planlama disiplininde

Transkript

1 Turgut ÖZTAÞ, Prof. Dr. Jeoloji Y. Müh. (ÝTÜ), Emekli Öðretim Üyesi (MSGSÜ) planlama disiplininde zorunlu yeni odak : kentsel jeoloji Giriþ Ýnsan ve toplumdan oluþan Ýnsan Çevresi ile onu kuþatan Yapay Çevre ve Doðal Çevre, Ýnsan Yerleþimi ya da daha dar bir bakýþla Yerleþim Alaný olarak adlandýrýlýr. Kendi içinde ve birbiri arasýnda dinamik uyumlu olma zorunluluðu taþýyan bu öðelerin insan yerleþimlerini planlama aþamalarýndaki yersel ilke ve kararlarý tanýmlayan zorunlu jeolojik çalýþmalara dayandýrýlmadan tesis edilmeleri sonunda kentleþme öncesinde, mevcut kentlerde ve kentlerin yeniden yapýlanmasý sýrasýnda neredeyse tümüyle yersel kökenli olan birçok hayati sorunla karþýlaþýlmaktadýr. Tüm bunlar yerleþme ve yapýlaþma alanlarýnda ciddi teknik sorunlara yol açmakta, her tür sürdürülebilirlik kesintilere uðramakta ve dolayýsýyla kýsýtlý para ve zamanda kayýplar, kentleþme ve yaþam maliyetinde öngörülmeyen artýþlar oluþmaktadýr. Böylece, yaþanan sürecin doðal bir sonucu olarak dolaylý yoldan desteklenmiþ bir göç olgusuyla ayrýca beslenen çarpýk kentleþmeler þekillenmekte ve dolayýsýyla her türlü güvensiz yerleþim alanlarý ile yapýlar yaþam ve koþullarýna egemen olmaktadýr. Sözü edilen tüm bu olumsuzluklarýn daha en baþta öngörülerek doðru stratejilerin izlenebilmesinde ise kentsel jeolojik çalýþmalarýn zorunluluðuna her geçen gün çok daha fazla gereksinim duyulmakta olduðu net bir biçimde ortaya çýkmaktadýr. Bu yazý esas olarak bu gereksinimin temel dayanak noktasýný ortaya koyarak planlama ve uygulamada odak oluþturan yersel ilke ve kararlarý açýklamak amacýyla hazýrlanmýþtýr. 2. Genel Kavramlar ve Temel Yaklaþým Günümüz kentlerinde yaþanýlan sorunlarýn; kaçýnýlmaz doðal nedenler yanýsýra çok daha önemli oranda, yersel ilke ve kararlara uymayan kentsel planlama yanlýþlarýndan, bilinçsiz ve yöntemsiz gerçekleþtirilen yerleþim alaný seçimleri ile uygulamadaki denetimsiz ve yetersiz ya da yanlýþ teknik giriþimlerden kaynaklandýðý ve hatta adeta yaratýldýðý görülmektedir (ÖZTAÞ, 1994). Böylece insan yerleþimlerinin, ana planlama aþamalarýna ve herbirinde yapýlmasý zorunlu özgün jeolojik ç a l ý þ m a l a r a g e r e k e n ö n e m v e r i l m e d e n þekillendirilmesi sonunda; yerleþim alanlarýnýn oluþturulmasý, mevcut yerleþimlerin yaþatýlmasý veya bunlarýn deðiþen istekler, doðan gerekler ya da ekonomik süreçlerinin bitmesi nedeniyle güncel amaçlar doðrultusunda kullanýlmak üzere yeniden yapýlandýrýlmasý çalýþmalarýnda da bu alýþkanlýðýn sürdürülmesi, kaçýnýlmaz olarak mevcut doðal sorunlara ilaveten insanoðlu tarafýndan yaratýlan diðer yapay sorunlarýn da baþlýca nedeni olmaktadýr. Ýnsanlar tarafýndan iskan edilmiþ yerler olan Yerleþim Alanlarý ya da planlamadaki karþýlýðýyla Ýnsan Yerleþimleri ; bir organizma ya da organizmalar bütününün (insan ve insan topluluðu toplum, hayvan ve hayvan topluluðu sürü, bitki ve bitki topluluðu örtü) varlýðýný ve geliþimini etkileyen tüm fiziksel, sosyal ve kültürel koþullar ile bunlarýn içinde barýndýðý ortamlar olarak tanýmlanan Çevre kavramýndaki insan ve toplum ile yaþam ortamýnýn þekillendiði ve süregittiði yerlerdir. Buralarý, hedef ögeyi oluþturan insan ve toplumun, yani insan çevresi nin her tür gereksinimini karþýlamak üzere gerçekleþtirilen tüm teknik giriþimlerin biçimlendiði bir yapay çevre ile onu da kuþatan bir doða parçasýndan yani doðal çevre den ibaret üç ögeli bir bütün niteliðindedir (Þekil 1). Bu üç çevre ögesinin, yani insan çevresi, yapay çevre ve doðal çevre nin, gerek kendi içlerinde ve gerekse bir bütün halinde birlikte uyumlu olma zorunluluðu bulunmakta ve varoluþlarý, geliþimleri ve süreklilikleri açýsýndan bu olgu hayati önem taþýmaktadýr. Ayrýca evrimin sürekliliði ilkesinden hareketle çevre içi ve çevreler arasý uyum da sürekli bulunmalý, bir dinamizm taþýmalý ve dolayýsýyla zaman içinde deðiþen ve geliþen yeni koþullara uyarlanabilir veya yenilenebilir olmalý dýr. Bu durum, varoluþun bir bütün halinde saðlýklý sürdürülebilir kýlýnmasý için zorunlu ana koþuldur. Ýnsanlýk tarihinin ilk dönemlerinde aralarýnda büyük mesafeler bulunan küçük yerleþim alanlarýnýn, günümüzde aralarýnda kýsa mesafeler olan büyük yerleþimlere dönüþtüðü ve insan yerleþimlerini þekillendiren çevre ögelerinin giderek biribirine

2 Þekil 1. Ýnsan Yerleþimi ve Ekolojik Sýnýr Ýçinde Yeri (ÖZTAÞ, 1998a/b). yaklaþtýðý, kesiþtiði ve hatta içiçe girerek ortak kullanýmlar þekillendirdiði gerçeði gözönüne alýnýrsa, bir insan yerleþimi alanýnda varolan herhangi bir yersel zenginliðin ya da riskin, yalnýz o yerleþimi deðil, ayný zamanda onunla paydaþ diðer yerleþimleri de etkileyeceði, böylece varolan veya yaratýlan olumlu ya da olumsuz tüm olgu ve olaylarýn kaçýnýlmaz bir þekilde giderek küreselleþtiði açýktýr. Bu gerçek, yerleþim alanlarýnýn sadece seçilmeleri ve yapýlaþmalarý evresinde deðil, mevcutlarýn yaþatýlmasý ve yeniden yapýlanmasý evresinde de planlama aþamalarýndaki yersel ilke ve kararlar çerçevesindeki deðerlendirmelerin kaçýnýlmazlýðýný net bir biçimde ifade eder. Özetle yapýlan bu saptama; jeolojik kökenli her tür bilgi ve ilkeyi, insan yerleþimlerinin planlanmasýna, yapýlanmasýna, yenilenmesine ve sorunlarýna uygulayarak yol gösteren ve çözüm üreten kentsel jeoloji çalýþmalarýný zorunlu kýlar. Bu baðlamda Kentsel Jeoloji ; jeolojik kökenli ilkelerin ve her tür bilginin; kentler ve çevreleri (insan yerleþimleri) için arazi kimliðini tanýmlama, arazi yer seçim ve kullaným kararlarý alma, yerleþme yapýlaþma odaklý planlama, tasarlama, yapýlaþma, yeniden yapýlanma ve dönüþüm, sürdürülebilirliði saðlama ve tüm bunlarla ilgili görünür ya da olasý yersel sorunlarýn çözümü doðrultusunda kullanýldýðý bir uygulamalý jeoloji alt uzmanlýk alaný dýr. Böylece, kentsel sektörlerin ve donatýlarýn yer seçimleri, mevcut / olasý yerleþme ve yapýlaþma koþullarý, uygulanabilirlikleri, dönüþümleri, yeni geliþme alanlarý, yersel yönlendirme stratejileri ve görünür / potansiyel yersel zenginlikleri ile yersel sorunlarý belirlenir, yönlendirilir, çözüm üretilir ve uygulama süresince denetlenir. Kýsaca yersel veri, yerleþme yapýlaþma odaklý bir kentsel planlama ve uygulama kararlarýný alarak yersel gereksinimlerinin giderilmesine ve sorunlarýnýn çözümüne yönelik olarak deðerlendirilir. Amaçlarý ve çalýþma metodolojisi kapsamýnda Kentsel Jeoloji ; ülke, bölge ve kent planlamasýna hedeflenmiþ olarak bir yandan karar verici ana meslek olan planlama disiplini ile birlikte üst ölçekte çalýþýrken bir yandan da mevcut ve potansiyel yerleþim alanlarýndaki yersel sorunlarýn çözümüne ve yersel gereksinimlerin giderilmesine yönelik olarak uygulayýcý meslekler olan inþaat mühendisliði ve mimarlýk disiplinleri ile birlikte alt ölçekte çalýþýr. Kentsel jeolojik çalýþmalar öncelikle bölgesel ve alansal dýr ve ancak daha sonra yerel ve noktasal karakter kazanýr. Ne yazýk ki güncel anlayýþta durum bunun tersi dir. Örneðin; yersel risklere karþý noktasal iyileþtirme yle alansal korunma saðlanmaya çalýþýlmasý veya yerleþim alanlarýnda önce uygulama ya gidilerek ileride ortaya çýkan sorunsal zorlamalarla planlama ya geçilmesi sürekli karþýlaþýlan ana yanlýþtýr. 3. Kentsel Jeolojide Yersel Veriler ve Kümeler Planlamaya ne son yýllarda ve ne de geçmiþ 70 yýllýk süreç boyunca yersel veri tabanlý bakýþ gereði nin duyulmamýþ olmasý, insan yerleþimlerinde yaþanýlan ve yaþanýlmakta olan bir çok teknik, idari, mali ve hatta sosyo-kültürel sorunun ve acý örneðin ne yazýk ki ana nedenidir. Bu baðlamda; artýk planlama kararlarýnda doðrudan ve dolaylý yersel kökenli olan veri tabanlarýna gereken önemin verilmesi, bu tür bir bakýþ zorunluluðun kabul edilmesi, yapýlaþmýþ ya da yapýlaþmamýþ tüm alanlardaki kentsel planlama çalýþmalarýnda yersel planlamaya yönelik veri tabanlý bir metodolojik yaklaþýmýn istisnasýz ve ödünsüz uygulanmasý, mevcut planlarýn ülke depremselliðine ve her yerleþim alaný / birimi için farklýlýklar gösterebilecek diðer yersel riskleri ve doðal kaynaklarý dikkate alan bir Yersel Risk Yönetimi ne uygun olarak biçimlendirilmesi ile kaybedilmesi veya yararlanýlamamasý orta ve uzun vadeli risk oluþturan yersel zenginliklerin sürdürülebilir kazanýmlarýnýn saðlanmasý ümit edilir ki daha da gecikmeden gerçekleþtirilebilir bir doðru olur. Kentsel jeolojik çalýþmalar için varlýðý zorunlu yersel veri tabanýnýn oluþturulmasýndaki en önemli ve kalýcý adým yersel yönetim merkezleri kurulmasýyla saðlanabilir. Yani; ülke, bölge ve kent planlamasý kapsamýnda varlýðý zorunlu bulunan yer kaynaklý (yersel) veri nin ayýklanarak yersel veri kümeleri halinde toplanacaðý, yersel planlama kümeleri þeklinde iþlenip sýnýflandýrýlarak birer veri katmaný halinde coðrafik bilgi sistemi (CBS) ortamýnda irdeleneceði, buradan hareketle de Ülke, Bölge, 23

3 24 Çevre Düzeni ve Ýmar planlarýna yönelik planlama kararlarý için bilinmesi zorunlu yersel bulgularýn üretilerek sonuçlarýn türetileceði çalýþmalarý gerçekleþtirecek Yersel Yönetim Merkezleri kurulmalýdýr. Yersel Yönetim Merkezi nin, Belediye olanaklarý ne olursa olsun, kalýcýlýðý saðlanmak koþuluyla tamamen ayrý bir Birim / Müdürlük halinde tesisi izlenmesi gereken en doðru yoldur. Böylece doðal ve yapay çevrenin, kendi özgün niteliklerine (yer kimliði) uygun olan ve özellikle Risk Yönetimi ni gözeten bir çaðdaþ yerleþim planlamasýna hizmet edecek þekilde kullanýlabilmesi yaný sýra depolanan ve ayýklanarak güvenilir bilgi katmanlarý haline getirilen bölgesel ve yerel karakterli yersel veri birikiminden herhangi bir konuda yararlanýlamayacak en küçük bir iþ bile bulunmayacaktýr. Bu baðlamda, yersel verilerin her zaman için eriþilebilir ve yenilenebilir nitelikte depolanmasý, ayýklanmasý ve sýnýflandýrýlmasý, bir bölgede yapýmý planlanan hemen her türlü yerüstü ve yeraltý iþi için gereksinen yersel bilgiye en kýsa zamanda ve en saðlýklý biçimde ulaþýlabilmesi anlamýna da gelecektir. Ayný zamanda bir araþtýrma ve uygulama birimi olarak da görev üstlenebilecek bu tür Merkez lerde toplanacak olan ve doðal alanlardan tümüyle yapýlaþmýþ alanlara, ülke genelinden parsel ve hatta yapý özeline deðiþen boyutlardaki yersel veri birikiminin, daðýlým ve güvenilirlik bakýmýndan plana konu alanlarýn nerelerinde, ne oranda yeterli ya da yetersiz bulunduðu hemen belirlenebilecek, varsa yetersizliðin giderilmesi için yine nerelerde, ne tür araþtýrmalara, ne ayrýntýda ihtiyaç bulunacaðý sorularýna da son derece hýzlý, gerçekçi ve ekonomik bir biçimde yanýt verilebilecektir (ÖZTAÞ, 2001). Yersel Yönetim Merkezleri; özellikle ülkemiz genelinde yokluðu her konuda her zaman hissedilen organize olabilme ve organizasyon yapabilme eksikliðini en azýndan bu baðlamda gidererek gereken herhangi bir anda kolayca ve hýzla ulaþýlabilecek ve kullanýlabilecek güvenli yersel veri varlýðýyla da zaman emek para kaybýný en aza indirgeyecek son derece önemli bir iþlev üstlenecektir Yersel Veri Kümeleri Kurulmasý zorunlu görülen Yersel Yönetim Merkezleri nin teknik iþleyiþi içinde yeralan ilk çalýþmalar, deyim yerindeyse öncelikle bir veri çöplüðü oluþturulmasýdýr (Þekil 2). Saðlanan her tür yersel veri, ayný zamanda sürekli yenilenebilir, farklý þekilde düzenlenebilir, deðiþtirilebilir ve iþlenebilir olmak koþuluyla mevcut kaynaklardan ivedilikle çekilip alýnmalý, güvenilirlikleri gözetilerek ayýklanmalý ve yersel veri kümeleri þeklinde sýnýflandýrýlmalýdýr (Þekil 3). Zaman içerisinde giderek veri katmanlarýnýn alt türleri ve ayrýntýsý da arttýrýlarak sürdürülebilirlik saðlanmalýdýr. Yersel planlama kararlarýnýn alýnmasý için gereken doðal yapý bileþenlerinin tanýmlanmasýnda yani fiziksel analizde son derece önem taþýyan yersel veri kümeleri kapsamýnda; doðrudan jeolojik kökenli olan jeolojik sismolojik, hidrojeolojik, morfolojik topoðrafik ve pedolojik veriler yaný sýra varlýklarý az ya da çok oranda dolaylý jeolojik kökenli olan hidrolojik olgular, flora fauna varlýðý, doðal tarihi sit alanlarý ve koruma kuþaklarý / alanlarý ile etkileri jeolojik ortam özelliklerine de sýkýca baðlý bulunan meteorolojik klimatolojik olaylara iliþkin veriler, deðiþmez asli unsurlar olarak her zaman ve mutlaka yer almalý ve yararlanýlacaklarý hedefe göre yönlendirilmiþ bulunmalýdýr (Þekil 3) Yersel Planlama Kümeleri Yersel veri kümelerini oluþturan ve güvenilirlikleri ile yeterlilikleri bakýmýndan denetlenmiþ olan veriler, ulusal ve uluslararasý standartlara uygun olarak yapýlacak tanýmlamalar ve sýnýflamalar çerçevesinde birleþtirilerek yersel planlama kümeleri ne dönüþtürülmelidir. Bu iþ, sadece kentsel jeolojik çalýþmalar için deðil ayný zamanda planlama çalýþmalarý için de bir ana çýkýþ noktasý niteliðindedir. Böylece daha baþlangýçta, bir bölgeye ya da lokasyona özgü yersel veri kümelerini þekillendiren karakteristik yersel parametrelere, bir ülke, bölge, çevre ya da imar planlamasý söz konusu olduðunda, belki de basitliðinden dolayý þimdiye kadar gözden kaçan ve aslýnda planlamaya gerçek anlamda ekolojik kimlik kazandýracak olan iki ana amaç saðlanmýþ olacaktýr. Bunlar, yersel planlama kümeleri kapsamýnda korunma, koruma, kullanma; (3K) amacýyla ayrýlan bir bölgenin kapatýlmasý ve yerleþme amacýyla ayrýlan bir bölgenin açýlmasý dýr (Þekil 4). Yersel verilerin planlama amacýyla doðrudan ilk kullaným aþamasýný oluþturan bu adým sonunda; görünür ve potansiyel varlýðýyla kapatýlmasý gereken Korunma: Risk, Koruma: Sit ve Kullanma: Yer Kaynaðý alanlarý ile bu tür nitelikler barýndýrmadýðý için yerleþime açýlmasý söz konusu edilebilecek alanlar saptanabilecek ve böylece her tür planlamanýn odak noktasýndaki insan ve toplum ile özgün doðal ve yapay çevresi arasýnda her zaman varolmasý zorunlu bulunan dinamik uyum daha iþin baþýnda saðlanabilecektir (Þekil 4). Bunun sonunda, bir yandan mevcut yeraltý ve yerüstü kaynaklarý ile doðal ve tarihi mirasýn günündeki ve gelecekteki insan ve toplum yararýna sunulabilmesine imkan saðlanýrken, bir yandan da doðal risklerin ya hiç bulunmadýðý ya da önemsiz mertebede bulunduðu

4 Þekil 2. Yersel Yönetim Merkezi Çalýþmalarýnda Yersel Veri Derleme Aþamasý (ÖZTAÞ, 2002) 25 Þekil 3. Yersel Veri Kümelerini Oluþturma ve Yönlendirme Aþamasý (ÖZTAÞ, 2002). güvenli potansiyel yerleþim alanlarý daha baþlangýçta öngörülmüþ olacaktýr. Kýsaca 3K Alanlarý olarak da adlandýrýlabilecek olan yersel planlama kümeleri ve yansýtýldýklarý ana haritalar aþaðýda belirtilmiþtir. *Yersel Riskler / Tehlikeler Kümesi : Korunma Alanlarý Jeolojik, Hidrolojik Hidrojeolojik, Morfolojik Topoðrafik, Atmosferik Kökenli Yersel Riskler (Çoklu Yersel Riskler / Tehlikeler Haritasý) *Yersel Kaynaklar Kümesi : Kullanma Alanlarý Katý Sývý Gaz Halindeki Yeraltý ve Yerüstü Doðal Zenginlikleri (Çoklu Yersel Kaynaklar Haritasý) *Yersel Sitler Kümesi : Koruma Alanlarý Doðal ve Tarihi / Kültürel Sitler (Doðal Tarihi Sitler, Ekolojik Kaynaklar Haritasý) Yersel planlama kümelerinin oluþturulduðu bu aþama, ayný zamanda, potansiyel yerleþim alanlarýnýn seçimine esas olacak deðiþik doðal yapý (fiziksel yapý)

5 26 etmenleri bakýmýndan yerkullaným irdelemesi nin yapýlarak temel yaklaþýmlarla doðaya uyumu en üst düzeyde saðlanmýþ bir arazi kullanýmý seçimi ne esas özgün yer kimliði nin tanýmlandýðý, planlama çalýþmalarýna ayný zamanda ekolojik anlam yüklenildiði ve sonrasýnda yersel planlama kararlarý nýn oluþturulduðu çok önemli bir yersel araþtýrma aþamasý niteliðindedir. 4. Yersel Planlama Kararlarý Yersel planlama kümelerinin ayrýlmasý sonunda özgün yer kimliði tanýmlanan alanlarla ilgili yersel planlama stratejileri ile planlama kararlarýna ve notlarýna esas oluþturmak üzere görünür / potansiyel korunma, koruma ve kullanma amacýyla kapatýlan alanlarýn etkinliklerinin, yerleþme amacýyla açýlan alanlarýn da uygunluklarýnýn saptanmasý, önerilen Yersel Yönetim Merkezleri'nin ana çalýþma sistematiðinde de yeralacaktýr (Þekil 5). Yersel planlama kararlarýnýn þekillendirildiði bu çalýþmalar; kapatýlan alanlarda üretime / iþletmeye, korunmaya, korumaya ve açýlan alanlarda da imar planlarýna esas yersel (yerleþime) uygunluk deðerlendirmesi ile yer seçimi nin yapýlarak planlamanýn tüm resmi kademelerine (ülke, bölge, çevre, nazým, uygulama) yersel baz oluþturan ve daha sonra gerçekleþtirilecek yermühendislik projeleri zemin etütleri yle yerleþmeye / yapýlaþmaya geçilmesine olanak tanýyan son derece önemli kentsel jeolojik araþtýrmalardýr. Önerilen yersel yönetim merkezleri bünyesinde oluþturulacak yersel veri kümeleri nin ülke, bölge, çevre veya imar planlamasýna yönelik olarak yersel planlama kümeleri þeklinde sýnýflandýrýlmasýna dayanan yersel planlama kararlarý nýn alýnmasý kapsamýnda, izleyen alt bölümlerde açýklanan yersel planlama ilkeleri ne mutlaka uyulmalý ve yersel risk yönetimi mutlaka gerçekleþtirilmelidir Planlamada Yersel Ýlkeler Herhangi bir planlamaya konu oluþturan mekan mutlaka yerüstünde, yeraltýnda ve yeriçinde bulunacaðýndan ona ait yersel özellikler de doðaldýr ki birinci derecede önem taþýyacaktýr. Bu özelliklerin bilinmesi, özgün yer kimliði doðrultusunda deðerlendirilmesi ve gerek mekan la gerekse çevresi yle dinamik uyumun yani sürdürülebilirliðin esas alýnmasý, yapýlan planlamanýn güvenli, iþlevsel ve ekonomik uygulanabilir olmasýndaki temel koþuldur. Bu ise sadece Yersel Planlama Ýlkeleri (Tanýmsallýk, Özgünlük, Sürdürülebilirlik) kapsamýnda davranmakla mümkün olabilecektir (Þekil 6). Yersel Planlama Ýlkeleri ne uyulmayarak bir bölgedeki doðal kaynak varlýðýnýn (içme sulama kullanma endüstri suyu, inþaat, dolgu döküm, kimya sektörü malzemesi, tuðla kiremit, seramik cam ve çimento kireç alçý türü endüstriyel hammaddeler, kömür, enerji kaynaklarý, metalik madenler, vb) ve hayati önem taþýyan alanlarýn (tarým ve orman arazisi, su ortamý, kýyý) özgün doðal iþlevleri dikkate alýnmadan temin edilebilecekleri ortamlarýnýn rezerve edilmemesi ve baþka amaçlar doðrultusunda kullanýlmasý, bunlardan ya hiç yararlanýlamamasýna veya büyük oranda zarar gördükten sonra yararlanýlmasýna, ileride gereksinim duyulduðunda da ya bulunamamalarýna ya da yüksek maliyetle teminlerine neden olacak ve Doðal Zenginlikleri koru(ya)mama ziyan etme, kullan(a)mama, yoketme' yanlýþýný yaratacaktýr. Þekil 5. Yersel Planlama Kararlarýnýn Oluþturulmasý ve Sonrasý (ÖZTAÞ, 2002).

6 Þekil 6. Yersel Planlama Ýlkeleri (ÖZTAÞ, 2002). Görünür ve olasý etkinlik taþýyabilecek nitelikteki doðal yersel risk türlerinin (deprem, heyelan, taþkýn, yeraltý boþluðu, gevþek zemin, sývýlaþma, vd) yerlerini, yayýlým ve konumlarýný, geliþim nedenlerini ve yönlerini, günümüzdeki ve gelecekteki görünür olasý etkinlik potansiyellerini belirleme çalýþmalarýna gereken önemin verilmemesi ise, Doðal Yersel Riskleri fark etmeme, önemsememe ya da gereken önlemleri almama yanlýþýný yaratarak bu tür alanlarýn ileride hayati sorunlar yaþayabilecek ve yaratabilecek yapay çevre birimlerine açýlmasýna neden olacaktýr. Yersel Planlama Ýlkeleri ne uyulmamasý sonunda; kýsýtlý emek zaman para'da büyük kayýplar ile kentleþme ve yaþam maliyetinde karþýlanamaz artýþlar ortaya çýkmakta, varlýðý baþlangýçta belirlenmemiþ olan doðal yersel risk türlerine, etki alanlarýna ve etki(leme) derecelerine baðlý olarak kütle hareketleri, oturmalar çökmeler, su toprak hava kirlenmesi, taþkýnlar sellenmeler, yerüstü yeraltý su potansiyelinin tüketilmesi, vb çok ciddi doðal sorunlar ve hatta afetler yaratýlmakta, þekillenen çarpýk insan yerleþimleri içinde ve arasýnda jeolojik, hidrolojik hidrojeolojik, morfolojik topoðrafik, meteorolojik kökenli doðal sorunlarla beslenen güvensiz yerleþim alanlarý birimleri oluþ(turul)makta, bu arada kaçýnýlmaz olarak doðal kaynaklar elden çýkmakta, su ortamlarý, kýyýlar, ormanlar, tarým topraklarý, doðal anýtlar ve parklar, rekreasyon alanlarý, tarihi kültürel miraslar gibi yaþamýn gýdasýný oluþturan doða ve kültür zenginlikleri ne yazýk ki bir daha asla var olamayacak þekilde hýzla yok olmaktadýr. Doðayý dikkate almayan bu sorumsuzluk sonrasýnda ayrýca göç olgusuna da dolaylý yoldan destek verilmiþ olunmakta ve insan yerleþimlerindeki çarpýk ve güvensiz yerleþim alanlarýnýn ya da birimlerinin giderek daha da kaotik bir hale gelmesine yol açýlmaktadýr 4.2. Planlamada Yersel Risk Yönetimi Önerilen Yersel Yönetim Merkezleri bünyesindeki doðrudan veya dolaylý jeolojik kökenli veri tabanlarý, görünür ve potansiyel karakterli yersel kaynaklar ile yersel risk / tehlike türlerini ve bunlarýn yer ve etkinliklerini de kolayca tanýmlayabildiðinden, kentsel planlamayý ve yapýlaþmayý yönlendirecek bir yersel risk yönetimi çok önceden hayata geçirilebilecektir (Þekil 7). Yersel risk yönetiminin bu þekilde daha baþlangýçta gerçekleþtirilebilir olmasý sonunda;, sorunsuz alanlara yönlendirilmiþ veya sorunlarý varsa bile tanýmlanarak olumsuz etkileri minimize edilmiþ ya da çözümleri oluþturulabilmiþ, böylece içinde ve çevresinde güvenliði en üst düzeyde saðlanmýþ olan yerleþme / yapýlaþma alanlarýnýn þekillendirilebilmesine ve bunlar için arzu edilen kýsa orta uzun vadeli geliþim stratejilerinin ve yönetimin olmasý gerektiði biçimde sürdürülebilir kýlýnmasýna iþin en baþýnda imkan tanýnmýþ olacaktýr. Saptanan ya da öngörülen yersel risklerin ileride gerçekleþmesi dur umunda ise, bunlarý henüz planlama aþamasýndayken Yersel Risk Yönetimi ne uyarlamýþ olan bir kentsel sistemin, doðaldýr ki son derece kolay, hýzlý, güvenli ve ekonomik bir þekilde Afet Yönetimi ne geçebilmesi mümkün olacaktýr (ÖZTAÞ, 1996). 5. Bölgesel / Yerel Geliþme Stratejilerinde Kentsel Jeoloji Herhangi bir planlama kademesine konu olan bir mekan için gerçekleþtirilecek olan ve önceki bölümlerde açýklanmýþ bulunan kentsel jeolojik 27

7 28 Þekil 7. Risk ve Afet Yönetimi Ýliþkisi (ÖZTAÞ, 2002). çalýþmalar sadece bakir alanlar için deðil, hatta onadan çok daha öncelikli ve önemli görülmek üzere, günümüzde her biri ayrý bir sorun yumaðý haline gelmiþ olan her boyuttaki yapýlaþmýþ çevre için gerçekleþtirilmelidir. Bu baðlamda plancýlar tarafýndan arazi kullanýmý olarak adlandýrýlan fakat aslýnda güncel arazi kullanýmý ný belirlemekten öteye geçmeyen ve bir yörenin sadece o günkü kullaným durumunu (yerleþim, sanayi, tarým, orman, vb.) açýklayan bir deðerlendirme yapýlmaktadýr. Günümüz örnekleri çerçevesinde son derece iyi bilindiði gibi, bir arazi parçasýna ait gerçek yersel kimliði gözetmeyen ve sadece güncel kullaným türlerini belirten böyle bir deðerlendirme yersel planlama ilkeleri ni hiç bir þekilde dikkate almamakta ve ilgili mekan ile çevresinde dinamik uyum = sürdürülebilirlik baþlangýçta saðlanmamýþ olduðundan sürekli olarak teknik, idari, mali, hukuki ve hatta sosyo-kültürel sorunlarla uðraþmak zorunda kalmaktadýr. Bu nedenle günümüz yapýlaþmýþ çevresi kentsel jeolojik esaslar çerçevesinde araþtýrýlarak özgün yer kimliði ni yansýtan yersel sentez haritalarýa (risklerden korunabilirlik, doðal kaynaklarý kullanýlabilirlik, sit alanlarýný ve ekolojik kaynaklarý koruyabilirlik) üretilmeli ve bunlar güncel arazi kullaným haritalarýyla karþýlaþtýrýlarak irdelenmelidir. Ancak bu þekilde güncel arazi kullaným türlerinin ve alanlarýnýn nerelerde, ne türde ve ne oranda yersel risk etkisi altýnda bulunduðu, hangi doðal ve tarihi sit alanlarý ile koruma zonlarýný ve ekolojik kaynaklarý örttüðü, hangi yersel kaynaklarýn iþletilmesini üretilmesini engellediði veya bunlarý ne oranda kullanýlamaz duruma getirdiði son derece net bir þekilde saptanabilir. Böylece gerek güncel arazi kullaným türleri ile alanlarýnýn sürdürülmesi, iyileþtirilmesi, iþlevinin deðiþtirilmesi ya da kýsmen veya tamamen terkedilmesi, gerekse yeni bölgesel / yerel geliþme ve yönlenme alanlarýnýn belirlenmesine yönelik planlama çalýþmalarýnýn tür ve önceliklerinin tanýmlanabileceði son derece önemli kararlar alýnabilir. 6. Sonuç Planlama Disiplininde Zorunlu Yeni Odak : Kentsel Jeoloji baþlýklý bu yazý kapsamýnda jeolojik kökenli her tür bilgi ve ilkeyi, insan yerleþimlerinin planlanmasýna, yapýlanmasýna, yenilenmesine ve sorunlarýna uygulayarak yol gösteren ve çözüm üreten kentsel jeoloji nin planlama disiplini ile olan iþbirlikteliðindeki ana çýkýþ noktalarý genel kavram ve temel yaklaþýmlar bazýnda özetle tanýtýlmýþtýr. Bu baðlamda planlama disiplini ile kentsel jeoloji kapsamýndaki yermühendislik çalýþmalarý arasýnda var olmasý zorunlu bulunan bir yol haritasý sistematize edilmiþtir. Referanslar : ÖZTAÞ, T. (1994) Jeoloji'de Yeni Odak Noktasý : Kent ve Çevre Jeolojisi, 47. Türkiye Jeoloji Kurultayý Bildiri Özleri, s. 131, Ankara. ÖZTAÞ, T. (1996) Ýnsan Yerleþimlerini Planlama Aþamalarýnda Afet Araþtýrmalarýnýn Yeri, Doðal Afetler ve Ýnsan Yerleþimleri Politikalarý Semp. Bildiriler Kitabý, s.72-75, Ýstanbul. ÖZTAÞ, T. (1997) Ýnsan Yerleþimlerini Planlama Aþamalarýnda Su Havzalarý Deðerlendirmesinin Yeri ve Önemi, Su Kongresi'97 Bildiriler Kitabý, s , Ýstanbul. ÖZTAÞ, T. (1998a) Günümüz Kentlerinde Yaþanýlan Jeolojik Kökenli Sorunlar, Doðayý Korumada Kent ve Ekoloji Semp. Bildiriler Kitabý, s , Ýstanbul. ÖZTAÞ, T. (1998b) Yerleþim Alanlarýnýn Belirlenmesinde, Yaþatýlmasýnda ve Yeniden Yapýlanmasýnda Çevre Jeolojisi ve Yerleþim (Kent) Jeolojisinin Yeri, Jeoloji Müh. Derg. S. 53, s , Ankara. ÖZTAª, T. (1999), Yerleþim Alaný Planlamasýnda Afet Araþtýrmalarý ve Yanlýþ Yerleþimlerin Yarattýðý Yapay Afetler, Bildiriler Kitabý, (Çukurova I. Kent Kurultayý'nda Sunulan Bildirinin Özeti), s. 202, Adana. ÖZTAª, T. (2001) Önerilen Bir Yersel Planlama ve Yönetim Merkezi Sistematiðinde Kentsel Planlamaya Jeolojik Veri Tabanlý Bakýþ Zorunluluðu, Adana'mýzýn Çevre Sorunlarý ve Geleceði Paneli Kitabý, s. 1-3, Adana. ÖZTAÞ, T. (2002) Jeolojik Kökenli Çalýþmalarýn Yerleþme ve Yapýlaþma Politikalarýndaki Yeri ve Ana Planlama Kademeleri ile Ýliþkisi, Konut Kurultayý Bildiriler Kitabý, s , Ýstanbul. ÖZTAª, T. (Editör), (2003a) Earthquake Resistant Urbanization and Sustainable Neighbourhood Regeneration in Istanbul as Part of EU Harmonisation Process, Proceedings of Int. Symp., Ýstanbul. ÖZTAª, T. (2003b) Training Report : Marmara Earthquake Emergency Reconstruction MEER Project ; A3 Component The Micro-zonation and Hazard Vulnerabilitiy Studies, Landuse Planning and Enforcement of Building Codes for Disaster Mitigation in Pilot Municipalities, Ýstanbul. ÖZTAÞ, T. (2007), Kentsel Jeoloji (Basýlmamýþ), 137 s., Ýstanbul. ÖZTAª, T. (2011), Yersel Ýlke ve Kararlarýn Planlama Disiplinindeki Yeri, KBAM Kentsel ve Bölgesel Araþtýrmalar 2. Semp. Bildirileri Kitabý, s , Ankara.