- PDF Free Download

Transkript

1 ANABOLÝZAN MADDELERÝN HAYVAN REFAHI ÜZERÝNE ETKÝLERÝ* Yeliz YIKILMAZ 1 Ayhan FÝLAZÝ 2 ÖZET: Kaliteli hayvansal proteinlerin üretim ve tüketimi ülkelerin geliþmiþlik durumunun bir belirtisidir. Hýzlý nüfus artýþýndan dolayý dünyadaki gýda kaynaklarýnýn kullanýmýnýn artmasý ihtiyaçlarýn ekonomik þekilde karþýlanmasýný gerektirmektedir. Bu nedenlerle düzenlenen modern hayvancýlýk iþletmelerinde; besi hayvanlarýnýn toplu üretiminde hýzlý kilo artýþýný saðlamak için kullanýlan anabolik maddelerin hayvanlarýn yaþam standardý ve kalitesi üzerine bazý fiziksel, psikolojik olumsuz etkileri olabilmektedir. Ortaya çýkan bu durum veteriner hekimlerin görev ve sorumluluklarý arasýnda yer almaktadýr. Hazýrlanan bu derlemede anabolik androjenik steroidlerin (AAS) eriþkin ve puberta dönemindeki kýsa ve uzun dönem etkileri, düþük ve yüksek dozlarda kullanýmlar sonucu oluþabilecek farklýlýklar ve adrenal bez fonksiyonu üzerindeki etkileri incelenmiþtir. Anahtar kelimeler: Anabolizan madde, hayvan refahý SUMMARY: The production and consumption of qualified animal proteins is a sign of the development of countries. The increase of the usage of food sources in the world, because of the fast increase in the population, required to satisfy the needs economically. Because of these reasons, the anabolic substance that used to provide rapid weight gain in the collective production of fatlings can have some physical and psychological negative effects on the animals living standards and quality in the organized modern animal husbandry business. The generated case takes place in the veterinary surgeons duty and responsibilities. In this prepared review, short and long term effects of anabolic androgenic steroids (AAS) in the adult and pubertal period, the differences that results from low and high dose usage and the effects on adrenal gland function is studied. Key words: Anabolic substance, animal welfare * tarihinde kabul edilen ayný isimli seminerden özetlenmiþtir. 1.Etlik Merkez Veteriner Kontrol ve Araþtýrma Enstitüsü 2.Prof.Dr., Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalý 59

2

3 1. Giriþ Vücutta azotun yanýnda sodyum, potasyum, kükürt, fosfor ve klorun tutulmasýna, proteinler ve amino asitlerin parçalanmasýnýn azalmasýna yol açarak kas kitlesinin artmasýna sebep olan maddelere anabolik maddeler denir. Vücut hücrelerinin sentez ve metabolizmasýný arttýrarak kilo veya büyümenin saðlanmasý durumuna ise anabolik etki denir. Bir maddenin anabolik etkisi kýsýrlaþtýrýlmýþ erkek sýçanlarda m. levator ani de yaptýðý artýþla deðerlendirilmektedir (1,7). Anabolik maddeler metabolizmayý kas kitlesi ve kemik dokunun þekillenmesini artýrýcý yönde, yað depolarýnýn ise harcanmasý yönünde metabolizmayý deðiþtirirler. Çünkü kas ve kemik dokunun sentezi için gerekli enerji miktarý ayný aðýrlýktaki yaðýn sentezi için gerekenden daha az, karkastaki su oraný ise vücut yaðýndan daha yüksektir. Bunun sonucu, hormon uygulanan hayvanlarda hormon uygulanmayanlara göre belli miktarda verilen yem daha fazla canlý aðýrlýk artýþý saðlamaktadýr (7). Hayvan refahý, hayvanýn kendi çevresiyle uyum içinde olmasý, içinde yaþadýðý çevreye acý çekmeden adapte olabilmesi, psikolojik ve fiziksel yönden saðlýklý olmasý hali olarak tanýmlanýr. Hayvan ömründeki kýsalma, anormal davranýþlar, vücut hasarý, büyümede gerileme, adrenal aktivite ve üreme etkinliðindeki gerileme hayvan refahýndaki gerilemenin göstergeleridir. Klasik yetiþtiricilikte, çiftlik hayvanlarý sadece hayvansal üretim için materyal konumundadýr. Oysa dünyada son yýllarda þekillenen kimi toplumsal duyarlýlýklar ve doðal hayvansal ürünlere olan talep, hayvan yetiþtiricilerini hayvan refah koþullarýný dikkate almaya ve hayvanlara stresten uzak bir yetiþtirme programý hazýrlamaya itmektedir (6). Bu derlemenin amacý; hayvanlara uygulanan anabolik etkili maddelerin, hayvanlarýn üzerinde fiziksel ve psikolojik etkiler ile yaþam standartlarýnda sebep olduðu deðiþiklikleri ortaya koymaktýr. 2. Deney Hayvanlarý Üzerinde Yapýlan Çalýþmalar McGinnis ve ark., (2002) tarafýndan yapýlan eriþkin ratlarda TP (testesteron propiyonat), ND ve ST nun uzun süre kullanýmýnýn ardýndan kýsa ve uzun dönem yan etkilerinin deðerlendirildiði diðer bir çalýþmada farklý gruplara ayrýlmýþ eriþkin ratlara 12 hafta boyunca ND, TP ve ST uygulamýþlardýr. AAS lerin uygulamasýnýn kesilmesinden sonra kýsa dönem (3 hafta) ve uzun dönem (12 hafta) etkilerini incelemiþlerdir. Kýsa dönem incelemede TP uygulanan grupta saldýrganlýðýn kontrol grubuna göre önemli derecede yüksek olduðu, ND ve ST uygulanan gruplar arasýnda ise önemli bir fark olmamakla beraber en az saldýrganlýðýn ST uygulanan grupta olduðunu görmüþlerdir. Uzun dönem incelemede ise gruplar arasýnda önemli bir fark bulunmadýðý bildirilmiþtir. AAS ler uygulamasýnýn kesilmesinden 8 hafta sonra serum TS ve luteinleþtirici hormon (LH) düzeyinin kontrol grubuna yakýn olduðu tespit edilmiþtir. Bu bulgular uzun süre AAS kullanýmý sonucunda saldýrganlýðýn aþamalý olarak normal seviyelere döndüðünü ancak bazý etkilerin kalýcý olabileceðini göstermektedir. Diþi farelerde yapýlan bir çalýþmada kontrol grubuna herhangi bir steroid uygulanmamýþ, bir grup fareye düþük, bir gruba ise yüksek dozda bayan atletler ve vücut geliþtiriciler tarafýndan yaygýn olarak kullanýlan dört anabolik steroidin (testesteron, testesteron sipionat, metiltestesteron ve norethandrolon) karýþýmý uygulanmýþtýr. Her grupta 20 farenin tutulduðu bu çalýþmanýn sonucunda þu sonuçlar elde edilmiþtir (3); 1) Pedalmili (hamster çarký) testi: Steroid tedavisi dozdan baðýmsýz olarak hamster çarký kullanýmýný baskýlamýþtýr. Kontrol grubunda yer alan farelerin çarký ortalama olarak iki kat fazla kullandýðý gözlemlenmiþtir. 2) Açýk alan testi: Steroid tedavisi açýk alan davranýþ hareketlerinde azalmaya neden olmuþtur. Düþük dozda steroid alan fareler kontrol grubunun yaklaþýk olarak yarýsý kadar hareket gösterirken, yüksek dozda alanlarda daha da az hareket görüldüðü bildirilmiþtir. 61

4 Ayrýca steroid alan fareler açýk alanlarýn merkezinde bir yerde olmaktan kaçýnarak, daha çok kenarlarda kalmayý tercih etmiþlerdir. 3) Saldýrganlýk testi: Steroid alan fareler, almayanlar ile bir araya getirildiklerinde, sadece steroid alanlarýn saldýrgan ve tehditkâr davranýþlar gösterdikleri gözlemlenmiþtir. Kontrol grubuna ait fareler her zaman kaçmayý, kavga etmemeyi tercih etmiþler; kavga halinde ise steroid alanlarýn üstün geldiði görülmüþtür. Yüksek ve düþük doz alanlarda bu tür davranýþlar yönünden önemli bir fark tespit edilmemiþtir. Ayrýca kontrol grubunda normal vaginal siklus görülürken steroid alanlarýn hiç birinde normal siklus görülmemiþtir. Steroid alýmý doza baðlý olmaksýzýn ortalama %23 oranýnda canlý aðýrlýk artýþýna neden olmasýna raðmen yem tüketiminde artýþ görülmemiþ, kuru vücut aðýrlýðýnda %45, mutlak vücut yað oranýnda ise iki kat artýþa neden olmuþtur. Farrell ve McGinnis (2004) tarafýndan, ratlarda puberta döneminde uzun süre AAS kullanýmýnýn çiftleþme, vokalizasyon, koku býrakma, erkekler arasý rekabet ve kuyruk yakalama davranýþlarý üzerine akut ve uzun dönemli etkilerinin tespiti amacýyla yapýlan bir çalýþmada puberta dönemi baþlangýcýnda ratlara ayrý ayrý TS, ND ve ST 5 mg/kg dozunda uygulanmýþtýr. Beþ hafta sonra, AAS uygulamasý devam ederken davranýþ ile ilgili testler yapýlmýþ, daha sonra AAS uygulamasýna son verilmiþtir. Uygulamaya son verilmesinden sonraki 3-5, 9-11 ve haftalarda davranýþlar gözlemlenmiþtir. Uygulamalar boyunca ST uygulanan ratlarda kuyruk yakalama ve saldýrganlýk dýþýndaki diðer davranýþlarda azalma görülmüþtür. ND tedavisinin koku býrakma ve ses çýkarmayý önemli derecede azalttýðý, TS nun ise önemli bir etkisi olmadýðý bildirilmiþtir. ST uygulanan ratlardaki davranýþ deðiþikliklerinin uygulamanýn kesilmesinden itibaren farklý zamanlarda normale dönmeye baþladýðý, ancak her test aþamasýnda kuyruk yakalama etkinliðinin önemli derecede yüksek olduðunu tespit etmiþlerdir. ND uygulananlarda ses çýkarmada önemli derecede azalma ve kuyruk yakalamada önemli derecede artýþ görülmüþtür. TS uygulananlarda ise uygulamanýn kesilmesinden sonraki 3. haftada koku býrakmanýn kontrol grubuna göre az gerçekleþtiði, 5. haftada ise kuyruk yakalamada önemli bir artýþ olduðu gözlemlenmiþtir. Bu çalýþmaya göre ergenlik döneminde alýnan AAS lere baðlý olarak geliþen davranýþ deðiþikliklerinin bazýlarýnýn uzun süre devam edebileceði bazýlarýnýn ise kalýcý olabileceði tespit edilmiþtir. Illera ve ark. (1998) ratlarda anabolik dozlarda kullanýlan klenbuterolün adrenal bez fonksiyonu üzerine etkilerini araþtýrmýþtýr. Bu çalýþmada diþi ratlara 45 gün süreyle oral yolla 1 mg/kg dozda klenbuterol uygulanmýþ ve süre sonunda kanda ve adrenal dokuda kortikosteron ve kortizon sekresyonu seviyesinde artýþ görülmüþtür. Ayný zamanda adrenal bezin aðýrlýðýnýn da kontrol grubuna göre artmýþ olduðu tespit edilmiþtir. Adrenokortikal hücrelerin histopatolojik incelemesinde hiperplazi görülmüþtür. Çalýþmanýn sonunda klenbuterolün adrenal bez fonksiyonlarýný uyardýðý ve bunun da hayvan refahýný etkileyebileceði sonucuna varmýþlardýr (2). AAS lerin, gençler ve eriþkinler üzerindeki etkilerinin araþtýrýlmasý amacýyla Salas-Ramirez ve ark. (2008) tarafýndan yapýlan bir çalýþmada, genç ve eriþkin hamsterlere TS, ND ve boldenondan oluþan bir AAS karýþýmý 14 gün boyunca uygulanmýþtýr. Çalýþma sonucunda AAS uygulanan gençlerde seksüel ve agresif davranýþlarýn kontrol grubuna göre önemli oranda arttýðý; eriþkinlerde ise seksüel davranýþlarda kontrol grubuna göre azalma gözlendiði, agresiflik açýsýndan ise bir fark olmadýðý bildirilmiþtir. Bu çalýþmada, gençlere AAS uygulamasýnýn davranýþ ve sinir sistemi üzerine olan etkisinin, eriþkinlere göre daha önemli olduðu sonucuna varýlmýþtýr. 3. Çiftlik Hayvanlarý Üzerine Yapýlan Çalýþmalar Çizelge 1 de bazý sentetik steroidal ve non-steroidal bileþiklerin verilme metodu, implant içeriði, etki süresi, hayvan türü, büyüme oraný ve yan etkileri gösterilmektedir (2). 62

5 Çizelge 1. Bazý Sentetik Steroidal Ve Non-Steroidal Bileþiklerin Verilme Metodu, Ýmplant Ýçeriði, Etki Süresi, Hayvan Türü, Büyüme Oraný ve Yan Etkileri Çizelge 2. Çiftlik Hayvanlarýnda Büyüme Uyarýcýsý Olarak Anabolik Amaçla Kullanýlan Doðal Steroid Hormonlarýn Ýmplant Tipi, Ýmplant Ýçeriði, Etki Süresi, Hayvan Türü, Büyüme Oraný ve Yan Etkileri 63

6 Çizelge 2 de çiftlik hayvanlarýnda büyüme uyarýcýsý olarak anabolik amaçla kullanýlan doðal steroid hormonlarýn implant tipi, implant içeriði, etki süresi, hayvan türü, büyüme oraný ve yan etkileri gösterilmektedir (2). 4. Buller Steer Sendromu Buller Steer Sendromu sýðýr yetiþtiriciliðinde karþýlaþýlan ve önemli ekonomik kayýplara neden olan, hayvanlarýn sürekli olarak ve ýsrarla birbirleri üzerine atlamalarý ile karakterize davranýþsal ve sosyal bir problemdir. Bu sendrom sonucunda sýðýrlar yorgun düþerler, sýrt bölgesinde kýl dökülmesi, þiþme, travma gibi olgularýn yanýnda bazý sýra dýþý vakalarda kemik kýrýlmalarý ve bu kýrýklar nedeniyle ölüm görülebilmektedir. Bu sendrom sýðýr yetiþtiriciliðinde solunum sistemi enfeksiyonlarý ve ayak enfeksiyonlarý ile birlikte en önemli saðlýk problemleri arasýnda yer almaktadýr. Nakliyat, yanlýþ besleme, çamur ya da kum gibi uygunsuz zemin, hava þartlarýndaki deðiþiklikler, mevsim þartlarý, yanlýþ yönetim gibi muhtemel pek çok sebebinin yaný sýra anabolik hormonlarýn kullanýmý bu sendromun ortaya çýkmasýna neden olabilmektedir. Anabolik hormonlarýn bu sendromun geliþiminde önemli rol oynadýðý yönünde kanýtlar mevcuttur yýllarýnda sendromun insidansý %1,5 iken, 1971 yýlýndan itibaren DES in büyümeyi artýrýcý olarak kullanýlmaya baþlanmasýndan sonra insidansý %2 yi aþmýþtýr. Atlama davranýþý gösteren sýðýrlarda serum ve idrar östrojen ve TS seviyelerinin de yüksek olduðu bildirilmiþtir. Beþ milyondan fazla sýðýr üzerinde 15 yýl süreyle yapýlan bir çalýþmada insidansý %2,25, 78 bin sýðýr üzerinde yapýlan iki yýllýk bir baþka çalýþmada ise insidansý ortalama %2,7 olarak bulunmuþtur (11,12). Progesteron ve östradiol uygulanan sýðýrda insidans %2,46 olarak tespit edilirken, zeranol uygulanan 1721 sýðýrda insidans 0,46 olarak tespit edilmiþtir. Ýkinci defa östradiol-progesteron uygulanmasýnýn insidansý önemli ölçüde deðiþtirmediði yönündeki bir çalýþmaya karþýn, bir baþka çalýþmada ikinci uygulamanýn insidansý iki kat artýrdýðý ortaya konmuþtur (12). 5. Sonuç Hayvan haklarý ve hayvan refahýnýn saðlanmasý tüm dünyada veteriner hekimlerin temel görevlerinden birisidir. Veteriner hekimlik, hayvanlarýn saðlýðýnýn yaný sýra ilgili tüm konularda eðitim alan bir meslektir. Hayvan saðlýðýný koruma çalýþmalarýnýn yaný sýra, düþük hayvan refahý þartlarýnýn nedenlerinin bulunmasý ve bunun düzeltilmesi için gerekli bilgi ve becerilerin tam donanýmýna sahiptirler. Bu nedenle veteriner hekimler tarafýndan hayvanlarda hormon kullanýmýnýn hayvan refahýna yönelik olan olumsuz etkileri hayvan sahiplerine yeterince anlatýlmalýdýr. Nitekim Avrupa Veteriner Hekimler Federasyonu (FVE) nun yayýnladýðý FVE Stratejisi deklarasyonu veteriner hekimlerin gelecek dönemdeki görevleri ve misyonuyla ilgili önemli mesajlar içermektedir. FVE, temel amaçlarýný önsöz de þöyle açýklamaktadýr: Amacýmýz hayvan saðlýðý ve refahý ile veteriner halk saðlýðý konularýnda toplum tarafýndan bize tevdi edilen görevleri yerine getirebilmek için uygun þartlarý oluþturmayý sürdürmektir Özet bölümünde ise FVE, misyonunu hayvan saðlýðý, hayvan refahý ve halk saðlýðý yararýna birleþik bir Avrupalý Veteriner Hekimlik mesleði olarak görmektedir sayýlý HSZ Kanunu esas olarak hayvan saðlýðý kurallarýný içermektedir. Ancak bilindiði gibi hayvan saðlýðý ve hayvan refahý kavramlarý iç içedir. Veteriner hekimler salgýn hayvan hastalýklarý ile mücadele 64

7 ederken asýl amaçlarýnýn saðlýklý hayvan populasyonlarýnýn saðlýðý ve refahýný korumak olduðunu bilmek durumundadýr. Bu durum FVE Stratejisinde Saðlýk ve refahýn farklý konular gibi görülmesi neredeyse imkansýzdýr. Zayýf bir saðlýk statüsü hayvanlarýn refahýný etkileyecektir ve refah baský altýnda kaldýðý zaman hayvanlar enfeksiyonlara ve diðer hastalýklara daha duyarlý hale gelecektir. Hayvan refahýnýn korunmasý ve teþviki iyi eðitilmiþ bir veteriner hekimin temel yetkilerinden birisidir tüm Veteriner Hekimlerin birinci önceliðinin bakýmlarý altýndaki hayvanlarýn refahýný korumak olduðuna inanmaktadýr denilmektedir (9). Sonuç olarak; anabolizan maddelerin hayvan refahý üzerine etkilerinin uygulanan hayvan türü, uygulama süresi ve dozuna baðlý olarak deðiþebileceði görülmüþtür. Oluþabilecek olumsuzluklarý önlemede birinci görev veteriner hekimlere düþmektedir. Kaynaklar 1.Anon. (2003). Gýda Deðeri Olan Hayvanlara Uygulanmasý Yasaklanan ve Belli Þartlara Baðlanan Hormon ve Benzeri Maddeler Hakkýnda Teblið. Teblið No: 2003/18. T.C.Resmi Gazete, ve Sayý. 2.Brander, G. C., Paugh, D. M., Bywater, R. J., Jenkins, W. L. (1991). Veterýnary Applied Pharmacology & Therapeutics. Fifth edýtýon. p Bronson, F. H., Nguyen, K. Q., De La Rosa, J. (1996). Effect of anabolic steroids on behavior and physiological characteristics of female mice. Physiology &Behaviour, (59), Farrel, S. F., Mcginnis, M. Y. (2004). Long-term effect of pubertal anabolic-androgenic steroid exposure on reproductive and aggressive behaviors in male. Hormones and Behaviour, (46), Illera, Jc., Silván, G., Blass, A., Martinez, M. M., Illera, M. (1998). The effect of clenbuterol on adrenal function in rats the Analyst, Eriþim: [ Eriþim tarihi: Karaaðaç, F. (2009). AB Uyum Sürecinde Ülkemizde Hayvan Refahý. Eriþim: [ Eriþim tarihi: Kaya S., Pirinçci, Ý. (2000). Geliþmeyi Hýzlandýrýcýlar ve Yem Katký Maddeleri. S. Kaya, Ý. Piriçci, A. Bilgili. editörler. Veteriner Uygulamalý Farmakoloji. Medisan Yayýnevi, Ankara.syf Mcginnis, M. Y., Lumia, A. R., Possidente, B. P. (2002). Effect of withdrawal from anabolic androjenic steroids on aggression in adult male rats. Physiology & Behaviour, (75), Özyer, M. (2008). Avrupa ve Türkiye de Hayvan Haklarý ve Refahý Stratejileri. Eriþim: [ Eriþim tarihi: Salas-Ramirez, K. Y., Montalto, P. R., Sisk, C. L. (2008). Anabolic androgenic steroids differentially affect social behaviors in adolescent and adult male Syrian hamsters. Eriþim: [ Eriþim tarihi: Stookey, J. M. (2008). Eriþim: [ bullershtml]. Eriþim tarihi: Voyles, B. L, Brown, M. S.,Swingle R. S. (2008). Case study: Effects of Implant Programs on Buller Incidence, Feedlot Performance, and Carcass Characteristics of Yearling Steers1, Professional Animal Scientist Eriþim: [ ]. Eriþim tarihi: