SERÎ B CİLT 34 SAYI İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 SERÎ B CİLT 34 SAYI İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

2 TÜRKİYE DE EN YAŞLI SEDİR AĞACI AMBAR KATRAN Doç. Dr. M. D oğan KANTARCI3 K ı s a Ö z e t Sedir orm anlarım ızdaki araştırm alarım ız sırasm da B ey D ağları nda A k D ağ kütlesinin A lakır Çayı na (dolayısı ile A kdeniz e) bakan genel yam açlarındaki D ibek Ormanı nda denizden 1830 ın yükseklikte bulunan yaşlı bir sedir ağacını da ölçtük. B u ağaç yerel olarak «AM BAR KAT RAN» adı ile tanınm aktadır. A ğacın boyu 26.2 m, dip çapı 2.50 m (çevre 7.85 m ), 1.30 m yükseklikteki çapı 2.36 m (çevre 7.4Um)*dir. Çevredeki kaim ve yaşlı sedir ağaçlarının çap analizlerine göre Am bar K atran ın yaşı arasm da tahm in edilebilirse de en yaşlı ağaçlarm çap gelişim i gözönüne alınarak ağacm yaşının 2000 civarında olabileceği söylenebilir. Am bar Katran, bu ölçüleri ile, Türkiye nin en yaşlı bir A N IT SE D tr AĞACI dır. 1. G İR İŞ Y aşlı a ğ a ç la r çeşitli yönlerden ilgim izi çek m ekted irler. H erşeyden önce bu ağ a ç la r b ire r ta b ia t abidesi o larak kab u l edilm ektedir. T ü rk iy e de b u n itelik te a n ıt a ğ a ç la r v a rd ır. Y ak ın z a m a n a k a d a r bilinen en yaşlı ve büyük d ö rt sed ir a ğ acın a a it ölçüler B. S. E vcim en (1961) ta ra fın d a n verilm iştir. A k D ağ'm D ibek O rm anı n d a ölçtü ğ ü m ü z sedir ağ acı bilinenlerin en yaşlısıdır. B u sed ir ağ acı yerel o larak «AM BAR K A T R A N» adı ile tan ın m a k ta d ır. 2. TÜR K İYE D E Y AŞLI SEDİR AĞAÇLARI T ü rk iy e de m ev cu t yaşlı sedirlerden bilinen d ö rt tan esin e a it ölçüler T ablo l de verilm iştir. B u n lard an en büyüğü ve yaşlısı B o lk ar D a ğ la rı n d a Ç oçak D ere n in yuk a rısın d a k i K atı Y ay la d a bulunan sed ir ağ acıd ır. A y rıca tep esi çobanlar ta ra fın d a n kesildiği için dejenere olm uş k aim çaplı y aşlı sed ir a ğ a ç la rı d a v ard ır. B u n lard an birin in de E lm alı n m. T ek k e K öyü civ arın d ak i O luk B aşı m evkiinde bulunduğu ve çevresin in 8 m olduğu B. S. E vcim en (1961) ta ra fın d a n bildirilm iştir. 3. Y A ŞL I SEDİRLERDE YILLIK H A LK A GENİŞLİĞİ VE ÇAP GELİŞİMİ A m b ar K a tra n m bulunduğu A k D ağ k ü tlesin d e (B ey D ağ ları) y ü rü ttü ğ ü m ü z a ra ş tırm a la rım ız sıra sm d a sedirlerin d eğ işik y etişm e o rta m la rın d a büyüm e ilişkilerin i de incelem iştik. B u am aç la incelediğim iz bazı sed ir yaşlı ağ açların ın 0.30 m ile 1 I, Ü. Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji A n a b illm D alı, B ahçeköy - İstanbul. Yayın Komisyonuna Sunulduğu Tarih :

3 50 DOĞAN K A N T A R C I 1.30 m 'deki çap gelişim leri Tablo 2 ve 3 te v erilm iştir. T ablo 2 ve Şekil l'd e D ibek O rm anında A m b ar K a tra n civarında m y ü k sek lik te kesilm iş 7 sedir ağacm ın 0,30 m kesitindeki çap gelişm eleri g örülm ektedir. T ablo 3 te A m b ar K a tra n çevresinde kesilm iş sed ir ağ açların d an 5 tan esi ile A k D ağ kütlesin in k uzey bakili y a m açların d aki Ç am kuyusu Sedir A ra ştırm a O rm anı n d a m yüksek lik ten kesilm iş olan sedir ağ açların d an 12 tanesin in 1.30 m deki çap gelişim i v erilm iştir. Bu 17 sed ir ağ acının çap gelişim inin o rta la m a değerleri Şekil 2 de g örülm ektedir. Tablo 4 ve Şekil 2 de gene y u k arıd a an ılan ö rn ek a la n la rd a n kesilm iş en yaşlı 4 sedir ağ acım n 1.30 m 'd ek i k esitlerin d ek i çap gelişim i v erilm iştir. Resim 1. Am bar Katran. İncelenen çap gelişim leri sedir ağacının sık lığ a d ay an m a özelliği h a k k ın d a ilgi çekici so n u çlar verm ek ted ir. Sedir kendi sa f m eşceresi içindeki ş a r tla r d a fazla sık lık ta ve nisbî b ir k a p a lılık ta canlılığım devam ettireb ilm ek te fa k a t p ek d a r yıllık h a lk a la r geliştirm ek ted ir. S ıklığın bozulm ası, sed ir ağ acım n d ah a fa z la su ve besin m addesi, tep esin in de d ah a fazla ışık alm ası yıllık h a lk a genişliğinin a rtm a sım sa ğ la m a k ta d ır. S edir ağ acı bu esnekliğini ileri y a şla rd a d a g ö sterebilm ektedir. Tablo 3 ve 4 te verilm iş 1.30 m deki çap gelişim i incelendiğinde b ilh assa yaşlı ağ açların 40, 50,

4 A M BAR K A TR A N y aşm d a 1.30 m y üksekliğe ulaşabildiği g ö rü lm ek ted ir. S edir ağ acın ın g ö k n ara benzeyen bu esnekliği m eşcerenin zam an içinde değişen sık lık derecesine göre fa rk lı genişlikte yıllık h a lk a la r geliştirebilm esine sebep olm ak tad ır. S edir o rm an ların d a pek çok yaşlı ağ aç y aşm d a a n c a k cm göğüs ç a p m a ulaşm ış olduğu halde, son yılda yetişen sed irler d a h a hızlı b ir çap gelişm esi gösterebilm işlerdir. Y aşlı sedirlerle d ah a genç sed irler a ra s ın d a k i yıllık h a lk a genişliği fa rk ın ı, non a sırd a sedir o rm anların d a in san etkisinde a ra m a k gerekir. Son yıl içinde y etişen sedir ağ açları, insan eli ile seyreltilm iş m eşcerelerde, d a h a fa z la ışık a la ra k d aha geniş yıllık h a lk a la r geliştirebilm işlerdir. Sözkonusu özelliklerden dolayı sed ir ağ acın ın gövde analizi y ap ılm ad an kesin y aşın ın belirlenm esi m ü m k ü n değildir. 4. AM BAR KATRAN A m b ar K a tra n A k D ağ k ü tlesin in (B ey D ağ ları) A kdeniz e b a k a n (g üney) genel bakısında, A la k ır Ç ayı H avzası'n d ak i D ibek O rm am n d a O tlu S enir T epe ile K erim ler K uyusu T epe a ra sın d a k i belin a lt kısm ın d a 1830 m y ü k sek lik te bulu n m ak tad ır. D ibek orm anı K um luca O rm an İşletm esin in A k D ağ B ölgesinin A k d ağ serisinde yera lm ak tad ır. A m b ar K a tra n ın bulunduğu y e r b ir k u ru d ere vadisinin başlangıcıdır. A razi çok eğim li olduğu için ağ acın dibinde, a lt ve ü s t k ısım a ra sın d a 110 cm 'lik b ir y ü kseklik fa rk ı vard ır. A m b ar K a tra n ın ölçüleri a şa ğ ıd a v erilm iştir. B O Y Ç A P ÇEVRE A LT D İP T E N 26.7 m D İP 2.50 m 7.85 m Ü ST D İP T E N 25.6 m m 7.40 m O RTA LA M A 26.2 m A m b ar K a tra n d a n b iraz y u k arıd a orm an ın ü s t sın ırın a u laşılm ak tad ır. D aha y u k arısı, «KIR,, o la ra k isim lendirilen, o rm an ü stü o tlağı d u ru m u n d adır (A lp Z onu). O r m an sın ırı bu civ ard a 2000 m ye k a d a r u la ştığ ın a göre, A m b ar K a tra n civ arındaki o rm an sınırı çobanların ta h rib a tı ile a şa ğ ıy a d o ğ ru indirilm iş olm alıdır. A m b ar K a t ra n sağ lık lı görünen bir gövdeye sah ip tir. A ğacın d ah a boylu olm ası gerekirdi. R e sim de de görülebileceği gibi tepenin ü s t kesim den k ırıld ığ ın a hükm olunabilir. B u k ı rık y a çok eskidir, y a h u t d a sedirlerde g örülen tip ik tepe d ağ ılm ası k ırık gibi g ö rü n m ektedir, Y ö rükler ağ acı büyüklüğünden dolayı «A m bar K atran» o la ra k isim lendirm işlerdir. A m b ar K a tra n bugünkü d urum u ile b ir «A N IT SED ÎR» özelliklerine s a h ip tir. 5. AM BAR K A TRAN IN Y A ŞI A m b ar K a tra n m yaşın ın ta y in i için a rtım b u rg u su ile k alem alınıp yıllık h a lk a la rın say ılm ası yoluna gidilm em iştir. D ışta n b irk aç cm lik b ir kalem de sayılabilecek y ıllık h a lk a la rla ağ acın yaşının ta h m in i yerine, çevredeki a ğ a ç la rın yıllık h a lk a k a lınlığı ve çap gelişim inden b ir sonuca u laşılm ağ a çalışılm ıştır. T ablo 2, 3 ve 4 ile Şek il 1, 2 ve 3 te verilen çap gelişim i d eğerleri sed ir ağ açların ın h a y a tla rı süresince veya y a şa d ık la rı devreye göre değişik k a lın lık ta yıllık h a lk a la r g eliştird ik lerin i g ö ste r m ek ted ir. Bu nedenle A m b ar K a tra n m y aşı A k D ağ d a m yükseltilerde y etişm iş y aşlı sed ir ağ açların d an 21 ta n e sin in 0.30 m ile 1.30 m d ek i k esitlerinde çap gelişim lerinden tah m in edilm eğe çalışılm ıştır. ı

5 2 DOĞAN K A N T A R C I A m b ar K a tra n 'm çevresinde ve 1950 m y ü k sek lik teki ö rn ek a la n la rım ızda kestiğ im iz sedir ağ açların d an 7 tan esi yaşlıdır. B u sed ir a ğ a ç la rın ın 0.30 m dek i k esitlerin d e çap gelişim i 120 y aşın a k a d a r düzenlidir. B undan so n ra o rta la m a y a g iren ağ a ç sayısı azaldığı için çap gelişim g rafiğ in d e k i düzenli gidiş b ozulm aktadır. Ç ap gelişim inin az çok düzenli o larak devam edebildiği 160 y a şm a k a d a r 57.5 cm k a buksuz çap a u laşılm ak tad ır. Bu yaş ve çap a göre d o ğ ru sal b ir o ran tı ile A m b ar K atra n ın y a şı 679 yıl o la ra k h esaplanm aktad ır. Ç ap gelişim i o rta la m a değerlere göre çizilip g ra fik te k i k ırık la r düzeltilirse 200 y aşın d a 0.30 m kesitinde 74 cm o rta la m a k ab u k su z çap a ulaşılabileceği h esap lan ır (T ablo 2, Şekil 3). A m b ar K a tra n m dip çapı 2.50 m olduğu ve y a k la şık 6 cm k a b u k payı b ırak ıld ığ ı takdird e, kab u k su z çap 2.44 m dir. Bu değerlere göre doğrusal bir o ran tı ile A m b ar K a tra n 'm yaşı 660 yıl olara k hesabedilm ektedir. A m b a r K a tra n m civarında kesilen yaşlı sedirlerden 5 tan esi ile Ç am K uyusu A ra ştırm a O rm anı n d a m y ü k seltilerd e kesilen 12 tan e yaşlı sed ir ağ acın ın 1.30 m deki k esitlerinde çap gelişim leri incelen m iştir (T ablo 3, Şekil 3). O rta la m a değ erlere göre sed ir a ğ açları 50. yılda 9.1 cm, 100. yılda 28.2 cm, 150. yılda 40.9 cm ve 200. yılda 50.5 cm kabuksuz çap a ulaşm ışlard ır. O rta la m a k a b u k kalınlığı 1.30 m de 3.5 cm d lr (T ablo 3). A m bar K a tra n m 1.30 m deki k ab u k su z çapı 236 cm kabul edilip (4 cm k ab u k payı) doğrusal b ir o ra n tı ile y aşı 920 yıl o la ra k h esaplan m aktadır. ö rn e k a la n la rd a n kesilen en yaşlı sedir a ğ a ç la rın ın 1.30 m deki çap gelişim leri incelenirse, A m b ar K a tra n 'm yaşı d aha fazla ç ık m aktadır. Ç am K uyusu A ra ştırm a O rm anı n d a 1800 m de kestiğim iz 381 y aşın d ak i sed ir ağ acın ın (Ç -1800/4/1) 1.30 m deki k ab u k su z çapı 40.5 cm (k ab u k lu çap 44.3 cm ), 320 y aşın d ak i sedir ağacın ın (Ç- 1800/4/2) k ab u k su z çapı 47.2 cm (k ab u k lu çapı 51.8 cm ) o la ra k b u lu n m u ştu r (T ablo 4, Şekil 2). Bollcar D a ğ la rı n d a Ç oçak D ere nin y u k a rısın d a K atı Y ayla da kesilen 389 y aşın d ak i b ir sedir ağ acın d a 1.30 m deki k abuksu z çap 28.0 cm o la ra k ölçülm üştü r (Y ıldırım, F., 1982) (T ablo 4, Şekil 2). Ç am kuyusu A ra ştırm a O rm am n d a 2000 m y ü k sek lik te kestiğim iz 217 yaşın d ak i sedir ağ acın d a (Ç -2000/2/1) 1.30 m deki k a buksuz çap 61.8 cm (kab u k lu çap 67.4 cm ) o la ra k ölçü lm ü ştü r (T ablo 4, Şekil 2). A m b ar K a tra n m civ arın d a (D ibek O rm am n d a) 1950 m de kestiğ im iz 190 y aşındaki sedir ağ acın d a (D -1950/2/1) 1.30 m deki k ab u k su z çap 45.8 cm (k ab u k lu çap 48.8 cm ) o la ra k ölçü lm ü ştü r (T ablo 4, Şekil 2). A m b ar K a tra n m y aşı Ç -1800/4/1 n u m aralı sedirin 381 y aşın d a 1.30 m de g eliştirdiği 44.3 cm k ab u k lu çap a göre doğrusal b ir oran tı ile 2078 yıl o larak hesabedilm ektedir. Ç -1800/4/2 n u m a ra lı sedirin 320 y aşın da 1.30 m de geliştird iğ i 51.8 cm kab u k lu çapa göre d o ğ ru sal b ir o ran tı ile A m b ar K atra n m yaşı 1458 yıl o la ra k hesabedilm ektedir. Bu ik i yaşlı sedirin 200 y aşın d a 1.30 m de g eliştird ik leri o rta la m a 20.2 cm lik k ab u k su z çap a göre A m b ar K a tra n m yaşı 2297 yıl o larak hesabedilm ektedir. A m b ar K a tra n m yaşının tahm ini için y u k a rıd a denenen h esap y olları yıl a ra s ın d a ve b irbirinden çok u z a k ta so n u çlar v erm iştir. D ik k a t çekici özellik yaşlı sedir a ğ a ç la rın ın 1.30 m 'deki çap gelişim lerinin d a h a y av aş oluşudur. Y a şla n 389, 381 ve 320 olan sedir a ğ açları herhalde pek sık sed ir o rm an ın d a y etişm işlerdir. D aha genç nesillere a it olan sed ir ağ açların d a çap gelişim i d a h a d a hızlıdır. Bu f a r k y u k a rıd a d a değinildiği gibi son yılda sed ir o rm a n la n n d a in sa n etk isi (kesim ler) ile sık lığ ın bozulm ası ve ışık lan d ırm a olayına b ağ lanabilir.

6 AM BAR K A T R A N 53 Sonuç o larak ; A m b ar K a tra n ın yaşı, yaşlı sedir ağ açların ın yıllık h a lk a gelişim indeki y avaşlık ta gözönüne alın a ra k, 2000 civ arın d a ta h m in edilebilir. A m b ar K a tra n ölçüleri ve görünüm ü ve tah m in edilen yaşı ile T ü rk iy e'n in A N IT S E D İR A Ğ A C I dır. Tablo 1. Türkiye'de şim diye kadar bilinen yaşlı sedir ağaçlarına ait ölçüler (B.S. Evcimen 1961'den). 1. E lm alı İşletm esi (A n taly a) K oçova orm anında, A v şar K uyuları - E sk i depo m evkiinde, D okuz Göl - Tuz B urnu o rm an yolunun sa ğ tarafın d a, 1580 m yükseltide. (K oç Sedir) Boy Ç evre K abuklu çap T ah m in i yaş 33.0 m 5.55 m (1.30 m y ü k sek lik te) 1,77 m E lm alı İşletm esi (A n taly a) Ç ığ lık ara O rm anında, K oç B u rn u n u n D okuz Göl ta r a fında, Koç T epesinden Koç Ç u k u ru n a inen y am acın a lt kısm ında, 1940 m yükseltide. Boy Ç evre K abuklu çap T ahm ini yaş 29.7 m 5.20 m (1.30 m de) 1.66 m F ek e İşletm esi (A d an a) Subhan D ere Bölge binasının bulunduğu G ürüm ze kö yünde, 1850 m yükseltide. Boy Ç evre K abuklu çap T ahm ini yaş 28.0 m 5.43 m (1.30 m de) 1.73 m B o lk ar D a ğ la n - Ç oçak D ere - K atı Y ayla - A tu çtu ğ u m evkii (M ersin) 1900 m yükseltide. Boy Ç evre K abuklu çap T ah m in i yaş 40.0 m 6.40 m (1.30 m de) 2.04 m

7 m Tab lo 2. Dibek Ormanında Am bar Katran çevresinde bulunan yaşlı sedir ağaçlarında 0.30 m kesitinde çap gelişim i. Y A Ş K A D E M E L E R İ k a b u k lu k a b u k j^ _ 7 0 _ jm jw H0 İM ^M Şap p a y ı A Ğ A Ç N u. 1800/2/1 B O Y m c m (k a b u k lu ) Y A Ş , ,2 6 2 A Ğ A Ç N u. 1800/3/1 B O Y m <j) c m (k a b u k lu ) Y A Ş A Ğ A Ç N u. 1800/3/2 B O Y m (/> cm (k a b u k lu ) Y A Ş A Ğ A Ç N u. 1800/4/1 B O Y m c m (k a b u k lu ) Y A Ş A G A Ç N u. 1950/1/1 B O Y m (f> cm (k a b u k lu ) Y A Ş Â Ğ A Ç N u. 1950/1/2 B O Y m <p cm (k a b u k lu ) Y A Ş A Ğ A Ç N u. 1950/2/1 B O Y m (p em (k a b u k lu ) Y A Ş , O rta la m a G r a f ik te n D ü z e ltm e DOĞAN K A N T A R C I

8 Tablo 3. Dibek Ormanında Ambar Katran'ın çevresinde ve Çamkuyusu Sedir Araştırma Ormanında t2000 m yükseltilerde bulunan yaşlı sedir ağaçlarının 1.30 m deki kesintilerinde çap gelişim i (cm olarak). Y A Ş K A D E M E L E R İ k ab u k lu k ab u k A Ğ A Ç N u ^ 40_ çap p ay ı D 1800/3/ D /4/ D -1950/1/ D 1950/1/ D -1950/2/ Ç 1800/2/ Ç -1800/2/ Ç 1800/3/ Ç -1800/3/ ^ Ç -1800/5/ Ç 1800/6/ Ç 2000/1/ Ç 2000/1/ Ç = /2 /l Ç 2000/2/ Y aş Ç /3 ' Ç /5/ AMBAR K A T R A N O rta la m a _ Ol Ot

9 CJT O Tablo 4. Yaşları 200'ün üzerinde bulunan sedir ağaçlarının 1.30 m kesitinde çap gelişimi (cm olarak): Y A Ş K A D E M E L E R İ k a b u k lu k a b u k A Ğ A Ç N u Sap p a y ı D -1950/2/ , Y A Ş 190 Ç /4 /1 _ Y A Ş Ç /4 / Y A Ş Ç 2000/1/2 _ Y A Ş Ç o çak D ere - K a tı Y a y la 2000/ l'j Y A Ş B O Y 24 m (F. Y ıld ırım 1932 d en ) DOĞAN K A N T A R C I Ç 1800/4/1 ile Ç 1800/4/2 n u m a r a lı s e d ir a ğ a ç la rın ın 200 y a şm a k a d a r o rta la m a çap g elişim i

10 A M B A R K A T R A N 57 U3 o f 0 0 Şokil 1. Dibek Ormanında Am bar Katron'ın çevresindeki yaşlı sedir ağaçlarının 0.30 m kesitinde çap gelişim i. D: D ib ek O ra a n ı Ç ; ÇarakuytiBu A.Ü rrn n ı Ço: B olkar Daftı Çoçnk Dert / Ç-2000/2/İ 50. \ Ç-1800/ V 2 Ç -1800/V 1/* s S R 20 / / / / / / A / /,+ Ço-10. S *» V I/-* j a q k a d e o e l e r ı o o O O O O O O Ç C O. R p j vc Ki ü rv. ^ xc ş Ç rc n. rj c\j e-, Kv K-> k-, e, -» Şekil 2. Akdağ Kütlesinde m yükseltideki yaşlı sedir ağaçları ile, Bolkar Dağında 20CC m yükseltideki yaslı sedir ağacında 1.30 m kesitinde çap gelişim i (kabuksuz).

11 58 DOĞAN K A N T A R C I c». */2) Şekil 3. Dibek Ormanında Am bar Katran'm çevresindeki yaşlı sedir ağaçlarının 0.30 m 'd eki kesitlerinde (Tablo 2 'den), Dibek Ormanı ve Çamkuyusu Araştırma Ormanındaki yaşlı sedir ağaçlarının 1.30 m 'deki kesitlerinde {Tablo 3 te n ), Çamkuyusu Araştırm a Orm anındaki en yaşlı iki sedir ağacının (Ç-1B00/4/1 ve Ç -1800/4/2) 1.30 m deki kesitlerinde ortalama çap gelişim i. K A Y N A K L A R EVCİM EN, B. 8., T ürkiye nin yaşlı sedirleri. İ. Ü. Orman Fakültesi Dergisi, seri A, cilt X I, sayı 1 (6Jf- 71), İstanbul. Y IL D IR IM, F., Çoçak Dere (Mersin - A rslanköy) sedirlerinin yükselti - iklim kuşaklarına göre boy büyümeleri. 1. Ü. Orman F akültesi Toprak. İlm i ve Ekoloji Ana Bilim Dalı'nda hasırlanm ış Diploma Tezi.