 2010 yrhnda kojenerasyon iiretimini ytizde l8'lere gftarmayr hedeflemektedir. Ancak bu suretle Kyoto'da yiiklendikleri karbondioksit ve karbonmonoksitaahhiitlerini yerine getirebileceklerini anlamrglardrr. Bu hedefe ulaqabilmek igin, aynen 1996 yrhnda grkarulan IC 92, Avnrpa Birliginin grkarmrg oldulu 92 sayrh elektrik direktifinde oldu[u gibi, 9u giinlerde otoprodtiktiirliik direktifi draftr haarlanmry olup Parlamentoya sunulmak tizeredir. Tiirkiye'de en biiytik rizel sektor olma baqansru gdsteren otoprodtiktdrliilii sadece 4628 sayrh Yasamn birkag satrrna srldrarak defil, daha bir yaygurlagtrrmak gerekmektedir. Enerji Bakanhlr'ndan, Avrupa Birlifi'nde oldufu gibi 4628 sayrh Yasayla gatrgmayacak, ancak otoprodtiktdrltiftin geligme yolu iizerindeki engelleri bir bir kaldracakve bu engellemelerin tamamen dnlenmesi igin otoprodiiktrirliik yiinetmelifini hazrlamalannr bekliyoruz. Bu konuda kendilerine milli iiyesi bulundugumuz Kojen- Europe, yani Avrupa Kojenerasyon Birlifi'nden aldrfrmrz her tiirlii teknik ve difer doki.imanlarla birlikte bilgi destegini safl amayr taatrhtit ediyoruz. Otoprodiihiirlerin bugtin karqrlagtrklan sorunlara griyle bir delinecek olursak, bunun yiizde 90'lara varan bir ktsmmr TEA$ ve TEDA$'la iliqkili olan sorunlar olugturmakta. Bunlann iinemlilerini qiiyle iizetleyebiliriz: TEDA$'rn otoprodiiktiir elektri[ini kendi da[rtrm sistemine delil, TEA$\n ytilsek gerilim sistemine veya istasyonlanna vermesinde mrar etmesi. Bu durum, otoprodtiktdr tesisinden TEA$ ytiksek gerilim istasyonuna kadar yiiksek gerilim hatlan kurulmasmr gerekmektedir. TEA$ veya TEDA$, alman ve verilen elektrik sistemleri arasrnda mahsuplaqmayr, her iki y<inde de tek fiyat uygulamasun kabul ehnemektedir. Bir diler husus da, TEA$'rn Bulgaristan'dan 2008 yrhna kadar Elektrik ithal AnlaSmasr'nda belirttili Trakya'da "izole bdlge" kawamr yarafimgtr. Trakya'da bu yiizden elektrik fazlasr olmasrndan dolayr ya da bu gekilde tabir edilmesinden dolayr yeni bir otoprodiiktiir tesisi kuruknasrna izin verilmemehedir. Bir yandan "barajlarda su tavitasyon stntnna dtigtti" diye elektrik srkrntrsr diigtii$iimtiz giinlerde, difer taraftan Tralrya'da kendi imkdnlanmrzla kurmak istedilimiz enerji tiretim tesislerine izin verilmemektedir. Bu tiir yatnmlann engellenmesi, gelecelimizi olumsuz ytinde etkilemektedir. Btitiin bu ve benzeri hususlarm hazrhk ddneminde grkartrlacak uyum ydnetmelikleriyle agrkh$a kavugturulmasnr beklemektef z. 631

12 TM MOF Elokt rik Mlhendieleri 0 daet Enerji Dizenleme Kurulu'ndan beklentilerimize depinecek olursak; yine 4628 sayilt Elektik Piyasasr Yasasr, Tiirkiye'd elektrik pazarnaliberal bir htiviyet kazandfmak anncrylaqrkamhmgtu. Memnuniyetle ifade etneliyizki, buyasa sayh Avnrpa ninrgi etekrit Direktifi'ne birebir btiyiik tilgiide uygunluk igindedir. Yasamn emrettifi, etetrit piyasasrmn yeniden yaprlandrntnasr ve iqletilmesi iglevini ytir0tecek Ene{i Diizenleme Kurumu iizerk bir kuruluq olarak btittin bu iqleri yapabilecek yetkilerle donatrlmrgr. Biittin bu huzuslar bize yeniden yaprlandrnna konulanndatrlan adrmlarur do[ru oldu[u kanaatini vermektedir. Enerji Diizenleme Kurulu'ndanbeklentilerimizden krsaca bahsefinek istiyomm:. Bura&kigibi diizenlenendne,lnli sempozyum vetaxh$maplatformlanrun izlenmesi.. Kurumtm iizerklik yaprsrna giilge dtigiirecek politikalardan kagmmasl. Kurul, elektrik tiretiminde, iletiminde, da[rtrmrnda, mevzuatnda uzmanlagmry kiqilerin gdriblerini ahnedan ve bunlann sentezini do!ru diiriist yapmadan 6ne'mli kararlar vermemelidir. Ozellikle uznan sivil toplum orgfltlerini kendi lehinde gahgtrmalrdn : Avnrpa enerji komisyonlan ve Kojenerasyon Birlifi'yle devamh iletigim iginde olma1, kiylece diinyamn gelisen teknolojilerinden haberdar oknah ve Avnrpa Birlifi'ne glrig hazrhklan stirecinde elektik sistenlerimizin standart ve kalitesini Birlilin isteklerine yaklagtracak onleinleri almaldr.. Eninde sonundakyoto Stizlegmesi'ne imzakoyrrakzonrndakalaca$mz gergefryle gevremizi temiz tutan sistem ve teknolojileri tegvik edecek ve yasal diizenlemeleri iincelikle yapmaya zorlamahdu. Enerji Dtizenleme Kunrlu'nun gegmigte yapmrg olduklan iizverili galqmalanyla bize bugiinleri haz6layan ve elelcfik sekt6riinde emefi gegmig olan tiim 6zel ve tiizel kigi ve kuruluglan gok lyi dinlerrelerini ve yapacaklan igleri buna g6re deserlendirmelerini bekliyor, onlara baganlar diliyorum. OTURIIM BA$KANI- Metin Yrlnaz arkadagrmrza t sekkiir ediyorum. Samnn tartrgmalar triiliimiinde benim de soracalrq bir-iki soru olacak, ama onu daha sonraya brakalm. Sayrn Sami Seving, buyurun. Sa1yd SfVh1C (EMSAD Begkam ve DEK TMK tiyesi! Sayrn Baqkan, de[erli katrhmcrlu; hepinizi saygryla selamhyorun Ge'nel olarak hiikiimetler, kfiruellemeyle birlitte uluslararasr rekabetten kopmamak igin ekonomilerinin verimliligini artrma bashsry'a kargr kargrya kalmqlardt. Bu hususta genel kabul gdren ydntemlerden biri de merkeziyetgilikten uzakla$ma ve enedi 632

13 Tanel piyasalanmnserbestleenesidir AmerikaBirlegikDwletleriveAvnrpaBirli$hdebaqlayan "enerjide serbest piyasa" yaklagrmr, do$al olarak bu ekonomilerle i9 ige yagayan iilkemiz gibi diger iilkelerde de serbest piyasa riizgdrlan esmesine sebep olmugtur. "Serbestpiyasa;ragegelirn" demekle serbestpiyasaya gegilelndi$i gibi, hertilkenin kendine iizgii koqullan gereli kendisi igin diizenlernesi gereken hususlar olaca$ da bir gergektir. Serbest enerji piyasasrnm ana kurall enerji fryatlanmn hig olmazsasgari maliyeti yansrfinasrdr. Yani '\iretim, iletim, da$rtrm ve enerji kullannrum maliyeti enerji kullananlara yansrtlmahdrd' dodi$inizaman, gel$mekte olan birgok iilkede de daha birinci kurala uymanrne derece mr oldu$unu g6'riirtiz. Aym paralelde serbest enerji piyasaslna gogigin ana kurallanndan biri &, "her haliikarda ttiketiciye yansryacak fiyatlann ucuzlamasr" di}re lanso*rssnia bunun geqilsflreciya;anan ekonomilerdsgokdagegerli oknad{urrahathkla t spit edersiniz. Di[er yandan srrbest piyasaya gegigi sadece devlete ait tesislerin sahlmasr suretiyle kaynak yarahhnasr olarak mtitalaa efrnek de, ana hedef olan i;letne verimlili$inin artunlmasr ve uluslararasr rekabete hazr hale gelinmesi kiterleriden son derece uzakff. Ozrde stiytemet gerekirre, her iilkeye uyan tek bir rrodel yoktur. Herhangi bir iilkede uygulannatta olan bir rnodeli bagka bir iilkeye "kopyala-yaptptu" y6ntemiyle uygulayaarayacagnu gibi, birgok fllkede uygrrlanan modelleri de birletirerek bir model yaxahmaxmz. Yapabileceliniz gey, kendi koerllanma iyi irdelemelq dnnyadaki iimekleri iyi takip ederek dersler grkarrrak ve bu tespitlerin sonrasnda kendi modelinizi olusfirmaktr. Bu yeni model, bir devrim degildir; g{iniin kogullannadaptasyonun bir pargasr olen bu durum da siirekli geligtinneye muhtagfir. Bir italyan yatmmcl kendi tilkesindeki dfizenleyici kurul enflasyonunun yetersiz hukuki bir altyaprda hareket etnoe durumlanndan dttirti ateg giicti yiiksek silahlarla donatrlmlgeriflere benzetmekte ve genelde sorunun problem yaratmaya gahqan haydutlardan de!il, iyi ve do!ru geyler yapmaya gahgan geriflerden kaynaklandrfrm vurgulamaktadu. Aym yatrnmcr, deligik kurullann de$igik mevzuatlarla kuruldufu, gahganlanrdan galqrnahrzlannakadarhigbir $giidtim iginde olnadrklanndan yaknarak, ortak bir misyonlan da olmadr$r igin, geliqmelere katkr sa$lamak yerine siirekli olarak birtirlerinin yetki alanlanna tecaviiz edildifinden gikiyet eftnehe olduklanm ifade emrektedir.ltalyanyatnmcrnmverdi$i 6me[e g6re, FransnTelekom Firmasu[n, ialyan NL Finnasrmn bir krsmrm satrn almak istemesi bir diizenleyici kurul tarafurdan alkrqlanarak desteklenirken, bir diler diizenleyici kurul tarafindan lanetlenerek k<isteklenmektedir. Amerika Birlegik Devletlerihde dunrm ise, bizim ilk etapa anladr$rmrz se6est enerji piyasasr kavramrndan oldukga fnrkhdr. ABD'de enerji sehdriintin zaten yiizde 75'inden fazlasr dzel sektiiriin elindedir. Bu sektik, scnelerce mali ve igletne hrarlannrn dtzenleyici 633

14 TM M 0 F El eklrik Mlhen dieleri 0 d aer kurullar tarafindan onaylanmau, yaflnmlarrn geri dtiniigtiniin tarifelere yanstfllmast ve giivenilirlifin dn planda tutularak olugturulan tesis maliyetlerinin tarifelere aktanlmast suretiyle geligtirilmigtir. Bugtin konugulan ise, sadecenerji tiretiminin ve ticaretinin serbestleqtirilmesi, ancak iletim ve dafttm sistemlerinin monopol yapsurm korunmastdr. Bu kadarhk bir serbest piyasa gegigte bile 8 eyalette hig baqlanmamry, 18 eyalette ise hil6 tizerinde galrgrlmaktadrr. Tesislerin ytizde 7l'izatendzelkuruluglann elinde olan ABD'de diizenleyici kurullar esas olarak hakem giirevi yapmayr tistlenmigler ve zaman zaman giisterdikleri san ve krmzr kartlarla giirevlerini en iyi yapmaya gahgmaktadrrlar. New Jersey Eyaleti'nin Diizenleyici Kurul Bagkam, Kaliforniya'da yagananlart "kusursuz firtma" olarak tammlamakta, firtrnaya sebep olan ana konulan dzetledikten sonra kendisine grkarttrfir 3 ana dersi gtiyle dzetlemektedir: " Serbest pazarlar yava$ yava$ geligirler ve zorlamaya gelmezler. Sert ve zorlaytct karar ve defigiklikler, pazndayer alan katrhmcrlann giivenini sarsar ve ters etki yapar. Her ti.irlii yasa de$iqtirilebilse bile, arz-talep yasasr de[iqmez" diye tespitte bulunmu$tur. isterseniz son oluakbfuaz dabizebenzqmbir iilkeden drnekleme yapahm.brezilya; ytiksek enflasyon, yii{csek devaltiasyon, kur riski, kamulagtrrma problemleri vesaire. Tesislerin tamaml devlete ait, serbest enerji piyasasrna gegigi do!rudan tesis satrgryla yapmayl planhyorlar. ilk ihale 1995'te yaprhyor, sadece 2 konsorsiyum teklif veriyor; biri tamamen yerli, dileriyse yabancr ortakhk. ikinci ihaleye sadece bir teklif geliyor, durumun vahaneti fark edilince hemen yeni diizenlemelere gidiliyor ve yattrtmctlann gtiveninin sallanabilmesi igin srizlegme siireleri yenidendiizenleniyor, yatl:mcrlannkendi kusurlanndan olmayan fiyat artrglarrmn tarifelere yansrtrlmasl kabul ediliyoq tesislerde meydana getirilecek ilave iyilegtirmelerin ilave gelirleri belli siirelerle yatnmctlara brrakrhyor. Her bir uygulama scizleqmesinden d$enilenler yeni scizlegmelere baz olmaya bugtin de devam ediyor. Bizim kanunumuz ve Enerji Piyasast Kurulu'muza gelince, oncelikle qunu belirtmeliyim ki: Sivil toplum ve meslek 6rgtitlerinin tiim gabasma ra$men, tisttimt2e giydirilmeye gahgrlan elbise maalesef bize uymamahadr, bazr iilkelerdeki bu standart elbise iilgiilerinin bizde kargrhlr yoktur. "Elbise bize btiytik gelmigtir, dar gelmigtir" demiyorum, bu takrmrn ceketi ve pantolonu ayn rilgiilerde ve deliqik standartlardadrr. Enerji sektdrti, senelerdir maalesef siyasilerin, kumaz tiiccarlann ve ne yapmaya gal$fiklan bir ttirlii anlagrlmayan bazr btirokratlarrn elinde oyuncak olmughr. Kanaatimce gimdi de aynr akt<irlerin katkrlanyla sorumluluk bagka birilerine yrkrlmaya gahgrlmaktadrr. Kanun iginde rahathkla gtiziilebilecekonular, gimdi de kurula hazrrhk olmak tizere Bakanhfm girigimiyle hazrlanmakta olan bir el kitabrna srfdrnlmaya gahgrlmaktadrr. El kitabr hanrlanmast igin, konuyu bildifiine inarulan insanlara neden kanun tjncesinde danrgrlmamrgtr veya kurula segilmemiglerdir, bunu anlamak miimkiin defildir.

15 Tanel Kanun, 3 Mart 2001 tarihli Resmi Gazete'de yaynlanarak yiiriirliile girmiq olmasma ra[men, 3 Haziran 2001'e kadar atanmasr gereken Enerji Piyasasr Kurulu'nun 5 ay siireyle atanmamast ve ancak 2 Kasrm 2001 tarihinde atanabilmeleri enteresandrr. Bu kadar zorlanrlarak yaprlan atamalarara[men, Diizenleme Kurulu'na yiiklenen sorumlulu[un kurul iiyeleri tarafindan bile tam anla;rldrfr kanaatini ta$lmryorum. Hatta oztir dileyerek gunu da belirrnek istiyorum: Senelerini bu sektdre vermig insanlann bile anlamakta zorluk gektipi kurallarla yaprlacak bir mtisabakalar zinciri igin, sporun kendisini yapmayr brakm, televizyondan bile izlememig bazr hakemlere gdrev verilmigtir. Serbest tiretici ve serbest fiiketici kawamr gok iddiah bir yaklaqrmdr. Bu neticeye ulagabilmek igin, tilkenin teknik ve arz tiiketim yriniinden altyaprsmm hazr olmasr lazmdrr. Bu manada da[rtrm-iglefine hakkr devirleri bir dzellegtirme defildir; mtilkiyeti kamuya ait tesislerin tizel sekttir kanahyla igletilmesi ting<iriilmiiqtiir ve bu durum yeni kanun agrsurdan bir engel tegkil efinemektedir. Mevcut tesislerin igletme haklannlr devirleriyle ilgili 9u ana kadarki geligmeleriyse tam bir fiyasko olarak niteleyebiliriz. Mevcut tesislerin bu igletme tarandan iincelikle beklenen, kayrp ve kagaklann e\sza indirilmesi veyeni yatl:mlannyine kamu adrna siiratleyaprlabilmesinin riniiniin agrlmasr olmasma ralmen, bu konuya 4 yrhn iizerinde zamanharcayan tiirn girigimciler 6deta cezalandrtlmrglardrr. Eninde sonunda bu veya buna benzer bir modele yine d<iniilecek; ancak gok iinemli bir zaman dilimi, hazrr mali kaynak ve enerji tasamrfu qansr heba edilmig olacalfir. Tiirkiye'de elektrik dalrtrm tesislerinin ve mevcut santrallerin bu kanun gergevesinde ve bugiinkti halleriylemiilkiyetlerinin dewinin miimkiin olmadrlm buradabir defa daha vurgulamak gerekir. Aynca yaprlabilmesi durumunda da bu tesislerin maliyetlerini defalarca irdemiq olan tiiketicilere yeni bir mali yiik yiiklenecefi de kagrnrlmaz bir ekonomi kiterdir. TEDA$'I ve hangi yaprda olursa olsun dagrtrm girketlerinin, rizellikle serbest olmayan tiiketicinin isteklerini kargrlamak zorunda kalacahr. Sepetteki kirazlann iyileri segildikten sonra geri kalanlann bagka alternatifi olmayan ttiketicilere nasrl daha uygun fiyatlarla satrlabilecefi de merak konusudur. Perakende satrq lisansr ve qirketi hususunun ise uygulamada ne getirip ne gritiirecefi merak edilmektedir. Egit taraflar arasmda fark g<izetmeksizin hazrrlanacak bir iletim ve dafrtrm tarifesinden sonra perakende girketinin tarifesindeki fark yaratabilecek tek onemli unsur, iiretilen enerjinin satrg fiyatrdr. Yasarun bugiinhi yaprsryla arz iizendirecek yatrnmlann arfinasml temin etmesi ve iiretilen enerjide ucuzluk sa$lamasr kammca miimktin defildir. Otoprodiiktrir iiretimi drgrndaki iiretim kapasitesini hangi tegvik unsurlanyla artraca[rmrz ise hig belli defildir yrllannda elektrik ene{isi agrfmm kapahlabilmesi igin, yizer-gezer santalleri bile bizlere reva gilren yetkililee bir deprem felaketi ve Kasrm 2000 ve gubat 635

16 l TMMOB 3 ENERJİ SEMPOZYUMU/5-6-7 ARALIK 2001/MİLLİ KÜTÜPHANE ANKARA IM'M06 Etekbrik M'Uhendisleni 0 dast 2001 e*onomikizleri derken, elektrik tiiketim artrguun ytizde 9'lardan eksilere inmesine sevinir hale gelmiglerdir. Arz-talep dengesi oluguncaya kadw, yaflnmcmur iilke riski, satrg riski tagryarak Tiirhye'de yatmm yapmasml beklemek sadece tath bir hayaldir. Pratikte rekabetin sadece iiretimde oluqabileceli ve elektrik agr$uun btiytik oldu[u bir sistemde, hidrolik, giineg enerjisi, biyomass, hidrojen ve rtizg$r gibi yenilenebilir enerji kaynaklanndan iiretilecek elekhilin nasrl desteklenecc$i mera korusu olmaya devam edecektir. Yatrnmcr, uzun siiredir yafinmm getirece$i tifun mali ve finansman yiiktinti elekfik safi$ galantisi ve su garantisi olmadan ta$lyamaz. Bu tip yatrrmlarda 15 yrlhk garantilerin dahi gdziim olmadrlr ispatlanmrgtr. Kanun, hangi kogullarda Elektrik Urefim A.$. ve Devlet Su igleri'nin yeni santal kurmasrna izin verilecefini de belirtnernektedir. Ancak olugacak koqullann tizel sekt<ire cazip gelmemesihalinde, herhaldedevletgarantileriyle kurulacakyeni santallerin sahibi Elekfik Uretim A.$. olmaya devam edecekdr. Yeni kanunda "imtiyaz vefueya uygulama srizlegmeleriyle imzalanan ve/veya imzalanacak olan yap-iglet-devret finansman y6ntemiyle yaprlacaksantalprojelerine 2002yrhnakadar deweye girmeleri durumunda Hazine garantileri verilebilir" denilmesi, obu pmjelerden vazgegin" demektir. Uretim projelerive igletne halda ve dewiprojeleri, proje sahipleri tarafindanheniiz kabul edilmese de iildiiriilmiigtiir; hepimize hayrh ve u$rlu olsun. Bundan sonrasl aruk idareyle girigimler arasrndaki bir hukuk mticadelesidir ve elehrik talebini kargrlanmasrnaysabir katkrsl olmayacaktu. ithalatr ve satqlan endige verici boyutlara ulaqmlg olan imdat Grubu jeneratdr uygulamalanyla ilgili gerekli tedbirlerin ksa siirede almmasmt beklemek, iiretimdeki gergeheri bilenler agrsrndan pek mtimkiin de$ildir. Zatenherhalde buyiizden yeni kanun da imdat Grubu jeneratiir uygularnalanru teget gegmig ve grkanlacak yiinetmelife brrakmrgtr. Kanunun hig yer vermedi$i bir konu da, yerli elektro-mekanik sanayiiyle olan iligkilerdir. ilracat kredileriyle gelen malzemeler yiiziinden elektro-mekanik sanayiinin durumunun gittikge kiitiilegmesi bir vaka iken, enerji sektdrtiniin geligmesi igin en az enerji tiretimi, iletimi ve da$rhmrna yatlnm yapacak yahnmlar kadar yerli sanayiin de geligrnesi tinemlidir. Kanun koyucudan beklenen, yerli sanayiye korumalar getirmesi de[il; yerli imalat sanayimize egit kogullarda egit muamelenin yaptlabilmesi igin yol giisterici olmasrdr. Bugtinkamu girketlerimizbile sanayicilerimizinytizde 50'ye varan giimrtik duvarlan yiiziinden ihracat yapamadr$r iilkelerden yiizde 3-4 giimr0k vergileriyle ithalat yapabilmektedirler. Kendi sanayiini baltalayan bir dtzen, ileride enerji sektiiriinii daha da drga bafrmh krlarak, problemin boyutunu g6ziilemeyecek bir noktaya taqryabilecektir. Bu kanun igeriginde, tilkemizde bu sektiire girocok mal ve hizrnstlerin on az OECD iilkelerinde kabul gdrmiig kriterler ve kalitede olmasl gerektiginin vurgularulmasr bile 636

17 Tanel yeterli olabilirdi. Elekrik Piyasas Kanunu, istense de istenmese de devamh olarak masaya yatmlacak, daha iyiye ulagtrrmak igin elegtirilecek ve 6neriler sunulmaya devam edilecektir. Konunun uzmanlanndan oluguluna inandan kurul iiyelerinin neye u[ra&klanm anlayrp, statejiyi kunry gerehi diizenlemeleri yapmalan herhalde 2002 yrlrrun sonlanndan ewel olamyacak ve dnceliklo yine ayn kiterlerle segilmil yeni kadrolaqmalarda olacaknr. Bu durumun yarataca$r az giivenli$i probleminin krsa vadedeki tek garesi, maalesef Tiirkiye'nin higiihneye devaur emrcsidir. Orta vadede gareyse, bizleri de olumlu bir ydnde yamlmalannr bekledilimiz konulanna krsa zamanda h6kim olarak kanunda yaprhnasr muhtemel deligiklikleri de Htikumetve Meclisdestegine sahip olarakydnlendirebilecek cesur Elektrik Piyasasr Diizenleme Kurulu iiyelerimizin ve onlara itimat ederek risk alabilecek diger ozel ve kanu piyasa qirketleri y<ineticileriyle yeni girigirncilerinde olacaktr. OTIRIIM BA$KAM- Sami Seving arkadagrmrza tegekktir ediyorum. Ashnda tabii kendi sanayiini baltalayan bir anlayrgr dofal kabul etnek miimkiin defil. Kimdir bunlar, nedir bunlar; en giizel drnefi bizim iilkemizde. Ama galiba sanayiciler agrsrndan sorulmasr gereken gok tinemli bir soru -belki onu da ikinci turda yine tartrgabiliriz- o sanayiyi baltalayan anlayrgla enerji sektiiriinii <izellegtiren ve sanayiye daha pahah enerji sa$ayan anlayrg da ne yazrk ki bir btitiintin pargalan geklinde, bunu biz de anlayam ry oraz zaterr. AliYi$t,buyurun. n i Vidif (EMO Yiinctim Kurulu Bagkanr)- Sayrn Bagkan, tegekkiirler. Panele gelirken, sevgili Htiseyin Yeqil "artrk bagka geyler siiyle" dedi, ama konugmacrlar bana pek konuqasak bir gey brakmadrlar. Ben yine de eksik brakrldr$rm dtigiindiisiim ya da o Karadenizlinin filcrasrndaki gibi, "bizim taraftan nasrl g<irtfuriiyor" biraz onu anlatmaya gahgacafrm, bu yeni grkanlan yasanm; gtinkti zannedersem panelimizin konusu da yeni yasal diizenlemeler tizerine. Elektik enerj isirde son I 7- I 8 yrldr bir yaprsal de$-iqiklik yaprfunaya gahgrhyor ve bu yaprsaldefieklikyaprlrkendeteurelamacnfuxnnahimret;yanikmruyaranruniitesinde kdr eksenli bir d6niiqiim gergekleqtiriliyor ve bu kdr eksenli dtiniigiim de dolal olarak sektijriin de ticari olarak yeniden drgtitlenmesini zorluyor. Degi$ik hukulsal diizenlemelere kargr agrlmrg birtakrm davalara iligkin bir Anayasa Mahkemesi karan var; yani elektrik himreti ya da diler kamu hizmetlerinde herhangi bir yasal dtizenlemeyle "bundan sonra kamu hianeti olmadrfr" gibi bir ammrn yaprlamayaca$, yani bunun hizrretin niteliginden gelenbir iizellik olduluna iliqkinbirymg bu. AnayasaMahkemesi'nin 3974 sayh Yasayt iptal gerekgesinde sdyledili bii gey bu; yani herhangi bir hizmetin kamu hizmeti olup 637

18 IM tilod ElekJrik Miihendieleri A daet olmadrfrna siyasi otorite yasayla karar veremez, bu hizmetin nitelifinden gelen bir <jzelliktir, yani enerji de bir kamu hizmetidir. "Bundan sonra ben bunu kamu hizmeti saymtyorum, bu da herhangi bir ticari maldtr" stiylemini higbir gekilde hulruksal bir gegerlilili yoktur. Ancak bu yasa iptali gergeklegtifinde, bir televizyon stiylegisinde 9. Cumhurbagkant qiiyle bir ifadeyi kullanmrgtr; yani genel anlamda da iilkenin en tepesinde olan kiginin huhrhr da temsil eunesi gereklili[i agrsrndan ibretle izledifimiz bir konugmaydr: "Ene{i, eskiden kamu hizmetiymig, gimdi tiyle saym.vsrnz, olur biter" diye gok rahathkla TRT I'deki bir televizyondaki canh yayrnda sdylemigti. Dolayrsryla yaprlmak istenilenin anlahlmast agmmdan son derece iinemli bir gey; yani "biz artrk bdyle yaplyoluz, siz ne derseni z deyin" manil[rmn gel ip dayatfipt ve gok ilgingtir ki, yasal diizenlemenin iireticiler tarafint da gok fazla memnun etmedilini goriiyorum. Genel anlamda da bu enerji sektdrtinden yararlanan kiigtik tireticilerin ve di$er ttiketicilerinse hig de memnun olmadrklan ve olmayacaklanbirnoktaya dogruhrzlt bir gekilde de ilerleniyor. Qiinkii genel iktisateorilerinde, ene{i, elektrik, demiryolu, su, kanalizasyon gibi a!bigiminde dafrtrlanveyabir gebekebigiminde dalrtrlan hizmetlerin dolal tekel oldulu tammh. Yani dolal tekellerde de her ne kadar bu yasa grkartrlrrken ya da genel anlamda iizellegtirmeler yaprlrrken rekabet ortammm yarattlmast ve rekabet ortammdan kaynakh olarak mal ve hizmet fiyatlarrmn ucuzlanmast hedeflenmektedir. Bu yasarun gtkarrlma gerekgesinde yine aynt olay vurgulanmrytr. Oysa buralarda rekabet $ansnm olmadrg, tekele kim sahip olursa onun rahatltkla fiyatlarr belirleyebildigi bir siireg giiriilmektedir diinya drneklerinde de. Yani ozel kuruluglann da elinde olsa, sonugta tekel tekeldir, kamuda da olsa tekel yine tekeldir; yani bunun niteligini gok fazla deligtirmemekte ve bundan kaynakh da bu alanlarda tiretilen mal ve hizmet fiyatlarr ucuzlamamaktadrr. Dolayrsryla bdyle bir beklentiyle grkarrlmg olmasr ashnda kendi paylanna da qok fazla kandrmacayr beraberinde igeren biryaklaqrmdrr. Saylr Seving'in konugmasrndaki bir nokta ashnda tipik bir geydir; yani sanayici, btiylesi ko$ullarda enerji sektdrtine yatrm yapmaz ve bunu da kamu yapmak zorunda kalr, bu aslnda dosu bir geydir. Sanayici hangi kogullarda yatrnm yapar? Enerji sektiirtine bugiin yap-iglet-dewet gibi negatif riskli olan kogullarda yatrnm yapar; giinkii enerji sektoriinde temel gey iilgek ekonomisinden yararlanmadr, yani btiyiik dlgekli yattnmlar yaparak maliyetlerin dtigiiriilmesi ve genel anlamda bundan avantaj saflamaktrr. Bunun ktigi.ik iilgekte pargalandrfr iilgiide maliyetler yukanya dogru grkacak ve amaca uygun olmayacaktr. 638

19 Tanel Bu maliyetlerle ilgili olarak aslmda rivayetler muhteliftir ama hentiz kamuya resmi olarak da sdzlegmeler agrklanmamrgtrr. Ancak zaman zaman bu santrallerin igletmecilerinin,zamanzanran da kamunun yaptrlr agrklamalarda, yap-iglet-devret da benzeri projelerde ElekFik uretim girketi'nin -artrk reag kalmadr--gok yiiksek dyath eleknik enerjisini satrn almak zorunda kaldrgrnr biliyoruz ve bunlann da yfizde 100'tiniin almmas gerektifini biliyoruz. Bunlarin tabii ki getirilirken hep "serbest rekabet olsun, liberal bir ortam olugtumlsun" gibi gerekgelerin de ashnda gok gegerli olmadr$q afrhkh olarak riskin kamu tarafindan tistlenildi$i ve yatrrml yapan kurulugun da sadece kdr etme riskini iistlendili bir ortam siiz konusu. Qiinkii yap-iglet-dewet gibi birtakrm projelerde btiytik bir gogunlugu dogalgaz projeleri ve bu projelerde de dop4algan tiretim tesisinin kaprsma kadar g<ittirme ytihimliiliigii BOTA$'a verihnig, eger getirilmezse de tiretici kurulugun kaybrnrn tazrnin edilmesi; yani herhangi bir ticari faaliyette kayna[r temin etme konusunda ticari kurulug bir risk iistlerin, burada risk iistlenme siiz konusu degildir. ikinci sorun, iiretimin pazarlanmasr sorunudur. Uretimin pazarlanmasmda herhangi bir risk sciz konusu de[ildir, pazarlamamaliyetleri srfirdr. Kamu, tiretilen enerjisinin yiizde 100'tinti almakla yi.ikiimliidiir, almazsa da bedelini iidemekle yiiktimliidtir. Dolayrsryla iiretici kurulugun "hangi fiyat politikasr uygulamrsa biz kdrh durum a gegeiz" gibi bir fiyat politikasl ara$trrnasma da gerek yoktur, o da dnceden belirlenmigtir ve bu son derece fahig bir gekilde belirlenmigtir; yani kamu, ytiksek fiyatlarlaalmayr garanti etmigtir. Toplam olarak sadece 2000 yh igerisindeki maliyetler baznda giiyle bir rakamr sizlerle paylagmak istiyorum: TEA$'rn 2000 yrh igerisinde kendi tiretti!'i 74 milyarkilovat/saatltk elektrik enerjisi igin, termik artr hidrolik karmasma kendi ticari maliyetleri bazrnda baktrfrmrzda, I.4 milyar dolarhk bir harcamasr sciz konusudur. Bunun drgrnda Ttirkiye'nin 2000 yh igerisinde toplam {iretmig oldufu 124 milyar, yani geri kalan 50 milyar kilovat/ saatlik elektrik enerjisigin tidenen bedel ise 2.9 milyar dolardrr; yani buralara yiiksek fiyatlarla muhasebelegtirilmesinden kaynakh olarak. Bunu ozellikle gunun igin siiyliiyorum: Tiirkiye'deki sanayinin rekabet giiciiniin diistik oldulu ve bunun da afrrhkh olarak elektrik enerjisi maliyetlerinin ytiksek oldugu gibi, son ddnemlerde kullamlan moda tabirle reel sektrir temsilcilerinin Hiihimetten bir talebi var; "bize ucuz elektrik verin." "Peki, bu ucuz elektrili nasrl verecefiz" diye baktrgrmrz zaman, "hem bize elektrik alamnr agm, size pahah elektrik satmaya devam edelim; ama siz onu alm, aradaki farkr siz stibvansedin, benim iiretim tesislerime de ucuz verin." Btiyle bir mant*la bir iireticilik ya da sanayicilik stiz konusu olamaz;yani miilkiyetin kimde oldugu, yani kamumu yapsrn, rizel kurulug muyapsrn, bu siyasal birtercih olabilir. Ben, elektrik sektrirtinde ve bir siirii alanda miilkiyetin kamuda olmasmr savunuyomm: 639

20 IM MOF Elekrri k Mthendieleri A dasr ama buradaki tarhqma gok daha farkh bir tarhgmadu. qiinkfi iizel kwuluqlar nedense siirekli olarak risk fistlenmekten kagump ya da kanrudan birtakm teqvikler alaralq bu qekilde kallcnmayr kendi iinlerine hedef olarak koymuqlardm Brurun terk edilmesi ierekiyor; yani iireticiler efer sanayici bir alanda k6r etmek istiyorsa, riski iistlerumek,ot*iuao ur riski iistlendili 6lgiide de bu iqi usuliine uygun yapyorsa k6r eder ya da zwar eder,ttlda onun olaytdr. Neden tir otoanobil fabrikasr lzunrhukm g6y, le bir tartrgma yaprlmryor; lhe'rhangi b'irilen gftrp',senin otonrobilinin btitiin girdilerini ternin edecefim, iiretti$n otonrobillerin de hepsini saun alaca$m, tistiine iistliik de fiyatm sen belirleyeoeksin" denriyor' Biiyle bir sozte$me olabilir mi; olamaz. Niye elektrikte bu oluyor; giinkii kolay" karruya biiyle siizlegrneleri kabul eftirip kolayca para kazanmak Bir sanayici de bunu bir televizyonda gok rahatlkla qiiyle savunuyor: "Kredi aldun, trdemem gerekiyor, elbette yiiksek fiyafla sataca$m ki grizrtayrm. " Aym sanayici de yine ayru konugmasr igerisinde diyor ki, "devlet higbirleye kangmasm, liberal bir ortan oh$stul rekabet oluqsun'" Rekabet nasrl olu$ur? Trpkr birarabamn piyasada bir kalitesine gtire satrq fiyatr varsa, ''ben gok yafinm yaptrm, hemen bungn kargrhlrm alaym' diye herkes 10 bin dolara araba satarken 20 bin dolara satamayaca$u'n giire -giinkti kimse alnraz- dolaysryla l0 bin dolara satarak yatrunuu Uir lentae anrortietmekdunmudasra. Anraenerji konrsrma iggelinoe; nedense "kamu Uunt* yapsxt, biz de sadece kdr edelim' b'iiyle bir mantrk zaten Tiirkiye'nin enerji sehtirtinii bafirmrq durumdadr. "yeni grkanlan yasadan sonra ne dacak ya da neler olabilir" diye siiyledi[i,rnizde' bir defa yasaiigbir $ekild insan falciiriinii dikkate atmam,rqtp ya tla vatau@ faktixiinii dikkate ut^*ttltt Yasanm dikkate aldrlr bir tane fakt r var'du; "buradan nanl kir edilebilir" yanidahadofrusu "iizelkunrlusla,rnasrl k6r edebilir, ben deonanaslkolayhk sa$layabilirig" gibi bir manflk ptiri ru$tir ve bu manfikla da do'[al olarak qafuqanlar gol;a edilmi$ir; giinkti iiretim tesiskrinin ttimii 4046 sayrh Yasaya gdre miilkiyet esash satrlacalcg. Satrldr$r zaman, burada galqan personelin biiyifr bir krsm kauuya iade edileceldir, bunlar uzmanlrk alantan drynda do[al olarak ewak melrrurlu$ll yapar konuma geleceklerdir ve bualan alan kumluqlarda ya da be[enmedifi iqin istifa edip yeniden o-kuruluqlara fhrth kogullarda istihdam edileceklerdir. iq giivenaesi hicbir sehlde dikkate almmamr$ff, talnanryla brnalann kolayca birileri tarafindan ahnrp \letilmesi igin ne gerekiyorsa onlara yiinelik diizenlqnsler y.aptlm4tn' Oysabirtoprakpargasr tizerinde egerrenolanbirdevlet, biitficcargihi davr:anarmz, buradaki vatardaglann da hukukunu korumak ve onlarrn da iq g4rantisi, istihdam gibi problerrlerinigoznrekzonm&dn Aksitakdirde,bizetailkokuldmberiiisemfrleri"vqgi vereceksiniz, bu size yol, su, himret olar,ak geri donecek.." Vqgi vermeyc dwam ediyoruz; ama yol, zu, hianet olarak geri ditilnedigi gibi "bunlara ancak para verinen olur" noktasma 640