6zw;,n$TiRME ve ENERJI SEKTORtINDNTi WCUI,AMALARI

Transkript

1 CenqizFAYDALI 6zw;,n$TiRME ve ENERJI SEKTORtINDNTi WCUI,AMALARI CENGiZFAYDALI Enerji-Yapt Yol Sen 1970'liyrllann sonlannda diinyaticaretininyiizde 40lm denetimleri altrndatutan ulusagm girketler, azgeligmig iilkelerin ucuz iggiicfl ve hammadde kaynaklarrndan yararlanaralg ihracata y<inelik yahnmlan bu tilkelerde yapmrglardu. Bu tilkelerin dq ticareti yine aynr girketler tarafindan belirlenmigtir. Bu politikalar sonucundan bazr az geligmiq iilkeler srnai mal ihracatgrsr konumuna gelmiglerdir. 1980'li yrllardaki teknolojik geligmeler "smai kaydrmacilft" politikalanm tinemsiz hale getirmigtir. Yeni diinemde "esnek iiretim" teknikleri iiretim sisteminin yaprsrnda dtiniigiimlere yol aqmrgttr' Yeni iiretim tarzurda nitelilsiz i$ giicti yerine az sayrda nitelikli iggiicii kullamlmaktadrr. Postfordizm iiretim teknolojisi, uluslararasr igbiiliimiinde yeni esaslar getirdi[i gibi tiretim tirgiitlenmesinde ortaya grkan yeni olanaklar, ulusagn girketlerin, azgeligmig iilkelerde imalat sanayiinde do!rudan yatrtmlara ilgisini azaltmry, yatrnmlar geligmiq iilkeler arasmda gergekle gmigtir. yeni d<inemde, ulusaqrn girketlerkarlanm snai kaydrmacrhkile imalatsekttiriinde delil, altyapr ve hianetler sektdrtinde malsimize etneye baglamrglardr. Ulusaqrn girketler azgeligmig tilkelerin altyapr ve hianetler sektririine, yerli sermaye ile ortaklar aracrhltyla girmektedirler. Btiylece riskleri azalmakta, maliyeti de devletlere yiikletilmektedir. Ulusagn girketler yerli iizel sektrirle birlegerek faaliyet gd,sterdiklerinden "yabanct sermaye" olmanm ksrtlamalanm agabilmektedirler. Bu engel biiylece aqtldtktan sonra, azgeligmig tilkelerde devletekelinde bulunan altyapr ve hizmetler sektiirii, tizelleqtirilerek diler engel de ortadan kaldrnlmaltadrr' Yeni diinya diizeni, mali piyasalann serbestlegtirilmesi ile mali sermayenin ulusal engellerden kurtulmas, iiretken sermayenin diinyann gu ya da bu ydresinden karh alanlann devletekelinden arurdrnlan kendisine agrlmasr iizerine yiikselmigtir. Azgeligmig tilkelerde buhedeflere,imf'nin"istikrarprogramlan" ve DinyaBankasr'ilnkoqullu'lapsaluyarlama laedileri" aracrhfr ile ulaqrlmrgtrr. Bu program ve krediler ile agrlan diinem, azgeligmig 55

2 T MM)O Elektrik MUh en diel eri 0 d as t iilkelerde "diinya ile biitiinlegme", 'hlus-ritesi kalkmma", "modem diinyanm deferlerine ba[lanma" ve elbette "demokratiklegme" siireci olarak "kiiresellegme diinemi" adryla yiiceltilmigtir. Bununla birlikte yeni dtinya diizeni, hiresel srimtirgecilik olarak adlandrmayr hakeden gegitli tizellikler sergilemektedir. Bu sistem, azgeligmig iilke ulusal kaynaklanmn diinya sermayesinin tekeline ve elbette dosrudan kendi ihtiyaglanna gdre kullamlmak tizere terkedilmesini talep efrnektedir. Hergeyden <ince, azgeligmig iilkelerde ekonomide devlet tekelinin g<iztilmesi ve ekonomik iktidann denetlemeyecek kadar uzak nohalara taqnmasq ba$msrzhk ilkesini tehdit etnektedir. Azgeligmig iilkelerin konik sermaye yetersizlili sonrnu nedeniyle aran edilen "sermaye girigini arthmak", asml zamanda ulusagm sermayenin azgeligmig iilke kaynaklan iizerinde serbest tasamrfgiicti kazanmasr demektir. Ustelik ahnan tinlemler "sermaye girigini arthrma"ya da yaramamaktadr. Bunun kamtr <izellegtirme uygulamalandr. Ozellegtirme asrl olarakborglann odenmesine ytineliktir. Ozellegtirme ile iilkelere anlamh bir sermaye girigi ohnadrfr gibi, mevcut kaynaklar ulusasn sermayenin hiznetine gekilerek "sermaye gil<rgr" gugeklegtiriknektedir. En karh ve en temel surai iiretim kuruluglanmnhisse senetleri, borg indirimikargrhlr olarakkullanilmaktafu. Ksacas stirecin bir bttiin olarak anlamr, kendisi kapitalizmin bir tirtinii olan azgeligmiglilin yeniden iiretilmesinden bagka bir gey defildir. DtTNvADA ENERJi i$kolunda ozelle$tirme ve SERBESTLE$TIRME ICEF'in enerji igkolundaki dzelleqtirme ile ilgili raporun a gdzatacakolursak; ilk petrolaizinden bu yana diinyada enerji politikalanm kontrol etrnek igin bir yarrg bagladrfrnr gdriiriiz. Petrol ihrag Eden Ulkeler Karteli OPEC, ilk zamanlar petroll fiyatlannr ytikseltip biiyiik karlar elde ederken, 1980'li yrllardan sonra fiatlar diigmeye ve geri kalmrq petrol ihrag eden iilkeler biiyiik bir drg borg altnda kalrken, ba6ta Amerika ve OECD iilkeleri, uluslararasr finans ve yatnrmlarla btiytik karla elde etmeye baglamtqlardrr. Qok uluslu dev petrol girketleri birlegmeler, anlagmalar ve ortakhklar ile kartelin etkisini krrmayr bagarmqlardr. Dev petrol girketleri, k<imtir alanura da el aarak safin almalar ve birlegmeler ile ktimiiriin enerji piyasalanndaki rolti ve delerini dtigiirmiiglerdir. Bunun sonucu olarak 1979 lle 1989 yrllan arasmda kapatrlan AT tilkeleri komiir madenlerinden i99i agrkta kaknrgtrr. Kapatrlan ulusal kiimiir madenleri yerine, aynr girketlerin sahibi oldufu veya ortak bulundu$u geligmekte olan tilke madenlerinden kiimiir satm almmasma baglanmrgtu. Qokdu$ik fiatla Qin Halk Cumhuriyetinin diinya piyasalanna girmesi kiimiir fiatlarrnr diinya gaprnda etkilemigtir. Bugun dev l0 girket diinya kiimiir piyasalannrn 56

3 CenqizFAYDALl yansrndan fazlasrm kontrol etmektedir. Ucuz emek giicifurtin yannua en iistiin teknolojiyi uygulama bu dev enerji girketlerile Avnrpa veyajaponya'nm rekabet etmesi miimkiin de!ildir. Petrol kizinden sonra "serbest piyasa rejimi"nin en btiyiik savunucusu olan Amerika, uluslararasr alanda enerji politikalannm etkilenmesi ve denetimini sallamak igin yeni bir tirgiitiin, Uluslararast Enerji Ajanr (IEA) nrn kurulmasrnt bagarm4tu yrfinda OECD gergevesi iginde kurulan IEA'nrn ilk gayesi, petrol i(rag eden iilkelere karer yeni enerji politikalarr olugturmak olmugtur. Enerji tasamrfu, mevcut kaynaklann en etkin kullammq altematif enerji kaynaklannm geliqtirilmesi, kiimiirtin daha temiz fakat yaygur olarak kullamm yrintemleri, uluslararast iinlemler altrnda niikleer enerjinin daha yaygrn kullammr gibi IEA tezleri hep bu nedene dayanmaktadrr. Daha sonralan enedi igkolunun diinyada do!a, gevre ve ozon tabakasma etkisi ile atmosferin lsmmasl konulan da gtindemde tinemli yer almayabaglamrqtrr. Kuruldulundan bu yana IEA enerji politikalarr ve siyasi grkarlarn aynr anda ele ahndrlr bir kurulug olmuqtur. OECD gergevesi iginde bulunmasl sonucu son yrllarda OECD'nin ele aldr[r ozellegtirme ve serbestlegtirme gtirtglerinin, yrlda iki kez yaynlanan IEA Politika Dtiktimanlannda yer almasma neden olmaktadrr yrhndayayurlanan "IEAUlkeleri Enerji Politikalan ve Programlan Raporu" da, ingiltere, Hollanda ve Yeni Zelanda'da enerji ve ilgili sektrirlerde genig iizellegtirme uygulamalan yaprldr[r ifade edilmekte, bu arada diizenlemelerle ilgili Amerika, Avusturalya ve Tiirkiye'de adunlar atrldrlrna igaret edilmektedir. Elektrik iskolu bakrmrndan aym raporda gunlar belirtilmektedir: " 1988 ve 89 yrllarrnda elekrik igkolunda biiyiik defiqiklikler olmaya baglamrg ve geleneksel, merkezi iiretim yerine, daha ufak, fakat gayri merkezi olarak iiretim yapan girketlerin artmakta olduklan giirtilmiigtiir. Bu durum rekabeti arttrracaktr. Arttk biiyiik srnai elektrik ttiketicilerinin bu enediyi diledipi yerden dogrudan almalan olanalr ortaya grkmaktadr." Bunun de[erlendirilmesinden iki iinemli sonug grkmaktadrr: ilk olarak, tizel sektdre balh ve merkezi sistem dqrnda kalacak rizel girketleryaygrnlagacaktr. Bu "iizel" girketler ise zaten diler sektrirlerde, tirnelin kiimiir, demir-gelik veya kimya gibi, devlegmigirketler olacaktr. ikinci tinemli olan ise "rekabet" in sadece ulusal alanda defil, uluslararast alanda da arttrnlaca[r ve elektik enerjisini drgandan safin almarun serbest brakrlaca$ olmaktadr. Drqandan ahnacak elektrik enerjisinin ise ulusal fiatlardan daha da dtigiik olaca$r bir gergektir. 57

4 IM MOB Elel$rik M\hendisleri 0 dast. IEA Raporunda elektrik ithalatryla ilgili qu g<izlemler yaprlmaktadrr: "Defigik sistemler arasmda akrm yiikiinti dengelemek igin yaprlan elektrik ahgveriginin yanmra, elektrik akrmnda yeni bir dtinya ticareti ortaya grlcnaktadr. italya'da elektrik dry ahmr 1988 yrlurdayiizde 12 dolayrna grkmqtr. Bu ahm, Avnrpa'mn en biiytik elektrik safictst Fransa'dan ahnmrytu. Aynr qekilde 1988 ve 89 yrllannda isvigre, ingiltere ve di[er komgu iilkeler Fransa'dan elekrik sahn almrglardr. AT'nin Tek Pazar olgusu iginde birlegik bir elekfik piyasasr yaratilmasr galqmalan hzla devam efinektedir. Difer taraftan Kanada'mn Amerikaya sattrlr elektrik enerjisinde de biiyiik artrglar olmugtur. Bu arilg, iki tilke arasmda imzalanan Serbest Ticaret Anlagmasr hiiktimleri sonucu gergeklegmigtir." Elektrik ve enerjigkollannda ulusal hiihimetlerin <izellegtirme ve serbestlegtirme politikalannr dzendirmeleri, desteklemeleri veya uygulamaya koymalarr anlagrlabilir bir olgu olmaktadrr. Liberallegme, tizellegme ve uluslararasr ticaret birbirleri ile el ele giden politikalar olmaktadrr. Ancak IEA, Avnrpa Toplululu veya ABD-Kanada Serbest Ticaret Anlagmasr gibi siyasi kuruluglarrn aynr olguyu savunmalan ve uygulanmasr igin zorlamalarda bulunmalannr anlamak zor olmaktadrr. Ozellegtirme ve serbestlegtirmenin genel toplum grkarlannr daha iyi koruyacalr ve gergeklegtirecelileri siirtilmektedir. gu ana kadarki uygulamanm derinligine incelenmesi, zaten ekonomik dev olan surai girket ve kuruluglann, elektrik enerjisinin tizellegtirilmesinden biiytik kazanglar elde edeceklerini agrkga ortaya koymaktadrr. Qopu d<ikiimanda ele ahnmayan dilerbir grkar grubuna da igaret eftnek isteriz: Elektrik ene{isi iiretim santrallanm inga edenler ve makina, jenerat<ir gibi aksam sallayanlar. Ancak gok geligmig ekonomilerde bunlan yerine getirebilen girketlere rastlanmaktadrr. Bu girketler ise anlagmalar ve ortakhklar ile kendi iglemlerini uluslararasl nitelile kavugturmuq bulunmaktadr. Bu alandaki dev girketler Amerikan westinghouse, Alman Siemens, Fransz Framatome, Japon Mitsubishile isveg ve isvigre Ortakhlr Asea Brown Boveri olmaktadn Niikleer santral inga ve igletme kapasitesine sahip bu girketlerin, ulusal alanda tizellegtirme ve siyasi denetimin azaltilarak serbestlegtirme politikalan sonucu biiyiik kazanglar elde etmeleri beklenmektedir. ICEF'inRAPORU uluslararasr Kimya, Enerji ve Genel iggiler Federasyonu 0cEF) Diinya Genel Kurulunun raporunda diinyadaki tizellegtirmelerin sonucunu g<iyle tizetliyor. "serbest piyasa ele gegirdi ve gok uluslu girketler kazandr," 5B

5 Cen1izFAYDALl Enerji sektdriindeki bu deligiklikler, genelde diinya ekonomisindeki geligmelerin bir pargasr olmaktadrr. Geleneksel olarak srkr bir bigimde kontrol edilen ve ulusal politikalarrn temel pargasr olan sektdrler, gimdi diinya ekonomisinin pargasr haline gelmekte ve kir hevesine hedef olmaktadrr. Daha ijnceleri kamu kesiminde olan ve devlet tarafindan kontrol edilen sekttirleri gok uluslu qirketler ele gegirmeye baglamrglardr ve on yl iincesine kryasla diinya gaprnda enerji sektiirtnde gok tinemli bir yer almrglardu. O zamanlar bu girketlerin gticti ve rolti diinya ekonomisiizerinde zaten btiytik olmaktaydr. Enerji sekttiriinde, 6rne[in Kanada gibi, bazr iilkeler bu girketlerin gahgmalannr bir rilgiide denetim altrna alm4tr. O zamandan bu yana meydana gelen de[igiklik ve geligmeler onucu $u an diinya enerji sektdrti, gok daha birlegik ve birbirine benzer hale gelmietir. Yiiksek gerilim hatlanmn birbirine baflanmasr ve tilkeler arasr elektrik nakli gibi alt yaprlann entegrasyonu ile bagta elektrik enerjisi olmak kiimiir, gaz ve petrol sekttirlerinde gittikge artan diinya ticareti, bu ekonomi dahna uluslararast bir nitelik kazandrrmaktadr. Bu dalda yeni bir diinya igbtililmii beklenmektedir. Ozellegtirme ve serbestlegtirme uygulamalan toplumlara rekabeti arttrrma olarak gosterilmesine kargm bu aragtrma, uygulamanm ashnda zaten var olan sermayenin merkezilegmesi ve giiciin belirli odaklarda toplanmasrna yaramtgtr. Genel olarak devlet kontroliinde vebazr kurallara baflr gahgan kamu tekellerinin yerini 6zel oligapoller, iirnefin ingiltere'de elektik tiretimi gibi veya do!rudan iizel tekeller, ingiliz Ga$ gibi almqtr. Bu iizel girketler gok daha az kurallara ve devlet kontroliine ba[lt olmaktadrr. ig sermaye kaynaklanmn yok denece kadar az olmast sonucu, geligmekte olan iilkeler ile eski merkezi planh ekonomi tilkelerinde devlet mal varhklan ve kamu igletmeleri, yabanct yatmmcilann eline gegmigtir. Bu ele gegirme iginde birinci hedef, enerji dahnda arama sondaj, geligtirme, iiretim ve dalrtrm alanlan olmugtur. Ozellegtirme ve serbestlegtirme, diinya enerji devlerinin uluslar arasr alanda bir hegemonya kurmalannm aracr olmaktadrr. Bu genigleme sadece pefol devlerigin de[il, gaz, ktimiir ve elektrik sektdrlerinde de olmaktadrr. Ornelin British Gazveya Fransz EdF, uluslararasr enerjipiyasalanndadurumlanmkuwetlendirmekigin genig d4yatmmlar yapmaktadrr. Enerji sektdriinde bir dalda gahgan girketler geniglemekte ve bu selctdriin diger dallanna da el atmaktadr. Yatay ve dikey entegrasyon, gok uluslu girketlerin yeni "modern giirtiniirn"ti olmakta ve yeni stratejiler diinya gaprnda uygulanmaktadrr. Bu uluslar arast olma yangma, pehol ihrag eden iilkelerden yeni oyuncular da girmektedir. Genellikle bu yeni oyuncular, eski ve gtiglti Bauh girketlerle igbirlifi yapmaktadrr. Omelin Atnan VEBA ile Venezuella PDV igbirlifi, Japonlar ile Suudi 59

6 T MM? g El ektrik M ih en diel eri 0 d a st Arabistan ARAMCO iligkisi ve Nijerya Ulusal Pehol $irketi ile Fransz Elf, Amerikan Farmland ile ispanyol Ertoil ortakhklan gibi. Bu yeni oyuncular satrg ve da$tm alanlanna girmek isterken Batrh girketler dolal kaynaklara do!rudan girmeyi garanti altrna almak istemekte ve bu gekilde ortak grkar tezini kullanacakendi giiglerinin daha da arffnasr igin yeni yollar aramaktadu. Llluslararasr girketlerin bu yeni stratejisi en gok ulusal enerji politikalann ahgkrn iilkeleri ve en bagta iggi-igveren iligkilerini etkileyecektir. Uluslararasr rekabete kapah iken elde edilen ve korunan iistiinliikler, uluslararasr nitelik kazanan enerji piyasasmrn etkisi altrnda yok olacak ve bu arada sendikalann da giicii azalacaktr. ETKiLERi Batrh iilkelerdeki bu dzellegtirme ve serbestlegtirme dalgasr, gok iinemli olan enerji sektririinii de piyasa igine sokmaktadrr. Bu uygulamanm hzr ve kapsamr, deligik ulusal kogullar, geleneksel ahgkanhklar ile bugiinkii duruma baflr olrnaktadr. Aym veya benzer piyasa gtgleri olmasma ragmen, iirne[in ingiltere ile italya'daki uygulamalar gok degigik olmaktadrr. Bu geliqmelerin gok yanh etkileri olmaktadrr. En gok yarar giirenler biiyiik enerji girketlerile geniq gapta enerji kullanan sanayi olmugtur. Bu biiyiik srnai tiiketiciler, krsa ve orta vadede, pazarhk gtigleri nedeniylenerjigin daha az fiyat iideyeceklerdir. Ancak uzun vadede enerji sektdrtiniin btitiin dallannda birkag dev girketin sdzii gegecek ve denge enerji sa$layan girketler lehine de[igecektir. Baa uygulamalarda serbestlegtirme ve tizellegtirme btiytik yolsuzluklar iginde yaprlmrgtrr. Spektilasyon sonucu kiigiik bir grup gok krsa siirede gok biiyiik kdrlar elde etmigtir. Bazr iilkelerde ise "yumuqak" yolsuzluklara ve kayrmalara rastlanmrgtu. Htihimetlerin devlet mal ve varhklannr satrnasr konusunda OECD dahi "kamu kesiminin satilmast ile devlet biitqe agrklan kapatrlrken, devlet mal varh$r eksilmekte ve orta ile uzun vadede vergi artrglanna veya kamu borglannm yeniden ytilseknesine yol agacaktr" demektedir. Avrupa i99i Sendikalan Aragtrma Enstitiistiniin bu konuda bir gahgmasr da OECD gdriigiinii teyit etmektedir. "Devlet kamu mal varhklanm ortadan kaldrrmaktadrr. Bu durum basit olarak borcunu ddemek igin bir ailenin altrnlannr satmasrna benzemektedir." Bir baqka deyigle, iizellegtirme, gok iyi gelir elde eden birpilotun, borcunu tidemek igin g<jzlerini satrga gftarmasr olmaktadrr. Operasyon yaprldrktan sonra k<ir olan pilotun yeniden gdzlerine kavugmasr miimkiin olmayacak ve erken verdi$ bu karardan dtintilmeyecektir. AA

7 CenqizFAYDALl ozellegtirme uygulamasrndan en gok zaran iggiler ve gewe gtirmektedir. Bu uygulamada maliyet biiyiik tinem tagrdrlr ve iglemler birlegtirildi[i igin genig gapta ig kaybr ortaya grkmaktadr. Enerji girketlerinin bu dalda gahgmalanm birlegtirmeleri zamanla Bah Avnrpa ve Japon kdmiir madenlerinin tamamen kapatilmasma neden olacaktr. Btilge ekonomisi ile iqgticiiizerindeki olumsuz etkilerinin yamsrra bu iilkeler ithalata bafrmh duruma geleceklerdir. Enerji sektiiriiniin uluslararasr nitelik kazanmasr, gevre konusunda devlet mtidahalesini de zayrflatacaktr. Batrh hiihimetler, giiglti oknalan sonucu girketleri gewe konusunda bazr kurallara uymaya zorlayabilecektir. Ancak geligmekte olan iilkelerde giig gok uluslu qirketlerin elinde olmaktadrr. Baa batrh iilkelerde yeniden millilegtirme de olabilir. Genel hiikiimet politikalan ile piyasa ekonomisinin gakrgmaya baglamast, millilegtirme uygulamasmt beraberinde getilecektir. Ancak birqok alanda geriye dtiniiq miimktin olmayacaktu, Ya siyasi iktidann giiciiniin azalmast veya meydana gelen yaprsal defigikliklerin biiyiik boyutlan geriye driniigii engelleyecektir. Bu uygulama, daha 6nce granit kaya iginde dokunulmaz olarak goriilen yaprlann, baskr, propaganda ve lobi ile degi$tirilebilecefini ortaya koymuqtur. Ozellegtirme ve serbestlegtirme uygulamasrnn geligmekte olan iilkeler iizerindeki e1ftisi:!:ok de[igik olmugiur. Mageb tilkeleri ile Nijerya harig, Afrika'da bir etkisi olmamrgtr. Bunun nedeni diinya ekonomisi iginde Afrika'nm gok higtik bir payr olmasrdr. Asya iilkeleri bu uygulamaya baph olduklanm agrkqa ifade etmektedir. Buna ralmen, kamu kesimi yrineticilerinin, askeriyenin ve sendikalann kargt gftmast sonucu, ilan edildi$i kadar genig kapsamh olmamtgfir. 0rnefin Tayland uygulamasr. Aym durum Giiney Amerika igin de gegerlidir. Ancak bu tilkelerde ekonomik durumun gok bozuk olmast kdr getiren girketlerin bir dalga halinde iizellegtirilmelerine yol agabilecektir. Kdr getiren qirketler ise genellikle enerji sektdrtinde olmaktadr. Bu konuda, elli yrl iince millile$irme politikalan sonucu iilkeden kovulan gok uluslu girketlerin, gimdi iizel davet ile aym iilkelere drinmesi beklenmektedir, ilk olarak ekonominin merkezinde bulunan bu genig sahada konfiolii kaybedecekler ve kalkrnma planlannr piyasa giiglerine balh krlacaklardrr. Bu durum ise birgok kalkmma hedefini ulagrlamaz hale getirecektir. Ozellegtirme ve serbestlegtirme uygulamasr beraberinde genig gapta iqsizlik ve diigiik iicretleri getirmektedir. Liberal ekonomik politikalann "kalkrnma"ya yol agmast yerine, yoksullulun artmasrna bu kalkrnma modelinin yararlannm gok dengesiz bir bigimde da$rlmasrna ve ekonomik giiciin uluslararast baflantrh higtik bir grubun eline geqmesine yol aqaca[mr ortaya koyan kuvvetli gristergeler vardr. Bu konuda en giizel iirnekler Hindistan, Arjantin, Brezilya ve 61

8 IM MOB Elekfrik Mlhendieleri 0 daer hatta Venezuella olmakta ve daha birgok iilkenin listeye girmesine az bir zaman kalmaktadrr. ikinci olarak <izellegtirme ve serbestlegtirme, gewe ve dolayr daha biiytik tehlike igine sokacakhr. Geligmekte olan iilkeler, yabancr yatnmlan gekebilmek igin birbiri ardmdan bu konudaki kaide ve kurallarr zayrflatrnaktadrr. ABD ile Meksiko arasmdaki iliqki bu durumun en gtizel bir <irne[i olmaktadrr. Son olarak, giuikge artan bir bigimde enedi devleri, ucuz iggiden yararlanmayr arttracaktr. Bunun iimeli, kdmiir igkolunda girketlerin Krzrl Qin ile Venezuella'ya ucuz iggi igin kaymast olmaktadrr. Kdmiirii gok ucuza mal eden Polonya bagta olmak tizere diler Dolu Avnrpa iilkeleri de gok yakrnda bu listeye dahil olacaklardrr. Ut xnuizoe vaiilan Oznr,lngrinunlnnvn Kit,lnnonxl son DURUM Bu politikalann tilkemizde yagama gegirilmesi igin en tinemliadm}4ocak 1980 istikar kararlannm ahnmasryla alalil. 24 ocak istikrar paketinin tek amacr vardr; kapitalizmin tekpazu hedefi do$rultusunda, IMF kararlanm yerine getirerek, emek cephesini yoksullagtrrmak, tilke kaynaklarrnr ulusal ve uluslararasr tekellere aktarmak. Bu amaca ulagmak, ancak baskrcr ve zorba bir iktidar ile miimhindii. Askeri darbeyle istenilen iktidar tipi yiinetime getirildi. Ekonominin bagura da 24 Ocak istikrar paketini hazrlayrcr ekip oturtuldu. Paketin devreye sokulmasr igin iki ytintem izlendi. Birincisi; do!rudan emek kesiminin ulusal gelirden aldrlr payr higiiltmek. Bu konuda amaca ulagmak hig de zor defildi. Devlet giidtimlii sendikalar drgrnda tiim toplumsal rirgiitlenmeler dalrtrlmrg, yasaklanmrg ve tamamen susturulmuqtu. Qahganlann miilki gelirden aldrklarr pay siireg iginde %40'lardan%10'lu rakamlara indirildi. ikinci ytintem de bu kaynaklann ulusal ve uluslararasr tekellere aktanlmasrydr. Arag da tizellegtirme politikalanydr. Kamuoyunu razr edebilmek igin her tiirlii yola bagvuruldu. Onceleri tek afrzdan KiT'lerin verimsizlili, kambur olughrdulu, zuar ettili pompalandr. Sonra bu iglefinelerde teknoloji yenilenmesi yaprlmadr, yatmmlan durduruldu, drg borg sarmalma sokuldu, knacast KiT'ler mezarhklarr olugturmak igin her yol denendi. Ozellegtirme igin iine siirtilen argtimanlann aksine (igsizlili <inleme, verimlili$i arfirma, yatlrun olanaklannr olugturma, sermayeyi tabana yayma, kaliteli hizmet sunma) ilzellegtirmelerin drg ve ig borcu kargrlamaya, sermayeye kaynak aktarmaya ve kara para aktarmaya ytinelik yaprldrfr tiim grplakh[ryla ortaya grkh. 62 TMMOB 2. ENERJİ SEMPOZYUMU KASIM 1999

9 CenqizFAYDALl Oncelikle kamu kuruluglannrn "getelerle miicadele" adma, Susurlukholdinglerine verildili ortaya grkmrg, htikiimet sug flstii yakalanmrgtrr. Bir gok iizellegtirme ihaleleri, limanlar, bankalar, enerji santralleri ve dalrtrn gebekeleri, POA$ illefineleri Susurluk raporunda adr gegenlerin bagrnda bulundu[u holdinglere verilmesi oldukga dti giindiiriiciidiir. KiT'lertizerinde oynananbu kirlivekaranhkoyunlararafmen, KiGEM'inyapmrg oldu[u ve Korkut Boratav'm 3 Arahk 1998 tarihinde Cumhwiyet Gazetesi'nde yayrmlanan makalesinde rizetledili haliyle KiT'lerin son durumuna bakacak olursak; Aragtrmanm kimi bulgulannr birkag soru ehafinda tizetleyelim: KiT'lein ti)mii ele ahndrytnda sonyllardabasanm giistergeleibozulmus mudur? Tam alrsine bir diizelme vardrr. I 985- I 995 arasmda KiT'lere ulusal elanomidm sallanan kaynaklar Qarprct boyutlarda daralmstm istihdam yilzde 14, sabitfiyatlarla KiT yattrmlan ise yilzde 68 gerilemistir. Buna rafimen KiT sistemt yilzde 5'e yahasan birtempo ile biiyi)yebilmgtir. dzellestirmelervekaynkdaralmasmara[menmillihastla iqinde KiT pay yiizde I 3 len sadece yilzde I I 'e dilsmiis ; imalat sanayiigindeki pay ise ;asffttct bir biqimde yiizde 27 'den yiizde 29'a qtlonqtr. Azalan istihdama ra{men artan ilretim, dogal olarakanekveriminiyilkseltrn$, dahastkit'lerverim artqlanbahmtndan dzelsehdriiasmrynr l9s5leimalatsanayindekikamuisletmelerindeisqiba.smakatma defer i)zel isletmelerin 1.7 misli ilstilndeydi e bu fark 3 misline Qilow;tm dte yandan KiT'lerin zararlan ve kamu agtklanna knthlan nedeniyle ekonomiye yiik olduklan iddiasmtn da, incelenene ddnem sonunda tamametr geqersiz hale geldi!4 ortaya gtkrnaha&r. Kamu miilkiyeti gergehen kaynak israfina ve verimsizlile yol agmaha mt&r? Miilkiyet bigiminin etkinlik verim ilzerinde ne kadar belirleyici oldufiunu saptamaya galrymaldadn Ve ortaya koymaha&r ki iizel iqletmelein lwmu lwruluslanndan daha etkin oldug darumlarda dahi bu "iistiinlilk" millkuetin kamwal veya 6zel olmasma bafih delildir Farkhhk, telcnoloji seqimi,lwrulus yea eskilihyenilik gibi millkiyet-&st etkenlere ba{ldm Tek tekilretim kollan igin neler sdylenebilir? Qimento sanayiinde basann gd*ergeleri agrstndan iki tilr lwrsilasfirmayapilmry. OzelleStirme <)ncesinde lamusal ve dzel $letmeler ile iizellestirilen isletmelerin safi;itan dnceki ve sonraki durumlan... itk dzellestirmelein uygulan&lt kamu isletmelei ile t)zel isletmelerin satry dncesinde aynt etkinlik diizeyinde oldulu saptanmts. En etkin 63

10 IM MOF Elebrik Mlhendieleri 0 dast isletmelerden baslayan dzellestirme sonrasmda ise bu isletmelerin basartmlannda herhangi bir dtizelme gergeklesmemis. BaSanm dilzeyleri daha dilsilk olan kamu isletmelerinin ise dogda bulunmax, yani larulus yeri segiminde bdlgesel kalhnma hedefinin rol oynamry olmax ilgingtir OzelleStirme, gimento sanayiinde ag* segik i)g sonug vermistir: isgi g*arma, taseronlasttnnd ve b6lgesel tekellerin olusunu... Kagt adilstrisinde iizel kuruluslar SEKA isletmelerinden daha gengtir. Bu nedenle teknoloileri daha yenidir SEKA tesislerinde izlenen dikey entegrasyonun uzmanlasmayt ve ortalama verimi olumsuz etkiledifi ortaya Ekmaktadm KuruluSn izlenen bu teknolojik tercih yiizilnden; yani millkiyetle iliskisi olmayan nedenlerle SEKA isletmelerinin etkinlik dilzeylerinin ddnem ortalamalan tizel tesislerin alunda&r Ancak diinem sonunda SEKA, etkinlik diizeyi bahmtndan dzelwruluslan yalalayabilmgtir Gibre sanayiinde de benzer sonuqlar elde edilmistir I985le knmu luruluslan verim/etkinlik diizeyleri bahmmdan 6zel isletmelerin alnnda iken, on yil iginde bu agtgt kapatabilmglerdir ve bdylece, KiT lcuruluslanntn silrekli olarak dilsilkverime mahlwm olma&lt ortaya Elonrytm dzel sehrirle lurstlastrmanm siiz lanusu olmad$t petrc-kimya sanayiinde ise Aliaga entegre kompleksinin dogru yapilmts bir teknoloji segimini igerdigi ve iirne{in ayu tarihlerde kurulan Gilney Kore tesislerinden baslangg tarihinde daha etkin oldugt ortaya gtkmaktadn )zellestirmelerin ardmdaki gergek nedanler nelerdir? )zellestirme ideologlan lamu isletmeleinin tasfiyesinin ardtnda esas olarak iig neden oldulunu ileri siirerler: Sermayeyi tabana yaymak, rekabetgi bir piyasa dilzeni kurmak ve etkinli[i arttrmak. Arastrmarun bi)tiinii, dzellestirmeler sonunda bu i)9 hedefin de gergehesmedigini ortaya koyuyor. o halde gergeknedenlerfarkldm Arasfinctlara g6re bir neden kamu aeklanrun Jinansmantdtr. Digeri ise siyasi ihidara yahn is qewelerine kaynak ahanmtdtr Kamu malmtn ya{malanmast anlamma gelen bu ikinci hedefin kaytrma, di$ilk fiyatlama ve safit kosullanntn gilnenmesi yollarryla nasil gergeklestigi drnek olaylarla ortaya konuyor Ne var ki, ara$trmanm bu baflamdaki bulgulan bir bugukyl ilncaine aittir Son aylarda gadamlan-mafya-siyasetgi ililkilerinin en gok yeserdi{i alantn ilzellestirmeler oldu{u ortaya gilvna& mt? KiGEl,t qalqmasmda HAVAS, SEK, EBKveORUS'rili;kinyi)zhzarfict hrnekler; bu son gelismelerinyantnda pek "masum" kalmaktadn Onceleri tizel sekttir kendisine yiik olarak giirdiilii, btiyiik miktarda yaturm gerektiren, altyapr, e$itim, salhk, iletiqim, enerji sekttirlerini devlete havale etrnigtir. Kdr marjlan diigen, kize giren gok uluslu girketler, bu sehorlerdeki ranu elde efine ugra$uu 64 TMMOB 2. ENERJİ SEMPOZYUMU KASIM 1999

11 CenaizFAYDALl her tiirlii hukuksuzluklar, saldrganhklar ve her tiirlii etkileme mekanizrrasrm kullanarak yiirtifrnektedirler. ENERJiVE ozrllf$rh]\{e $zellegtirme gahgmalarma girmeden iince iilkemizdeki enerji politikalarr ve potansiyelleri hakkrnda krsa bilgi verelim. a) Enerjide Planlama Sorunlan: Tiirkiye'de enerji alanrnda ya$anan sorunlara en temel kaynaklanndan birisi, sektiirde baglanggtan bu yana ciddi bir planlama sorunu yaganmasrdu. Planlamalanurda ya$anan sorunlar, sektiirde silregelen kurumsal pargalanma nedeniyle kurumlar arasmda etkili bir koordinasyon higbir zaman gergeklegtirilememig olmasrndan kaynaklandrlr gibi, kir giidiistiniin basmct ve drya bafrmhhk nedeniyle, iilkenin sanayilegme ihtiyact do[rultusunda dolru ve isabetli bir enerji planlamast da yaganamamrqtr. b) Krmusal Katua Deler Yerine Klrhhk Kriteri: Enerji politikalannm olugumunda sekttiriin kirhhk giidtisiiniin basmcmdan kurtulunamamasr ve dolayrsryla enerjiiiretimininkamusal delerinbelirleyicikiteri haline gelmemesi sekttirdeki planlama siirecini bozmug, sektdriin sorunlannm daha da alulagmasura yol agmrgtrr. Ome[in petrol kaynaklan krt olan ve bu enerji kaynafmda iinernli olarak drga ba[rmh olan Tiirkiye, normal olarakulagrm alanurda demiryoluna ve toplu tagrmacrhla[rhk vermemiqtir. Tersine karayolunu ve iizel tagrmacrhlalrltk verilmig, bu ise iilkenin enerji kaynaklan bakrmrndan drga bafrmhh$rm arttrdr[r gibi, gereksiz bir enerji tiiketimine yol agmrgtn c) Enerjide Drya Ba$mhhk: Yerli tiretimin toplam ttiketimi kargrlama oram 1950 yrhnda ytizde 93 seviyesinde iken, bu oran 1960 yrhnda yiizde 84'e, 1970 yrhnda yizde77'ye,1980 yrhnda yiizde 54'e, 1990 yrhnda ytizde 48'e, 1995 yrhnda ise yiizde 42 seviyesine gerilemigtir' ithalatrn toplam ttiketime oranmm yiizde 7'den yiizde 58'e ytikselmesinin en iinemli nedeni pefiol tiiketimindeki artrgtr. Pefioliin toptan tiiketimi iginde yiizde 8'i bulmayan payryizde 46'yr a9m6tr ve bunun ytizde 87'sinde ithal edilmektedir. d) Baghca enerii PotansiYelleri: I ) Hidroelektrik enerj isi : 65

12 IM MOts Ele}Jrik Mihendisleri 0 dagt 1995 yrhnda toplam enerjiiretiminin %I2'sini elektrik enerjisi iiretiminin ise %45' ni kargrlanughr. I 997 tarihinde ise toplam eleknik enerjisinin % I 3 'iinii kargrlamrghr. Hidrolikpotansiyeli433 milyarkwh, teknikolarakkullamlabilirpotansiyel ise 212 milyar kwh'drr. Bugiin bu potansiyelin %30'u kullamlmaktadrr. 2) Linyit: Yerli enerjiiretiminin yiizde 40'rm saflamaktadrr. Linyit rezervleri 8.3 milyar tondur. Bu miktar 1.7 milyar TEP'e kargrhk gelmektedir. iyi bir arama gahgmasryla bu rezert 3-4 katma grkabilir. 3) Tagktimiir: Ttirkiye'de 835 milyon TEP dtizeyinde tagkiimiirii rezervibulunmasma kargn, Ttirkiye'de tagkiimtirti iiretimi siirekli azalmaktadr. Qegitli teknolojik yatrnmlar yaprlmasr suretiyle yrlhk taqk<imtirii tiretimi hsa stire iginde l0-20 milyon TEP diizeyine gftanlabilir. 4) Petrol: Toplam enerji ttiketiminin 7o46'srm olugturan petroltn Ttirkiye'deki iiretimi bu gereksinimin 0/ol3'i kadardrr. Petrol arama konusunda gerekli arama gahgmalarr yaptlmamaktadtr. Bu iqlemler yaprldrlrnda peffol iiretiminin bir kag katrna grkanlmasr olanakhdrr. 5) Do[algaz: Tiirkiye'de dopalgaz potansiyeli diigiik oranda olmasma rapmen, ithalatla do$algazrn toplam enerjigindeki payr giderek artrnlma gahqmalarr yiiriitiilmektedir yrhnda 6.7 milyar metehip tiiketilmekte iken, yaprlan perseksiyonlarda dopalgaza2010 yrhnda 5l milyon TEP ile toplam enerji ttiketimindeki payrm o/o37'ye grkanlmasr diigiintilmektedir. 6) Jeotermal, riizgar ve giineg enerjisi: Gtineg, jeotermal ve riizgardan elektrik enerjisi iiretim teknolojilerinde hrzlr bir geligme yaqanmaktadrr. iyi bir planlama ve teknolojiyle bu yinelenebilir kaynaklardan eld edilen ene{inin toplam enerjiiiretimi igindekipayrmn 2010yrhndaYo22'yegrkannak olasr iken bu kaynaklarrn kullanilmasr ihmal edilmektedir. 66 TMMOB 2. ENERJİ SEMPOZYUMU KASIM 1999 $u anda bu kaynaklardan elde edilen enerji toplam enerjinin %2-3'ii civanndadrr. 7) Niikleer Santallar: Elekfikiiretimi alanurda drgabaprnhh[r artracakuygulamaludanbiri de elekfrik

13 CenqiztAYDALl tiretim alamnda niikleer santrallerin giindeme getiriknesidir yrlma kadar yapilmasr planlanan 1000 MW gticiindeki 2 niikleer santralin iilkemiz toplam kurulu giicii iginde payr yiizde 2,z}2}yrhna kadar deweye almmast diiqiiniilen toplam 10 santralin o yrl ki kurulu gtig igindeki payr ise ytizde 10 olacaktr. Dolayrsryla insan hayah ve gewe iizerindeki yaratabilece[i btiyiik tehlikeleri gimdilik bir yana brraksak bile, niikleer santrallerin kurulmasmm Tiirkiye'ye 2020 yrlna kadar ciddi bir iiretim katkrsr olmayacaktr. Tiirkiye ntikleer sanhallerden elde etmeyi hedefledifi %10'luk bu enerjiyi, her haltikarda kendi kaynaklan ile saglayabilir. Ne var ki iilkenin enerji politikasuu uluslararasl sermayeye ipotek ermeye kararh g<iziikeneoliberal politikacrlar; ilk yatrnm maliyeti ve elektrik enerjisini iiretim maliyeti diler santral tiplerine gtire daha ytiksek olan, teknoloji ve yakrt bakrmrndan tiimtiyle drga ba[rmh olan niikleer santralleri rsrarla Tiirkiye'ye sokmaya gahgmaktadrrlar. Mersin Akkuyu Niikleer Santral yaplml igin verilen tekliflere bakrldr[rnda, enerji sektd,riiniin gelecefinin giderekuluslararast sermayeye dewedilmehe oldugu daha net olarak giiriilebilir. l. AECL (Kanada), Kuarner John Brown (ingiltere), Hitachi (Japonya), Giir-ig, Gama, Baymdrr (Tiirkiye). 2. Westing house (ABD), Mitsubishi (Japonya), Enka-MNG (Tiirkiye). 3. NPI (Fransa-Almanya), Siemens.(Almanya), Framatome GEL-A (Fransa- Aknanya), Campenon Bernard-Hoctief (Fransa-Almanya), Simko, Garanti Koza, STFA, Tekfen (Tiirkiye). Drga bafrmhh[r artracak olan faktiirlerden bir di[eri de, santal ingasr iqinin iizel sermayeye devridir. YiD ve Yi ve igletrne Hakkr Dewi modellerise biiyiik iilgiide gok uluslu tekellerin sektiire girmesine ve sektdrii denetler hale gelmesine yol agmaktadrr. Ozellikle Y.i.D. ve Y.i. modeli tam bir yabancrlagtrma yiintemi durumundadrr. Altyapr yatrrmlan biiytik finansman gerektirmektedir ve dolayrsryla ancak uluslararast dev tekellerin altrndan kalkabilece[i bir iqtir. Enerjide 0zelegtirme: TMMOB 2. ENERJİ SEMPOZYUMU KASIM 1999 Dtinya Bankasr ve IMF'nin direktifleriyle, tarih ve 513 sayrh kanun htkmiinde kararname (I(HK) ile TEK, Tiirkiye Uretim ve iletim A.$. (TEA$) ve Ttirkiye Elektrik Dalrtrm A.$. (TEDA$) oluak ikiye aynlmrqtrr. Diinya Bankast elektrikle yatnmlar iginproje kredisi vermeye yanagmazken, bu kuruluglann dzelleqtirilmeyehazr hale getirilmesigin 840 milyon dolar kredi vermigtir. Bu tutar iizellegtirilmeye gahqrlan 12 sanhalin devir bedellerinin %50'i civanndadrr. 67

14 IM MOts Elektrik MUh endisleri 0 dast l. Enerjide Ekonomik Yalma ve Talan Drinemi Baqlamrgtrr yt hnda Resmi Gazete'ye veilen iki ilanla I 2 elektrik santali ile 29 bdlgeye ayrrhnrg dalrtrm gebekelerinin tizellegtirilmek tizere ihaleye agrlmrgtr. ipletrne hakkr dewedilecek 12 Sanfralin; Ulke elektrik iiretimindeki payr Toplam yatlnm miktan (devletge yaprlan) Devam Eden Yatrnm Mihan Bu sanfrallerin yrlhk kan (yaklark olarak) 20 yillft tahmini kan l2 santralin devir bedeli I/3MGV $ $ $ $ $ Giirtildii[ti gibi devletin kasasrna 20 yrlda 15 milyar dolar kar getirecek santraller 1.6 milyar dolara gok uluslu girketlere ve medya paftonlannaltrn tepsiyle sunulacaktrr. Dagtm gebekeleri; iglehne Hakkr Dewi Diigiiniilen Dalrhm gebekeleri : Toplam yahnm tutan Abonekatrhmpayr 30 yrll* tahmini kan 30 yillft devir bedeli s $ r.377$- 3 r $ $ Tablo aym tablo, 30 yrlda 31,5 milyon dolar kar getirecek da[rhm gebekeleri 2,6 milyar dolara devredilecek. Ustelik halkhn toplanan 5,5 milyar dolarhk igtirak bedelleri ve deferi tahmin edilemeyen giivence paralan da bu girketlere dewedilecek. Aynca yapacaklarr yatrnmlan ve devir bedelleri elektik tarifelerine yansrtrlarak yuk yine tiiketicinin (halkrn) srrhna yiikletilecekrir. Ozellegtirme uygulamalan hukuksal normlara uyulmayarak yaprlmaktadrr. Qahganlann bir gok ekonomik ve sosyal haklanm gasp eden bir tarzdan dzellegtirme yaprlmaktradr. Ozellegirilen kurumlarda %50 oramnda igten atnalar yaganmakta ve tizliik haklan verihnemektedir. 6B TMMOB 2. ENERJİ SEMPOZYUMU KASIM 1999

15 CenqizFAYDALl son DoNEMDE YA$ANAN SIYASAL GELi$MELER VE oznlr,n$rirr,ie DENEYiMLERI Ozellegtirme ile Problemler Artmrgtr.. Elektrik kayrplan azalmamtg, iki katrna qrkmrgtr. Tflketiciden ahnmamast gereken trilyonlarca lira tahsil edilmigtir.. TEDAg'rn belirledipi arifelerin drgrna grkrlnugtu. (Tesisat baflama, saat agmakapama). TEA$'a kargr borglar iidenmemigtir. Bu borglar igin saylsnca dav agtlmrqtn'. AKTAg'rn <idemesi gereken 500 milyon dolarhk igletne hakkr devir bedelinin iidendipine dair higbir belge bulunamamaktadu.. Siizti edilen biilgelere tek kurulluk yatrnm yaprlmamrgtrr,. Elektrik iletim hatlarma yatmm yaprlmadr$rndan bu bdlgedeki elektrik voltaj larrndaki diigtikliikle beyaz egyalarda s aysrzc arnalanmalara yol agm$tlr.. Yaprlan veyaprlacak siizlegme metinlerinde devletyetkililerinin iddia ettifi gibi tjzel sekttirtin furansman olanaklanndan yararlamlmasrna iligkin tek bir madde bulunmamastna ra$nen, yaprlacak yaflnmlann, bakrm ve onanmlann, igletne devir bedellerinin tutarlanmn ttiketicilere yansrtilaca$t agrkga belirtilmigtir. Ulkemizde 1980'li yrllardan itibaren iizellegtirme politikalannrn alt yapr gahgmalan ile birlikte enerjiye yanstmasl, enerjiiretimine ytinelik yahnmlann srnnlandmlmasl enerji iletim hatlarr ve da[rtrm merkezlerinin teknolojik agtdan yenilenmemesi ve kagaklara seyirci kalarak 96z yumma politikasr giidiilmi$tiir. Bizim iilkemizde hat kayplan toplamr %18'dir. Bazr biilgelerde bu oran Yoll'lere kadar grkmaktadrr. Geligmig iilkelerdeki hat kayrplan toplamr ise %5-8'dir. Ulkemizde iiretilen enerjinin ancako/o 68.92'si net olarak ttiketilmektedir. itetim teknolojisinden dolayr hat kayrplannt olmast yada bu hat kayrplan igerisinde ki kagaklann olmast batr iilkeleriyle kryaslandrfrnda devletin her alanda oldu[u gibi gtizyummave KiT'lerin verimsiz oldu[upolitikasrnabir dayanak olugturma gabasmdan kaynakh oldulu g<iriilebilir. Elektrik sektiirtinde bilingli olarak yatrnm yapmama, teknoloji yenilememe politikasr uygulanmrgnr. Aynca kayrp ve kagaklan dnlemeye ydnelil yeni giig kaynaklannt devreye sokmak igin proje kredisi vermeyen Diinya Bankasmm bu igletmelerin iizellegtirilmeye haarlanmasr, ticarilegtirilmesi igin 850 milyon dolar kedi vermesi oldukga diigiindiiriiciidiir. TEAg verileriyle 1995 sonu itibarr ile tilkemizdeki kurulu giiciin geligimi 69

16 IM M0 B Eleklrik MUh en disleri 0 d ast (yanielektrikenerjisektiirtineiiretimbanndayaprlanyatrrrmlar),1985-l990yrllarr arasmda yofun bir yatrnm oranl ve miktarr varken, 1990'lardan sonra yatrnm oranr ve miktan diigmektedir. (Kaynak:Elektrik Enerjisi Ulke Raporu, TEA$-1995). Bunu sonucu olarak ktitti-bakrmsrz bir iletim hattma sahip olmug ve resmi verilerle %18 oranmda iletim hattr kayrplarr sdz konusudur. Kagaklardan kaynaklanan kayrplarrn ise %3 civannda oldufu bilinmektedir. Bu 9u anlama geliyor, iiretmig oldu[umuz her dtirt birim enerjinin bir birimini ttiketmeden kaybediyoruz. Oncelikle 1990'h yrllardan sonra bilinqli olarak arttrrlan enerji iletim hatlarr kayrplarr ve kagaklan sanki tizellegtirme ile giderilecek bir sorun olarak delerlendirilemez. Bagbakanhk Teftig Kurulu'nun Sorugtunna raporu olarak 'de yayrnladrlr "TEA$ ile gdrevli girketler AKTA$ Elektrik Ticaret A.$. ve Kayseri ve Civarr Elekfiik arasrndaki mahsuplagma ile ilgili olarak Yiiksek Denetleme Kurulunca kabul edilen tarihli Ozel inceleme Raporu"nda; " 1994 yfu mahsuplasmasmda; Aha4 girketiyle 1990 yrlmda yaptlan ESA'larm aynlmaz eklerine gdre belirlenmis kaytp lwgak orantntn Atctos igin % B.S olarak kabul edilmesine ra$nen 1994 yilr mahsuplasmastnda Enerji ve Tabii Kaynakrar Bakanh{t'ntn onaytilealetnsigin%16.28 olarakalmh!\kayry kagakorantn I puarun 1994yiltiginparasal karsfu{tnm AHa.E igin ,8 milyonlita oldugu ba durumun ileriki yillarda kagaklan girketlerce kontrol altma almmayarak bu oranlarm daha da biiyilmesine imkan olugturabilece$i, kdtii,igletmecilik sonuca kayrylarda da buna benzer durumlu olugabilecefi" belirtilmektedir. Kaynak Dergisi tarafindan 1997 Mart ayrnda dtizenlenen,,elekon 9i,, de Qukurova Elektrik Enerjisi Sorunu Paneli"nde Elektromekanik Sanayiciler Derneli Baqkanr orhan ERSEN, "Qukurova'da enerji talebi artry oran geriliyor, kayrplar artryor" baqhfr altrnda sundulu bildiride gunlarr ifade ebnigtir. "Qukurova btilgesindeki elektrik tiretim ve iletimin Uzan ailesine gegiqiyle birlikte ( arasr) puant giicii artrgr %l I ortalamalardan %4.76 ortalamalara diigmtig, biiriit eneqi %12.5 ortalamalardan %7.3'lere diigmiig ve biilgeye satila net eneqio/ol2'lerden% 8.6'lara diigmiig. Kayplarda o/o 5'lerdenYo5.7'lere 6'lara do!ru yiiksehnigtir. Bu kayplar yalnzca hafo merkezlerindeki iletim hatlarrndaki kayrplardrr. Dafrtrm hatlannda ile mtigterinin kullammm arz edilir hale gelinceye kadar o/o2}'lerin iizerine grkmaktadrr arasr yrllarda trafo merkezlerinin kurulu giigleri I 650 MVA'd an2229 MYNlara grkmrg. Genellikle ampirik hesaplamalar griyle yaprlrr. Puant ytik 737 MW'dan 1087 MW'ye kadar yiikselmigtir. Bu puant ytikti I. I 5 'le garprlrr. Qiinkti bdlgede gegek puantr engelleyen bir takrm arnalar olabilir. Bunda dolayr l.l5 gibi bir diizeltme fakttirti ile garpmak gerekir. Trafo merkezlerinin MVA olarak kurulu giiciinii, bu l.l5 ile garparak, buldulunuz gtice 70 TMMOB 2. ENERJİ SEMPOZYUMU KASIM 1999

17 CenqizFAY?ALl biildiiltiniizde grkacak say 2.5'tenhigiikise o biilgede iletimhatlan vetafo merkezlerinin kullammr bakrmrndan bir stkrnh ya$anlyor anlamma gelecektir' Bu da Qukurovada gergekten giiriiliiyor. 1990'da bu silylenen sayr 1.9 iken, sonraki yrllarda suastyla 2.1, 2.3,2.1,1.9, 1.8, ve 1.7 olmug. Yani son yrlluda iizel sektiiriin elindeki bu hatlarda kayrplar giderek arbnaktadr, Nedeni de yeni tesislerin yaprlmamasrdr, hatlar arhk ihtiyaca yetmemektedir. Resmi rakamlara giire kamu kurumuna ait elektrik kagak ve kayp oranr %18, rlzel sekttire ait kaqak ve kaytp orant ise % l6.2veo/o20'nininerindedir. Aktaq firmasmm devir almasmdan sonra kayrp ve kagak miktanyo 8.5'den %16.28'e grkmqtrr. QEA$ ile ilgili hat kayrplarr da yukanda anlatrlmrgtr. Ozellegtirmenin siiz konusu kaybr <inleyecefi tamamen propagandifbir stiylemin iitesine gegmeyen ve tizelleqtirme ile yaprlacak talanm gizlenmesine yiinelik bir argiimandr. Yaqanan iizelleqtirmelerde kayrp ve kagaklarul artttft ve tesislere yeni yatrrmlarrn yaprlmamasr nedeniyle de giderek artacagr gtiriilmektedir' Ustelik sektiirde iirgiitlenen bir sendika olarak gerek QEA$ ve gerekse AKTA$ firmalan gergeklerini iyi bilen, raporlarda yer almayan ancak tizellegtirmenin gahqanlar, tiiketiciler yiintinden neleri ifade ettifini biliyoruz. Enerji kalitesinin, iletim hatlanna yatrtm yaprlmamastyla ne hale gelecefini ya$anan iizellegtirmeler gdstermigtir. Bugiin bu girketlerin elindeki biilgelerde iletimhatlannm eskimesi ve tafo merkezlerininyetersizlili nedeniyle siirekli elektrik kesintileri oldu[u gergefi bilinmesine ralmen basm bunlann sonuglan iizerine kamu yaran gtlzetecek gekilde haber yapmamaktadr' Ulkemizde neyazrkki uzun erimli enerji politikalan yoktur. Enerji sektiiriintin temel iincelikleri dolru saptanmadrlr igin buna denk dtigen politikalar ve kurumsal diizenlemeler hayata gegirilememektedir, Enerji alarunda yaqanan bir iinemli belirsizlik noktasr da, veri temelinin geligtirilememig olmasrdrr. Bu ytizden resmi veriler ve buna dayah enerji projeksiyonlan "resmi yalanlar" siirecinin dayanaklannt oluqturmaktadrr' Son diinemde yaganan siyasal geligmeler dzellegtirmelerin yaprlmasuu delil alcsine durdurulmasrnt yaprlanlann da iptal edilmesini gerektirmektedir. Siimerbank, Qimento, Etibank, PoA$ <izelleqtirmelerinde giiriildti ki, <izellegtirmeler iddia edildili gibi verimlilili arttrrmayr, sermayenin tabana yaytlmasmt, yeni yatrrrmlar yaprlmasmr saflamamrg, tam tersine sektiirde tekeller olugturmug, kara paralar aklanmrg, ma$a, siyaset, sermaye iiggeni igerisinde yolsuzluklar, hukuksuzluklar dolurmugtur. Korkmaz Yifit'in kasetinde de agrklandr[r gibi ihaleler ilgili devlet kuruluglannca defil, bagbakamn evinde yaprlmrgtrr. Tiirkbank'rn iizelleqtirilmesi olayr bir gok iligkiyi ortaya grkarmrg, iizellegtirmenine oldu[unu kamuoyuna yansltm$tr, Maffa liderinin 71

18 T MM)ts Elektrik MUh en dieleri 0 daar ydnlendirmesi sonucunda kara paracr holdingler ve siyasilerin igbirli[iyle ihaleler yaprlmrghr. Di$er bir kasetle de (Meral Akgener) enerji sanftalleri ve dagrtun gebekelerinin stizlegmelerinin onaylanmasr igin medya pafionunun Damgtay iiyelerini etkilemek igin nasrl girigimlerde bulunduklannr tiirn kamuoyu ibretle izlemigtir. Biittin bunlar sonucunda 55. hiikiimet ihaleye fesat kangtrrmaktan gensoru iinergesiyle ve yaprlan oylama sonucunda dtigiriilnilgiir. Cumhur Ersiimer de yolsuzlukta sugiistii yakalanan bu hiiktimetin iiyesidir. Aynca gunu da belirfrnek gerekir enerji sekt<iriinde yaganan dzelle$tirme <imeklerinden AKTA$, QEA$ <izellegtirmelerin yapilmamasr igin yeterli bir deneyim olmugtur. ' Ttiketicilere gergele aykrn faturalar diizenlenmig ve bunlann zorla tahsiline gidilmigtir. Ve tiiketicilerin yiizbinlere ulagan gikayet dilekgeleri Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanh$mca yamtsrz brrakrlmrgtrr. ' Bu girketler keyfi olarak igten grkartmalara gitmig, gahgarlann say$r yan yanya azaltrlmqtrr. Saymakla bitnek ve tiikenmek bibneyen biitiin bu gerekgelere ralmen diiqiiriilmtig birhiihimetiniiyesiolan C\rmhurErsiimerQayrhan, yatalan, yenikdy, Kemerkdy elektrik santralleri ile Ankara-Knkkale, sakarya,bolu, Krrgehir-Nevgehir-Nifde-Aksaray, Kocaeli-Gebze, samsun-ordu-sinop, Malatya-Elazr!, Tunceli-Bingdl, Zonguldak- Qankm,Barhn-Karabtik, Kahramanmarag-Adryaman, $anrrurfa, yozgat-sivas-tokat illerinin yer aldrgr l0 dafrhm brilgesiyle ilgili sdzlegmeleri giderayak imzalam$trr. 57. Htihimet kuruldulunda yine Enerji Bakanhlr'na getirilen sayrn cumhur Erstimer daha giiven oylamasm beklemeden eleknik daftrm biilgelerinin devir iglemlerini baqlatrnrghr. Ozellegtirmeler ve Hukulcal Durum Ozeflegtirme ve Anayasa; Enerjideki <izellegtirme Anayasa'ya, nnjr yasasma, Rekabet Kurulu yasasma aykrnhk tagrmaktadn. Hiikiimet bu hukuksal engelleri agmak igin her ttirlii kirli pazarlkla Anayasa deligikliline gitse de dzellegtirmelerin Anayasaya aykrnfulr devam efinektedir. Oncelikle Anayasa def,iqmeden yaprlan iizellegtirmelerin durumunu ele aldrktan sonra. yaprlan Anayasa deiigikli$iyle ne amaglandr$rnr daele alacaprz, 72 TMMOB 2. ENERJİ SEMPOZYUMU KASIM 1999

19 CenqizFAYDALl "Elekfik iiretimi, igletimi ve dafrtum ile ilgili etkinlikler kamu hianetidir. Qiinhi bu etkinlikler, kamu yaranna ddniik, toplumun ortak gereksinimimim kargrlanmasrna ytinelik dtizenli ve siirekli etkinliklerdir". "E!er bir kamu hizneti uzun stireli olarak iizel kesime giirdiiriilecekse, diizenlenen srizlegme imtiyaz sdzlegmesi nitelifindedir. Yasal diizenlemeler nitelifi deligtirici etki yaralartad'. "insanhaklannasaygrh vebuhaklan koruyan, toplumyaqamrnda adalete ve egitli[e uyan bir hukuk diizeni kuran ve bu diizeni siirdiirmekte kendini yiihimlii sayan biitiin dawaruglannda hukuk kurallan ve anayasaya uyum iglemi ve eylemleri yargr denetimine tabi olan devlettir". "Aslmda bu siizlegmede kamu hizmetinin gtiriilmesi uzun siire iizel kesime blrakrldr[r ve bu nedente sonradan giderilmesi gtig sonuglar dolurabilecek nitelikte olduklan igin, Danrgtay iin denetimine balh tutulmalannda kamu yararr da bulunmaktadr". "Telekomiinikasyonun,elektrik iiretiminin, iletim ve dalrhm gibi stratejik iinemli olan alanlara yabancrlann girmesini iitesinde, egemen olmasr, giivenlik, ba[rmsrzhk ve ekonomik yiinlerden gok sakrncah olabilir. Qiinkii bu tiir kamu hizmetleri iilke gtivenlili ile gok yakrndan ilgilidir". Bu ahntrlar enerjide dzellegtirmeyle ilgili grkan yasalarrn iptali igin yaprlan bagvurularda Anayasa Mahkemesi'nin kararlartndan altnmtgttr. Buna benzer delerlendirmeler artrrrlabilir. Biitiin bu deferlendirmelerin ortak paydast agalrda grklar halinde belirtilmigtir.. Bu sekt<irlerdeki hizmetlerin kamu hizmeti oldufu,. Bu hizmetlein 6zel sektiiriin hakimiyetine verilmesinde olumsuz toplumsal sonuglar grkabilece$i,. Yabancr ortakhklann bu sekttirdetkinli$inin ilke ba[rmsrzh[rnr tehlikeye diigiteceli,. Bu hizmetlerin tizellegtirilmesini brrakrn bir tarafin bu alanda 6zel faaliyet varsa kamulaqtrilmasr,. Qahganlarrn konumlan ve haklarr yasal diizenlemelerle giivence altrna almabileceli,. Kamu mallarrnrn ekonomik deferlerini gergekgi bir gergeli yansltan belirlenebilece[i, 73

20 TM M0 6 Elektrik MAh endisleri 0 daer Btittin bu delerlendirmeler rgrfrnda, bu kamu hizmetinin yiiriitiilmesiyle ilgili bir yasal diizenleme grkanlacaksa, yukanda belirtilen rinerileri ve <inlemleri igerecek bir tarzda ele ahnmasr gerekti$ini stiyleyebiliriz. Oysa grkartrlan 3096 sayrh, 3974 sayrh yasalar tamamen bu gerekgeleri yok sayan bir tarzda grkartrlmrg ve anayasaya aykrrrhklarr noktasmda davalar agrlmrgtrr. Elektrik enerjisi alanmda dzellegtirme tercihlerinin sonucu olarak, tarihinde ytiriirliile giren 3096 sayrh Tiirkiye Elektrik Kurumu Drgrndaki Kuruluglann Elektrik Uretimi, iletimi, Da$rtrmr ve Ticaretile Grjrevlendirilmesi hakkrnda Kanun ile TEK drgrnda ki sermaye girketlerinelektrik iiretim, iletim ve dafrtrm hakkr tanmmrytrr yrhnda bu kanunun uygulama ydnetmelifi yayrnlanmrqhr. Yasalara ve gegitli yargr kararlanna giire bir kamu hizmetinin gdriilmesinin <izel kesime devrini dtizenleyen srizlegmeler, idari siizlegme oldulu gibi aym zamanda da imtiyaz srizlegmeleridir. imtiyaz siizlegmelerinin denetimi ise 1924 Anayasasr'nda TBMM'nq 1961 ve 1982 Anayasasr'nda ise Danrytay'a verilmigtir. Danrgtay imtiyaz stizlegmelerinde kamu yaranna uygunlufu ve di[er kogullarr denetlemekle ytikiimliidtir. Ayrrca YiD siizlegmeleri idari sdzlegme nitelifinde olup idari yargmm alanma girerler. Ozel hukuk hiihimlerine tabi de[illerdir. Bu nedenle YiD modelinde uluslararasr tahkim uygulanmayacak ve vatandaq tigtincii kiqi srfatryla YiD modelinde kamu yarannm gtizetilmemiq oldufu iddiasryla yargrya bagvurabilecektir. Damgtay ve Anayasa mahkemelerinin de bu do[rultuda net kararlan bulunmaktadr. Buna karqrn gokuluslu girketlerin grkarlanm kamu yaranndan ve ulusal grkarlardan daha tisttin tutan siyasal giigler YiD, yi ve ihd modellerini Danrgtay'n, ulusal yargmm ve halkrn denetiminden kagrrarak bir "ya$ma ve kapitiilasyon modeli" haline getirmek igin yolun bir gayret igindedirler. Siyasiktidarlar Darugtay ve Anayasa Matrkemesi kararlarrm yok sayan uygulamalarr ydnetmeliklerle yiiriitmeye gahgmaktadrrlar. Ote yandan dzellikle de uluslararasr sermaye gtigleri, bu hukuki statiiniin ortadan kaldrrlmasr igin, Ttirkiye'de yolun bir lobi faaliyeti yiirtibnekte ve baskr uygulamaya gahgmaktadrrlar. Bu agrk yasal diizenlemelere karqrn 1992 yrlmda, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanhfr ile gegitli girketler arasmda tjzel hukuk hiiktimlerine tabi YiD silzlegmeleri imzalanmrqtrr. Tartrgmasrz bir gekilde hulruk ihlali gergeklegtirilmigtir. Bu sdzleemelerden ulagrlabilenler hakkrnda Darugtay'da iptal davalan agrlmt$tlr. 74 TMMOB 2. ENERJİ SEMPOZYUMU KASIM 1999

21 ENERJiDEKi 0Zprrp$riRN{srsRDe RTUK YASASINA AYKIRIDIR. CenqizFAYDALl YAPILAN IHALELER 3984 SAYILI 3984 sayrh RTUK yasasrnn}g, maddesinde "belirli bir iizel radyo ve televizyon kurulugunda %10'dan fazla hissesi olanlar devletten ve diler kamu ttizel kigilerden ve bunlarm do!rudan veya dolayh olarak katrldrklan tegebbiis ve ortakhklardan herhangi bir taahhiit igini do!rudan veya dolayh olarak kahldrklarr tegebbiis ve ortakhklardan herhangi bir taahhtit igini dosrudan veya dolayh olarak kabul edemezler ve menkul krymetler borsalannda muamelede bulunam azlar" yasa$t dtzenlenmigtir. Yasadaki bu maddeye ralmen, enedi santrallerive da[rtrm qebekeleri, Kanal D, TGRT, CTV, Kent TY Show TV ve Geng TV sahiplerinin yiinetim kurulu iiyeleri veya bagkanhgr yaphklan holdinglere verilmigtir. Daha tince yaptrlrmrz agrklamalarda medya kuruluglarrnda hissesi olanlann "hiille" yaparak hisselerin yamnda gahghrdrklan kigilere dewederek devleti ve kamuoyunu yanrltma yoluna gitmiglerdir. YAPILAN isruraren 4054 SAYILI "REKABETiN KORUNMASI HAKKINDA KANUN''A AYKIRIDIR sayrh kanunun amact l. maddede de gu gekilde belirtilmigtir. "Bu kanunun amact, mal ve hizmet piyasasrndaki rekabeti engelleyici, bozucu veya krsrtlayrcr anlagma, karar ve uygulamalan ve piyasaya hakim olan tegebbiislerin bu hakimiyetlerini ktitiiye kullanmalarrnt iinlemek, bunun igin gerekli diizenleme ve denetlemeleri yaparak rekabetin korunmasmt saflamakttr" sayrh yasada "kogullu onay" diye bir yetkiyi saymamrgtr. Yasada olmayan bu yetki de teblille verilemez. Bu nedenle Rekabet Kurulu'nun enerji santralleri ve dafrtrm gebekeleriyle ilgili olarak 3 kogul Onermesi ve bu kogullann saflanmadan Danrytay'm onaymdan gegen sdzlegmelerin gegersiz sayrlmasr anlamma gelmektedir. Devir Siizlegmelerinde Rekabet Kurulunun agalrda belirtilen gartlart yerine getirilmemigtir. I. imtiyaz siizlegmelerinden miinhasrrhla dair 8/e maddesinin grkartrlmast, bunun yerine alternatif temin kaynaklannagrk bir sistemin benimsenmesi; bu amagla dalrtrm ve ticaret iglerinin birbirlerinden ayrr miitala edilerek, esaslan Enerji Ust Kurulu'nca, bu Kurul olugturuluncaya kadar ilgili Bakanhkga belirlenmek ve 75