ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ. SE R Î CÎLT SAYI SER IES p VOLÜME NUMBE.R ~ M I H SER IE O BAND t ö H EFT ^ İV/O SER IE TOME FASCICULE

Transkript

1 SE R Î CÎLT SAYI SER IES p VOLÜME NUMBE.R ~ M I H SER IE O BAND t ö H EFT ^ İV/O SER IE TOME FASCICULE İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ R E V IE W O F T H E F A C U L T Y O F FO R E ST R Y, UNTVERSITY O F İS T A N B U L Z E IT S C H R IF T D E R F O R S T L IC H E N FA K U L T Â T D E R U NTV ERSITÂ T İST A N B U L R E V U E D E L A F A C U L T E F O R E S T le R E D E L U N IV E R S IT E D 'IS T A N B U L

2 HAVA FOTOĞRAFLARI YARDIMIYLA ORMAN MEŞÇERELERÎNE AİT DENDROMETRİK ELEMANLARIN SAPTANMASI VE AĞAÇ SERVETİ ENVANTERİ Doç. D r. A lp arslan AKÇA 1. G t B İ Ş H av a fo to ğ rafı, özellikle büyük ölçekli h a v a fo to ğ rafı, te k ağ acın v ey a m eşcerenin hacm ini bulm ad a önem li bir a ra ç tır. H a v a fo to ğ rafı, o rm an e n v ante rlerin de y ersel d en d ro m etrik yöntem lere y ardım cı olabileceği gibi, hacm in sa p ta n m a sın d a g erek li d en d ro m etrik değişkenlerin d oğrudan d o ğ ru y a ölçülm esinde de k u llan ı labilir. B ilindiği gibi yersel yöntem lerde ağ aç v ey a m eşcere hacm i doğru d an doğruya Ölçülemez. A ğaç boyu ve çap gibi doğ ru d an doğ ru y a ölçülebilen d en d ro m etrik değişkenlerden y ara rla n ılır. H ava fo to ğ rafı y ard ım ıy la hacım tay in in d e de d u ru m a y nıdır. Y alnız b u ra d a sözkonusu den d ro m etrik değişkenlerin sa p ta n m a sı doğrudan d o ğ ru y a obje üzerinde değil, onun belirli b ir ölçekte alınm ış fo to ğ ra fı üzerinde y a p ılm ak tad ır. H av a fo to ğ ra fı üzerinde sap tanab ilen (ölçülebilen, sayılabilen veya tah m in edilebilen) söz konusu değişkenler T ek ağ açla ilgili değişkenler : A ğaç boyu Gövde çapı T ek ağacın k o m şu lu k ilişkileri ile ilgili değişkenler : Poligon alanı Tepe b o y u tları Tepe çap ı ve tepe alanı) A ğaç sayısı M eşcere ile iligli değişkenler : O rta la m a boy K om şu a ğ a ç la rla örtü lü tepe alanı yüzdesi O rta la m a tepe b o y u tları Tepe kap alılığ ı A ğaç sayısı M eşcere yaşı o lm ak üzere üç a n a g ru p ta toplanabilir. Bu değ işk en ler incelendiğinde bunların h epsinin (m eşcere y aşı h ariç) ağaç boyu, gövde çapı, tepe ve ağaç sayısı ile ilgili o ldukları g örülm ektedir. 1 İ.Ü. Orman Fakültesi Geodeji ve Fotogrâmetrî Kürsüsü, İstanbul.

3 116 A L P A R S L A N A KÇA B u yazıda önce ağ aç ve m eşcere hacm i sa p ta n m a sı için gerek li ve y u k arıd a özetlenm iş olan değişkenlerden önem li o lan lar ele alın acak ve d a h a so n ra da tek ağaç ve m eşcere ağaç serveti tayini ile ilgili yö n tem ler h ak k ın d a genel bilgi verilecektir. 2. H A V A FO T O Ğ R A F I Ü Z E R İN D E S A P T A N A B İL E N D EN D R O M E TR İK E L E M A N L A R 2.1 A ğaç boyu A ğaç boyu tepenin en y ü k sek n o k tası ile ağ acın gövdesinin to p ra k la b irleştiğ i n o k ta a ra sın d a k i yüksek lik fa rk ı o la ra k tan ım lan ır. H av a fo to ğ rafı üzerinde saptan ab ilen d en d ro m etrik değişkenlerden, is te r te k ağ aç hacm i, is te r m eşcere ağaç hacm i sa p ta n m a sı için olsun, en önem lilerinden b ir tanesidir. A ğaç boyunun h av a fo to ğ ra fla rı y ard ım ıy la sa p ta n m a sın d a 1 R adyal k aym ad a n y a ra rla n m a 2 A ğaç gölgesinin uzunluğundan y a ra rla n m a 3 S tereoskopik m eto t ı olm ak üzere üç a n a yöntem sözkonusudur R ad y al k aym adan y a ra rla n a ra k ağ aç boyu te sp iti H av a fo to ğ rafların ın genel özelliği m erkezsel perspelctifliğin b ir sonucu o larak y a ta y b ir düzlem e göre b ir yüksekliğe sahip olan objelerin y a ta y düzlem ü zerin deki a y a k n o k tası ile bu düzlem den d ah a y ü k sek te bulunan tepe n o k tası h av a fo to ğ ra fı üzerinde aynı n o k ta y a düşm ezler. Tepe n o k tası a y ak n o k ta sın a göre radyal doğru ltu d a, yani fo to ğ ra f m erkezinden fo to ğ ra f k e n a rın a doğru k aym ış o larak re s m edilir (şekil 1). F o to ğ ra f üzerinde bu objenin a y a k ve baş n o k ta la rı arasın d ak i m esafeye ra d y a l k a y m a adı verilm ektedir. R ad y al k a y m a m ik ta rı (A r'), şekilden de görüldüğü gibi obje boyena (A h), objenin tep e n o k tasın ın fo to ğ ra f m erkezine olan u zak lığ ın a (r') ve objenin a y a k n o k tası üzerindeki uçuş yüksekliğine (H ) bağlı b u lu n m ak tad ır. Y ani bu değ erler ara sın d a Ah A r A r' H r r ' ilişkileri sözkonusudur. B u rad a Ar ve r değerleri A r' ve r ' değerlerinin y a ta y düzlem üzerindeki k arşıtlarıd ır. A». Bu ilişkiden Ah =. H elde edilebilir. îş te ra d y a l k ay m adan y a ra rla n a ra k r ağ aç boyunun tesp iti bu eşitliğe d a y a n a ra k y apılm aktad ır. A r' ve r ' m m cinsinden ve olabilirse m m nin yüzde birine k a d a r b ir incelikle okunur. H uçuş yüksekliği m e tre o la ra k form üle konduğunda ağ aç boyu (Ah) m e tre o la ra k okunur. B a sit ve u ygulam alı ilk b a k ış ta kolay görülen bu yöntem in aslında çok b üyük sak ın caları v ardır. B ir defa şekilde de g ö rüldüğü gibi h ava fo to ğ rafın ın tam y a ta y

4 H A V A FO TO Ğ R A FLA R IY L A, AĞAÇ S E R V E T İ E N V A N T E R İ o la ra k alınm ası koşulu çok ender o larak ve ra s la n tı sonucu gerçekleşir. G enellikle hava fo to ğ ra fla rı b ir m ik ta r (o rta la m a o la ra k en iyi ş a rtla rd a 1-2 g rad ) eğiklikle A r ' r *ı a lın ırlar. F o to ğ ra f eğikliği y u k arıd ak i eşitliğ in h a ta lı sonuç verm esine neden olur. F o to ğ ra f eğikliği a rttık ç a d a bu m a ta m ik ta rı ihm al edilem iyecek değerlere u la şır. A y rıca h a v a fo to ğ ra fı üzerindeki ra d y a l k a y m a (A r') m m ve k ü sü ra tı ile ifa de edilebilen çok k ü çü k b ir değerdir. F o to ğ ra f üzerinde ölçülm esi oldukça zordur. D iğer ta r a fta n aynı objeye a it rad y al k a y m a (A r') d eğerleri objenin fo to ğ ra f üzerinde bulunduğu yere g öre değişir. Y u k ard ak i b elirtilen g eo m etrik ilişkilerden eşitliği elde edilebilir. Y ani fo to ğ ra f üzerindeki ra d y a l k a y m a obje tepesinin fo to ğ ra f m erkezine olan uzaklığı ( r ') ile doğru o ran tılı o lm ak tad ır. A ynı objeye a it ra d y al k a y m a m ik ta rı fo to ğ ra f m erkezinde sıfır olurken, fo to ğ ra f köşelerinde de m ak sim um değere u laşm ak tad ır. R ad y al k ay m an ın y ete rli b ir sıh h atle ölçülebilm esi için ağ acın fo to ğ ra f k e n a rın a yak ın o la ra k resm edilm iş olm ası g erek m ek ted ir. H a v a fo to ğ ra fı o rta n o k ta sın d a ve o rtasın d a bulu n an ağ açların radyal k aym a değ erleri sıfır veya sıfıra y ak ın çok k ü çü k değ erler olacağından b u n ların boylarının bu yöntem le sa p ta n m a sın a o lan ak b u lu n m am ak tad ır. A y rıca o rm an lık bölgelerde ağacın a y a k n o k tasın ın kom şu ağ a ç la rc a örtülm esi ve fo to ğ ra f üzerinde görünm em esi olasılığının büyük olm ası yöntem in orm ancılık için diğ er b ir önem li sakıncasıdır.

5 118 A L PA R SLA N A KÇA Sonuç o la ra k bu yöntem in sadece te o rik değ eri v a rd ır ve u y g u lam ad a g ö ste r diği z o rlu k la r nedeni ile kullan ılm ası çok sın ırlıdır. B ugün p ra tik te hem en hem en hiç k u llan ılm am aktad ır G ölge uzunluğu y ard ım ı ile a ğ a ç boyu te sp iti B u yöntem, ağaç boyu, gölgesi ve güneş ışın ların ın geliş açısı arasın d ak i tr i gonom etrik ilişkiye d ay an m a k tad ır. Şekil 2 de g ö rüldüğü gibi yazılabilir. Ah = L. t g « ~ a * «SLa!? 3 B u ra d a Ah ağ aç boyunu, L y a ta y düzlem üzerindeki gölge uzunluğunu ve a da h a v a fo to ğ ra fı alım ı anın d a güneş ışın ların ın geliş açısını İfade etm ek ted ir. Y atay t*- l -M düzlem üzerindeki gölge uzunluğu (L ), h a v a fo to ğ ra fı üzerinde ölçülen gölge uzunluğunun (1) h a v a fo to ğ rafı ölçek sayısı (m b) ile çarp ılm asıy la (L = l.m b) elde edilir. B u yöntem in de, b ir evvelkinde olduğu gibi, m ev cu t sak ın caları p ra tik te u y g u lan m asın ı a n lam sızlaştırm ak tad ır. Y öntem in u y g u lan m asın d ak i zorluk, h av a fo to ğ ra fı üzerindeki gölge uzunluğunun ( 1) ve g üneş ışın ların ın geliş açısının (a ) sap -

6 I H A V A FO TO Ğ R A FLA R IY L A, A ĞAÇ S E R V E T İ E N V A N T E R İ tartm asın d ak i g ü çlü k ten ileri gelm ektedir. Gölge uzunluğu (1) h av a fo to ğ rafı üzerinde b ir m ik ro m etre y ardım ı ile ölçülecektir. B u rad a d a doğru neticeye u laşab ilm ek için şekil 2 de görülen ideal d urum un gerçeklenm esi koşulu söz konusudur. Bir evvelki yöntem den d ah a fa z la o larak, b u ra d a h a v a fo to ğ rafın ın y a ta y o la ra k alın m ış olm asından b aşk a, ay rıc a ara z i yüzeyinin düz ve y a ta y olm ası ve k a rşıla ştırm a düzlem i o larak alın an y a ta y düzlem ile çakışm ası da gereklidir. A y rıca gölge uzunluğunun (1) h av a fo to ğ ra fı üzerinde ölçülm esi de h e r zam a n olabilir değildir. Gölgenin başladığı ağ acın a y a k noktasın ın kom şu ağ aç tepelerince örtü lm ü ş olm ası, m erkezsel p ersp ek tifin b ir sonucu olarak, ölçülm esi g erek li gölge uzunluğunun ağaç g ö rü n tü sü n ü n a rk a sın d a kalm ası vs. gölge uzunluğunun ölçülm esini olam az b ir duru m a sokabilir. D iğer ta r a fta n bu yöntem de güneş ışın ların ın geliş açısın a (a) g erek bulunm a k ta d ır. Güneş y ü k sek lik açısı o larak d a isim lendirilen bu açının sa p ta n m a sı old u k ça yorucudur. B unun için fo to ğ rafın alındığı g ü n ve sa a tin yanında, alım y erinin co ğ rafi k o o rd in atların ın da bilinm esi g erek m ek ted ir. F o to ğ ra fın alındığı gün ve s a a t fo to ğ ra f k e n a rı bilgilerinden, alım y erinin coğrafi k o o rd in atları da b ir h a rita dan alın ır ve b ir astro n o m ik alm anak y ard ım ı ile güneşin y ü k sek lik açısı h esap lan ab ilir ( SCHYVIDEFSKY, 1963). Y u k arıd a belirtildiği gibi h av a fo to ğ rafı üzerinde ölçülen gölge u zu nluğuna day a n a ra k ağ aç boyunun bulunm ası yorucu ve b a şa rıy a g ö tü rü cü olm ıyan b ir yöntem dir. F o to g ra m e trin in tem el prensiplerinden biri olan hızlı ve tu tu m lu çalışm ak b u ra d a sözkonusu değildir. Bu nedenle de b ir evvelki yöntem de olduğu gibi sadece k u ra m sa l değeri v a rd ır ve uygulam ad a hem en hem en hiç kullanılm az S tereoskopik yöntem H a v a fo to ğ ra fla rın d a n ağaç boyunun sa p ta n m a sın d a en fazla k u llan ılan yöntem dir. A ğaç boyu stereoskop a ltın d a h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde b a sit p a ra la k s ölçm e aletlerinden başka, o lan aklar elverdiği tak d ird e III., II. ve h a tta I. derece fo to g ra m e trik değerlendirm e aletleri yard ım ı ile de ölçülebilir (AKÇA, H IL D E B - R A N D T, R E IC H E R T, 1971, 1972; A KÇA, 1973). is te r b a sit p a ra la k s ölçm e yoluyla, is te r fo to g ra m e trik değerlendirm e aletleri ile olsun, bu yöntem de ağ aç boyu ile stereo sk o p ik p aralaks a ra sın d a k i g eo m etrik ilişkiden B u ilişkinin g eo m etrik o la ra k çıkarılışı h a k k ın d a geniş bilgi A K Ç A (1971) de verilm iştir. B u ra d a ay rıc a ele alın m ay acak tır. H a v a fo to ğ ra f çifti üzerinde ağ aç boyunu v e ren b a sit p a ra la k s eşitliği A h = ^ 5 H b-ha p ş e k lin d e d ir B u rad a A h = A ğaç boyunu p -- H ava fo to ğ ra f çifti üzerinde ölçülen stereo sk o p ik p a ra la k s ı

7 1 2 0 A L P A R S L A N A K Ç A H = Sol fo to ğ ra f o rta n oktasının arazid ek i k a rş ıtı üzerindeki uçuş yüksekliğini b = S ağ fo to ğ ra f üzerinde ölçülen bazı ifade etm ek ted irler. Ş ay et ağ aç boyu '^ h ) uçuş y ü k sekliğinin (H ) % 3 nden dah a k ü çü k ve nisbi yüksek lik h a ta s ı % 01 v ey a d ah a k ü çü k o la ra k k ab u l edilebilir ise e şitliğin sa ğ ta ra fın d a k i p ay d asın d a d a Ap ihm al edilebilir ve ağ aç boyu w A h=..ap b fo rm ü lü n e g ö re h e s a p la n a b ilir, H m etre Ap ve b m m cinsinden eşitliğe k o n d u k ların d a ağ aç boyu (Ah) m etre cinsinden bulunur. D iğer ta r a fta n fo to g ram e trik değerlendirm e a letleri ile bu fo rm ü lleri k u llanarak (Ö rneğin Zeiss S tereotop aleti) veya k u llan m ad an (Ö rneğin I. ve II. derece fo to g ra m e trik değerlendirm e aletleri) ağaç boyu d ah a doğru o la ra k ölçülebilir. I. ve II. derece fo to g ra m e trik değerlendirm e aletlerin d e ağ aç boyu a let üzerindeki çeşitli y ü k sek lik ısk alaların d an doğrudan d oğruya okunabilir. Y apılan çeşitli a ra ş tırm a la r g ö ste rm iştir ki, ağ aç boyunun h a v a fo to ğ ra fla rı üzerin d e setereo sk o p ik yöntem le ölçülm esinde doğru lu k derecesini etkileyen en önem li fa k tö r ölçm eyi y ap an o p eratö rü n bu konudaki özel yeteneğidir. O rta yetenekli bir o p ra tö r aynalı stereo sk o p a ltın d a b a sit p a ra la k s ölçm e yoluyla 1:5000 1: ölçekli h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde ağaç boyunu m lik b ir o rta h a ta ile te sp it edebilm ektedir (AKÇA, H IL D E B R A N D T, R E IC H E R T, 1971). I. ve II. derece fo to g ra m e trik değerlendirm e aletleri ile h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde ağ aç boyunun dah a sıh h atli b ir şekilde ölçülm esi m üm kündür. Bu aletlerin aynalı stereo sk o p a n a zaran d ah a m ükem m el olan o p tik sistem leri, h a v a fo to ğ ra fla rın ın d ah a iyi b ir şekilde incelenm esini ve neticede ağ aç boylarının d ah a sıh h atli b ir şekilde ölçülm esini m ü m k ü n k ılm a k ta d ırla r. İsv içre K ern F irm a sın ın.p G 2 değerlendirm e a le ti ile y ap ılan b ir a ra ş tırm a d a 1: ölçekli renkli h av a fo to ğ ra fla rı ile ağaç boyları + 0,40 m + 0,60 m lik b ir d o ğ ru lu k derecesi ile ölçülebilm iştir (AKÇA, 1973). A ğaç b oylarının y u k a rrd a k i yöntem lerle h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde ölçülm esinde özellikle ibreli ağaç tü rlerin d e siste m a tik b ir h a ta sözkonusudur. F o to ğ ra f alım larında en k ü çü k a y rın tıla rın sa p ta n m a la rın d a k i sın ır nedeniyle, h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde a ğ a ç tep eleri tep en in u cuna k a d a r resm edilem ezler. A ğ aç tep elerin in sivrilik d u ru m u n a ve fo to ğ ra f alım ında k u llan ılan filim ierin alım gücüne göre değişm ek üzere g erçek b oylarından d ah a k üçük ölçülürler. Sonuç o la ra k stereoskopik yöntem le h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde ağ aç boyu ölçm e leri u y g u lam ad a kab u l edilebilecek b ir doğru lu k derecesi ile yapılabilm ektedir, özen li b ir ölçm e ile doğruluk derecesi yükseltilebilir. O rm an cılık ta fo to g ra m e trik o larak h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde ağaç boyu ölçm esi bugün tam am en bu yöntem le y a p ılm a k ta dır. 2.2 T epe b o y u tları H ava fo to ğ ra fla rı üzerinde ölçülebilen ve hacim sap ta n m a sın d a önem li b ir diğer bağım sız değişken veya değişkenler g ru b u da tepe boy u tlarıd ır. T epe b oyutlarını tepe

8 H A V A FO TO Ğ R A FLA R IY L A, AĞAÇ S E R V E T İ E N V A N T E R İ olm ak üzere iki g ru p ta to p lam ak m üm kün çapı (veya tepe genişliği) ve tepe alanı dür. B u n lard an tepe çapı ve tepe genişliği çeşitli şekillerde tan ım lan m ak tad ır. BONNOR (1964) tepe genişliğini T o tal tepe genişliği : Tepenin en geniş n o k ta d a veya ona dik o larak ölçülm e si ile bulunan değer, E ffe k tif tepe genişliği : B irbirine dik istik a m e tte iki ölçme ve bunların o rta lam asın ın alınm ası ile bulunan değer olm ak üzere eiki şekilde tanım lam ak tadır. Tepe çapını d a K IP P E N, SAYN - V IT T G E N S T E IN (1964) h a v a fo to ğ ra fı ü zerinde a sa l n o k tay ı tepe m erkezine b irleştiren doğ ru y a dik o la ra k ölçülen tepe genişliğidir, diye ta n ım la m a k ta d ırla r. A slında tepe çapı terim i ağaç tepelerinin h av a fo to ğ ra fı üzerinde m u n tazam olm ıyan şekilleri nedeni ile isabetli seçilm em iştir. Tepe genişliği d ah a uygun b ir terim dir. D iğer ta r a fta n tepenin genellikle m u n tazam olm ıyan şekli, aşağ ıd a da belirtilen nedenlerle tepenin tan ın m asın ı ve tepe çapının doğru olar a k ölçülm esini zo rlaştırır. G enellikle düzgün tepelere sahip a ğ a ç la rd a tepe genişliği daha g ü venilir b ir şekilde ölçülebilm ektedir. A y rıca h a v a fo to ğ ra fla rın ın ayrım g ü cü nün sınırlı olm ası ve iç içe girm iş tep elerin fo to ğ ra fla r üzerinde saptan m am ası tepe genişliğinin yersel ölçm elere n azran daha düşük ölçülm esine neden o lm aktadır. Tepe genişliğini ölçm edeki sübjektiflik, bu p aram etren in hacim tay in i için düzenlenen regresyon analizlerinde bağım sız değişken o larak ku llan ılm asın d a ciddi b ir problem olm ak tad ır. T epe boyutların ın h av a fo to ğ rafları üzerinde ölçülm esinde en önem li sorun, y u k a rıd a da belirtildiği gibi, te k ağraç tepesinin fo to ğ ra fla r üzerinde tan ın m ası ve sın ırlan d ırılm ası konusudur. Bu durum, yani ağaç tepelerinin h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde ta n ın m a la rı ve sm ırlan d ırılm aları, h av a fo to ğ ra fla rın ın ölçeğine, a y rın tı a y ırm a g ü cü ne, m alzem esine, tepesi ölçülecek ağ açların tepe şekline, tepe yap ısın a tepee büyüklüğüne, güneş ışınlarının geliş durum una, tepenin h ava fo to ğ rafı üzerinde bulunduğu yere, gölge durum una, tep eler arasın d aki boşlukların d u ru m u n a ve to p o g rafik yapıya bağlıdır. Bu nedenle h av a fo to ğ rafları üzerinde ağ aç tepelerinin başarılı b ir şekilde t a n ın m aları, sm ırlan d ırılm ala rı ve ölçülm eleri önce o rta ve büyük ölçekli (1: : ) ve a y rın tı ay rım güçleri y ü k sek h a v a fo to ğ ra fla rın ın varlığını g e re k tirm e k tedir. K â ğ ıt yerine cam veya filim üzerine alınm ış h av a fo to ğ ra fla rı b aşarı oranını y ü k seltir. F ilim v ey a cam üzerine alınm ış d iapozitif h ava fo to ğ ra fla rın d a ay rın tı t a nım a derecesi daha y ü k sek tir. Genel o la ra k diap o zitifler u ygun aydın latm a ş a rtla rı a ltın d a fo to ğ ra fik g ö rü n tü y e z a ra r verm eden defa o p tik o la ra k büyültülebilir. K â ğ ıt üzerine alınm ış fo to ğ ra fla rd a ise, fo to ğ ra f üzerine düşürülen ışığın y eterli olm am ası ve k â ğ ıt üzerinden ta m y ansım anın sözkonusu olm ası nedeniyle böyle bir büyütm e anlam sız olm ak tad ır. A ğaç tepelerinin şekli tepenin sın ırların ın sap tan m asın d a ve dolayısiyle tepe boy u tların ın doğru o larak ölçülm esinde çok etkilidir. T ep eler konik, konik oval, sivri oval, üç köşeli, konkav, dalgalı, püsküllü, düz kubbem si, kubbeli, ldirem si, k apalı, açık, şem siye şekilli, sivri pürüzlü ve oval gibi şek iller g ö ste rm e k te d ir (ZSILIN SZK Y, 3966). B ir çok ağ aç türlerin in, özellikle ibrelilerin kendilerine özgü tepe şeklleri v ard ır. Y alnız doğal, ekonom ik ve sosyal fa k tö rle rin etk isi ile ağaç tü rlerin in tepe şekilleri İta-

9 1 2 2 A L PA R S L A N A K Ç A ra k te ris tik şekilden büyük ölçüde ay rılabilirler, ö rn e k o la ra k L adin, G öknar, K ayın ve M eşe nin tepe şekillerini ele alalım. L adin h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde genellikle tip ik b ir yıldız şeklinde görülür. Tepe siv ri ve aşağ ı doğru genişlem ektedir. Y ani y andan g ö rü n ü şü itib ariy le d a r b ir koniyi andırabilir. T epenin güneş gören ve görm iyen y erleri kuvvetli b ir k o n tra s t ile b irb irlerinden ay rılır. T epenin toplu b ir görünüşe sahip olm am ası ku v v etli gölgelem e nedeniyle tepenin tam am ın ı h av a fo to ğ rafı üzerinde sın ırlam ak ve dolayısiyle tepe b o y u t la rın ı ölçm ek ekseri hallerde oldukça zordur. B una k a rşılık G öknar silindirik b ir te peye sahip tir. H ava fo to ğ rafı üzerinde incelendiğinde leylek yuvasını an d ırır. L adine n a z a ra n h av a fo to ğ rafı üzerinde d aha donuk ve d ah a koyu ve d ah a toplu görülür. Bu nedenle de tepe b o yutları L adine göre dah a g ü venilir b ir şekilde ölçülebilir. K ayın m eşceere ş a rtla rı içinde oldukça p ürüzsüz ve fa k a t yaygın b ir tepe y ap ar. Çok say ıd a kü çü k ve m u n tazam olm ayan d alları nedeniyle tepe kom şu tepelerden belirg in b ir şekilde sın ırlan m am ıştır. B u duru m te k te k K ayın tepelerinin h av a fo to ğ ra fı üzerinde tan ın m asın ı ve dolayısiyle tepe b o y u tların ın ölçülm esini güçleştirir. M eşccre k o şu lların d a K ay m a n azaran d ah a k ü çü k tepe y ap an M eşede tepenin ü st yüzeyi ince d a lla rla çevrilidir. H av a fo to ğ ra fla rı üzerinde kubbem si ve toplu b ir görünüşe sahip olan M eşe tepeleri k olayca tan ın ab ilir ve ölçülebilir. H a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde tepe b o y u tların ı ölçm eyi sın ırlay an diğer b ir fa k tö r de tep enin büyüklüğüdür. Tepe büyüdükçe fo to ğ ra f üzerinde tan ın m ası ve b o yutlarının ölçülm esi k o laylaşır. Genç m eşcerelerde z a te n küçü k olan tep elerin özellikle yapraklı ağ aç tü rlerin d e b irb irlerinden a y rılm aları olanaksızdır. O rta A v ru p a d a y apılan bir a ra ş tırm a d a 1:13000 ölçekli siyah - beyaz h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde 40 yaşın d an daha genç. L adin m eşcerelerinde tepe çap larının ölçülm ediği g ö rü lm ü ştü r (K A H LEY S, K LI- ER, 1968). G üneş ışın ların ın geliş yönü, ölçülm ek istenen tepelerin h av a fo to ğ ra fı üzerindeki yeri, gölge durum u, m eşcere içindeki bo şlu k lar ve to p o g rafik yapı h av a fo to ğ rafı üzerinde tep e b o y u tları ölçme işlem ini olum lu veya olum suz yönde etk iler. Tepe, hava fo to ğ ra fı o rta sın d a resm edilm iş bulunan a ğ a ç la rd a genellikle iyi ölçülür. H av a fo to ğ ra fı k e n a rın a doğru g e re k gölgelem e, g erek se tep elerin birb irlerin i ö rtm e o ranlarının a rtm a sı nedeniyle tepe ölçm e işlem i z o rla şır ve h a tta b azan d a olam az bir durum alır. M eşcere içindeki boşluklar, boşluk içinde k a la n tep elerin ölçülm esini yine gölgelem e nedeniyle olam az d u ru m a g etirebilir. B una k a rş ılık gölge a ltın d a k alm ay an boşlu k içinde tepelerle, boşlu k k en arın d ak i tep elerin ölçülm esi kolaylaşır. T opografik y a pı da d u ru m a göre, özellikle h av a fo to ğ rafı k e n a r bölüm lerinde tep e boyutlarım ölçm e işlem ini zo rla ştıra b ilir veya k o lay laştırab ilir. T epe b o y u tların ın h ava fo to ğ ra fla rın d a ölçülm esi işlem inde k u llanılan yöntem leri 1 T ek h av a fo to ğ rafı üzerinde tepe boyutların ın ölçülm esi 2 H av a fo to ğ ra f çifti üzerinde tepe boyutların ın ölçülm esi o la ra k iki a n a g ru p ta to p lam ak m üm kündür T ek h ava fo to ğ rafı üzerinde tep e boyutların ın ölçülm esi T ek h ava fo to ğ ra fı üzerinde tepe genişliği veya tepe çapı lup, m ukayese şablonu, n o k talı şablon veya ölçme k am ası ile, v ey ah u t sadece ölçm e lupu ile ölçülebilir. (Ş e

10 H A V A FO TO Ğ R A FLA R IY L A, AĞAÇ S E R V E T İ E N V A N T E R İ kil 3) B u n lard an birincisinde özel o la ra k hazırlan m ış ve üzerinde çap ları belli tra n s- p a re n t şab lo n lard an y ara rla n ılır. B ir lup y ardım ı ile tepeye eşit b ü y ü k lü k te olan d aire a ra n ır. D airenin çapı tepe çapı o la ra k alın ır. Ü zerine n o k talı şablon konm uş b ir h a va fo to ğ ra fı üzerinde b ir lup ile tepe çapı boyunca n o k ta adedi sayılır. N o k ta la r a ra sı m esafe bellidir. S ayılan n o k ta adedi n o k ta la r a ra s ı m esafe ile çarp ılın ca hav a foto ğ ra fı üzerindeki tepe çapı bulunur. N o k t a l ı ş a b lo n Ölçm e k a m a s ı Ölçm e lu p u K a r ş ı l a ş t ı r m a ş a b lo n u T epe h a v a fo to ğ ra fı üzerinde tepe genişliği veya tepe çapının ölçülm esinde ölçm e k a m a sı ve ölçm e lupundan da y ararlan ılab ilir, ö lçm e k am ası say d am b ir k â ğ ıt üzerine çizilm iş ve birbirinden u z a k la şa ra k a y rılan iki doğrudan ib a re ttir. Bu doğru lar a ra sın d a k i a ra lık la r belirli u z a k lık la rd a işaretlen m iştir. G enişliği vey a çapı ölçülecek tepenin k e n a rla rı bu d o ğ ru la ra te ğ e t o lacak şekilde k a m a h av a fo to ğ ra fı üzerine bir ölçm e lupu y ard ım ı ile konur. T eğet n o k tasın d a k a m a d a okunan değer, tepe genişliği vey a çapının h a v a fo to ğ ra fı üzerindeki değerini verir. D iğer yöntem de ise 8-10 defa b ü y ütm eli b ir ölçm e lupundan y ara rla n ılır. Ö lçm e lupunun altın d a m e ta l veya p lastik b ir cetvel y e r alır. C etvel üzerinde 0.1 m m lik ta k s im a t v a rd ır. Bu lup h av a fo to ğ ra fı üzerinde ölçülm esi istenen ağ aç tepesinin ü zerine g etirilerek, tep e genişliği vey a çapı cetvel üzerindeki ta k s im a t y ardım ı ile okunur. B u y öntem lerin hepsinde de bulunan değer h av a fo to ğ rafı üzerindeki tepe genişliği v eya çapıdır. A ğ aç tepesinin g erçek genişliğinin v ey a çapını b u lm ak için bu değerin fo to ğ ra f ölçek say ısıy la çarpılm ası g erek ir. Y ani bu yöntem lerde tepe genişliği veya ç ap ım bulm ak için fo to ğ ra f ölçeğinin bilinm esi g ereklidir. A y rıca te k fo to ğ ra f üzerinde tepenin tan ın m ası ve ölçülm esi işlem i de, sağ lık lı b ir şekilde yapılam az. D iğer ta r a f ta n fo to ğ ra f ölçeği o rta la m a bir değerdir. A rızalı arazid e fo to ğ ra f üzerindeki ölçek to p o g ra fik y apıy a göre değişik. Ö rneğin aynı h a v a fo to ğ ra fı üzerinde aynı tepe g e nişliğinde v ey a çapındaki ağ açların tepeleri ağacın vadide v ey a s ı r tt a b u lu n m asın a göre fa rk lı d eğ erler o larak bulunur. Sadece düz arazid e ve ta m y a ta y alınm ış fo to ğ ra f, la r üzerinde böyle b ir h a ta sözkonusu değildir. Tepe alanının te k h av a fo to ğ rafı üzerinden ölçülm esi n o k talı şablon veya ü zerin de alan ı belli d airelerin bulunduğu özel şab lo n lar y ard ım ı ile y ap ılır. N o k talı şablon h a v a fo to ğ rafın ın üzerine y erleştirilir. Ö lçülm ek istenilen tepeye isab et eden n o k ta sayısı (n) bulunur. B ir n o k ta y a isab et eden (f) ise, a ra n a n tepe alanı fo to ğ ra f ölçeğinde F = n.f olur. Bu şekilde y apılan tepe alanı ölçm esinde n o k talı şablonun n o k ta sık lığ ı ölçm enin d o ğ ru lu k derecesi h alam ın d an çok önem lidir. N o k ta sıklığı a rttık ç a tepe alan ı ölçm e sinin doğru lu k derecesi de yükselm ektedir.

11 124: A L P A R SLA N A KÇA N etice o la ra k te k fo to ğ ra f üzerinde tepe genişliği (v ey a çapı) ve tepe alan ın ın y u k a rıd a k i yöntem lerle ölçülm esindeki d o ğruluk derecesi hem te k fo to ğ ra f üzerinde te pelerin tan ın m aların d ak i zorluk, hem de arazin in to p o g rafik yapısının etk isi nedeni ile oldukça d ü şü k tü r, özellikle tepe alanı sadece fo to ğ ra f o rta sın d a ölçülm elidir. U y g u lam ad a to p o g rafik yapının etkisinin olm adığı arazilerd e k u lla n ılm a k ta d ır (H IL D E - B RA N D T, 1969) H av a fo to ğ ra f çifti üzerim le tep e boyutların ın ölçülm esi H av a fo to ğ ra f çift üzerinde tepe b o y u tların ölçülmesi, stereo sk o p ik görüşün ağaç tepesinin teşhisini ve tepenin sınırlanm asını k o lay laştırm ası nedeniyle d ah a b a şa rılı olur. T epe boyutların ın stereoskopik o la ra k ölçülm esi y a stereoskop altın d a (cep v eya aynalı steıeoskop) veya b ir stereo -fo to g ram etrilc değerlendirm e aleti ile y ap ı lır. Stereoskop altın d a tepe genişliği (veya ç apı)n ın ve tepe alanının ölçülm esinde te k h av a fo to ğ rafı üzerinde u y g u lan an y ö ntem ler kullanılır. Y ani ölçm e işlem i, k a r şıla ştırm a şablonu, noktalı şablon, ölçm e k am ası ve m m nin onda birine k a d a r ta k sim atlı cetvel y ardım ı ile yapılabilir..şablon, ölçm e kam ası veya ta k sim a tlı cetvel, stereo sk o p altın d a k arşılık lı ory an tasy o n u yapılm ış ve dolayısıyla stereoskopik olara k İncelenebilecek hale getirilm iş olan h av a fo to ğ rafı çiftinden birinin üzerine k o nur. Tepe genişliği (veya çapı) ve alanı ölçm esi y u k a rıd a belirtildiği şekilde y ap ı lır. Ş ay et kullan ılan h ava fo to ğ ra fla rı düz araziy e a it değilse, ve h a v a fo to ğ rafları ta m y a ta y o larak alınm am ış ise, o ta k d ird e b u ra d a d a hem to p o g rafik yapıdan, hem de h av a fo to ğ rafı eğikliğinden doğan ölçek fa rk lılık la rı sözkonusudur. H ava fo to ğ rafın ın o rta la m a ölçek sayısıyla çarpılm asının sonucu bulunan tepe çapı veya hava fo to ğ ra fı üzerinde bulunsa tepe alanının ölçek sayısının k a re si ile çarpılm ası neticesi bulunan g erçek tepe alanı ölçek fa rk lılığ ı nedeniyle, bazı d u ru m lard a ihm al edilem iyecek h a ta ile yüklü olur. Ü lkem izde o rm an larım ızın büyük çoğunluğunun dağlık arazide bulunduğu gözönüne alınır is e,. h av a fo to ğ ra fla rın d a n tepe çapının y u k a rıd a ki yöntem lerle sa p tan m asın d ak i sak ın ca açık o la ra k o rta y a çıkar. T epe genişliği veya çapının ve tepe alan ın ın h a v a fo to ğ ra fla rın d a n ölçülm esinde ste re o fo to g ra m e trik değerlendirm e aletleri de k u llanılabilir. Bu aletlerin kullan ılm a sındaki en b ü y ü k a v a n ta j da, y u k a rıd a belirtilen sak ın can ın b u n lard a sözkonusu olm am asıdır. Y ani diğer b ir deyim le tepe genişliği (veya çapı) ve tepe alanı h av a fo to ğ ra fla rı üzerinden fo to ğ ra m e trik değerlendirm e aletleriy le d ah a doğru ve d ah a g ü v enilir b ir şekilde ölçülebilir. S tere o fo to g ra m e trik değerlendirm e aletleri sıh h a t dereceleri ve uygulam a ola- -n a k la rın a göre I., II. ve III. derece olm ak üzere üç g ru p ta to p lanabilm ektedir. I. ve II. derece aletlerle ölçm e III. derece aletlere göre d ah a sağlıklı o la ra k yapılabilir. III. derece ve bazı II. derece aletlerle sadece g ra fik değerlendirm e sözkonusudur. Bu a letlerle önce ağ aç tepesinin projeksiyonu uygun ölçekte p lan ü zerine geçirilir ve plan üzrinde tepe genişliği veya çapı b ir ölçm e lupu ile tep e alan ı ise b ir noktalı şablon veya plan im etre ile ölçülür. B azı II. derece ve b ü tün I. derece aletlerle g r a fik değerlendirm eye g e re k kalm ad an tepe çapı ölçm esi yapılabilir. B u aletlerde s a yısal değcrlenedirm e yolu ile tepe genişliği veya çapı o lu ştu ru lan stereo sk o p ik m o delde doğrudan doğru y a ölçülebilir. B u tak d ird ee g ra fik değerlendirm e de sözkonusu olan a k ta rm a (a le tte n çizim m asasın a) h a ta la rı o rta d a n k alk ac ağ ın d an doğruluk derecesi de yü k selecek tir. Böyle değerlendirm ede de en büyük h a ta tepnin ta n ın m a

12 H A V A FO TO Ğ R A FLA R IY L A, AĞAÇ S E R V E T İ E N V A N T E R İ... 12ü sın d a olm ak tad ır. T an ım a h a ta s ı d iğer yöntem lerde de sözkonusudur. F a k a t burada d iğ er yöntem lerde sözlconusu Ölçek fark lılığ ın d an doğan h a ta o rta d a n kalk tığ ın d an, tepe genişliği (veya çapı) ve tepe alanı ölçm e de y ap ılan h a ta n ın hem en hem en t a m am ını ta n ım a h a ta s ı o lu ştu rm ak tad ır. Y alnız m u tla k değer o larak ta n ım a h a ta sı stereo fo to g ram etrilc değerlendirm e aletlerinde öncekilere n a z a ra n daha k ü çü k tü r. Zira bu aletler d ah a m ükem m el b ir optik sistem e sah ip tirler. B u n a k a rş ılık stereo fo to g ram etrik değerlendirm e aletlerinin, pah alı olm aları, bu aletlerd e çalışabilecek tek n ik elem ana, ve oi y a n tasy o n için pas n o k ta la rın a g e re k sinm e g ö sterm esi gibi sak ın caları söz konusudur, özellik le fia tla rı o rm ancılık am açla rı için b u n ların k u llanılm asında önem li b ir engel olm ak tad ır. A m o rtism an ların ın da y ü k sek olm ası bu aletlerin devam lı çalışm aların ı g erek tirm ek ted ir. Bu nedenle de böyle b ir u y g u lam a an cak büyük b ir orm ancılık ö rg ü tü n ü n m erkezinde sözkonusu olabilir (örneğin O rm an Genel M üdürlüğünde olduğu g ibi). N itek im O rm an Genel M üdürlüğünde olduğu g ibi). N itekim O rm an Genel M üdürlüğü A m enajm an ve K adastro D airelerinde bulunan İta ly a n S antoni firm asın ın S tereo m ik ro m etre aletleri bu am açla kullanılabilirler. B ugün h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde tepe genişliği veya ölçm esi genellikle aynalı stereo sk o p a ltın d a ve ölçm e k am ası ile y ap ılm ak tad ır. A m erik a B irleşik D evletlerinde y ap ılan bir a ra ş tırm a d a ölçme kam ası ve aynalı stereoskop altın d a yapılan tepe çapı ölçm elerinde o rta h a ta m o la ra k b u lu n m u ştu r (W O RLEY, M EY ER, 1955). D iğer ta r a fta n 30 ad et P inus stro b u s ağ acın d a üç ay rı kişi ta ra fın d a n yapılan ölçm elerde tepe genişliği 4- % 7.95 ve tepe alanı d a 4- % 5.03 lü k b ir s ta n d a rt sap m a ile te sp it edilm iştir (A LD R ED, SAYN - W IT T G E N S T E IN, 1972). Y ani tepe alan ı tep e genişliğine göre dah a sıh h atli bir şekilde h ava fo to ğ ra fla rın d a n ölçlüebilm ektedir. 2.3 T epe K apalılığı M eşcere tep e kapalılığı, bilindiği gibi, m eşcereyi o lu ştu ra n ağ açların tepelerinin to p rağ ı ö rtm e o ranıdır. Bu oran ağaç tepelerinin k ap lad ığ ı alanın, tü m m eşcere a la n ın a oran lan m ası ile bulunur. Tepe k apalılığının tay in i işlem i de y a te k h a v a fo to ğ ra fı üzerinde veya h av a fo to ğ ra f çifti üzerinde stereo sk o p ik o la ra k yapılır. T epe k a palılığı, m eşcerelerin sıklığı (dolgunluğu) ile y ak ın ilişkisi nedeni ile, h av a fo to ğ ra f ların d an se rv e t tayin i yöntem lerinde önem li b ir p aram etred ir. A y rıca tepe k a p a lılığı h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde k o lay ca ve y ü k sek b ir doğruluk derecesi ile te sp it edilebilir. H av a fo to ğ ra fla rı üzerinde m eşcere tepe k apalılığının sap tan m ası y öntem leri : 1. O ran lam a (tah m in ) yöntem i 2. A n a h ta r şab lo n larla k a rş ıla ş tırm a yöntem i 3. N o k talı şablon yöntem i 4. Tepe p ro jek siy o n ların ın p la n im etrik o la ra k ölçülm esi yöntem i olm ak üzere d ö rt a n a şekilde özetlenebilir. B u d ö rt yöntem hem tek h av a fo to ğ rafı üzerinde m onoskopik olarak, hem de h av a fo to ğ ra f çifti üzerinde stereo sk o p ik olara k uygulanabilir. Tepe kapalılığım te k h av a fo to ğ rafı üzerinde oldukça sıhhatli bir

13 126 A L P A R S L A N A KÇA şekilde sa p ta m a k olanağı v ardır. S tereoskopik değerlendirm e tepe kapalılığının sa p tan m asın d ak i d o ğ ru lu k derecesine tepe genişliği (veya tepe çapı) ve tepe alanı ölçm ede olduğu k a d a r yükseltm ez. Bu yöntem leri aslın d a iki an a g ru p ta to p lam ak olan ağ ı sözkonusudur. Z ira 1 ve 2 inci y ö ntem ler tahm ine, 3 ve 4 üncü yöntem ler de ölçm eye d a y a n m a k ta d ırla r. Y öntem lerin d oğruluk derecesi de 1 den 4 doğru a rtm a k tad ır. B irinci yöntem de, tepe kapalılığı y a te k h a v a fo to rğ a fı üzerinde m onoskopik o la ra k v ey a h a v a fo to ğ ra f çifti üzerinde stereo sk o p ik o larak o ran lam a (tah m in ) ile sap ta n m a k ta d ır. İk in ci yöntem de ise yine b ir o ra n la m a sözkonusudur. F a k a t bu d efa o ran lam a k ap ak lık ları belli a n a h ta r şab lonlard an (Ş ekil 4) y a ra rla n ıla ra k y apılm aktad ır. Y a ni a n a h ta r resim veya şekilleri h av a fo to ğ ra fı üzerindeki m eşcere ile k a rşıla ştırıla ra k, uygun resim v ey a şekil b u lu n m ak ta ve resim veya şeklin d ah a önceden sap tan m ış k ap alılık derecesi m eşcerenin k ap alılık derecesi o la ra k alın m ak tad ır. İ 3 i3 S H Şekil 4 N o k talı şablon yöntem inde, o rm an cılık ta alan bulm a işlem inde kullanılan, ü zerin de m uayyen sık lık ta n o k taların bulunduğu say d am şablo n lard an y ara rla n ılm a k ta d ır. S aydam n o k talı şablon h a v a fo to ğ rafı (h a v a fo to ğ ra f çifti ile çalışılıyor ise fo to ğ ra fla rd a n biri) üzerine konur. M eşcere de ağ aç tepelerin e isab e t eden n o k ta sayısı sa y ıla ra k bulunur, iş i k o la y la ştırm a k için genellikle m eşcerede b o şlu k lara isab e t eden n o k ta say ısı (n b) sap tan ır. B ü tü n m eşcereye isab et eden n o k ta sayısı n m ise m eşcere k ap alılığ ı nb Hm fo rm ü lü ile ondalık o la ra k bulunur. N o k talı şablon yöntem inde h av a fo to ğ ra f çifti üzerinde çift n o k ta lı şablon k u llan m ak su retiy le n o k ta la ra d a stereo sk o p ik b ir g örünüş v erm ek ve işin d o ğ ru lu k derecesini yükseltm ek m ü m k ü n d ü r. B unun İçin önce h a v a fo to ğ ra f çifti stereo sk o p a ltın a.tercihen aynalı stereoskop) k o n u r ve stereo sk o p ik g ö rü ş elde edilir. N o k talı şablonların h er biri h av a fo to ğ ra f çifti ü zerine konur. Ş ablonlar sağa, sola, öne, a rk a y a k a y d ırıla ra k d ö n dürülerek n o k ta la rın d a stereo sk o p ik o larak m eşcere tepe çatısı ile aynı yüksek lik te görülm esi tem in edilir. Bu şekilde m eşcerede ağ aç tepelerine isab et eden n o k ta la rın d ah a doğru o la ra k sayılm ası sağlanm ış olur. T epe projeksiyonlarının p lan im etrik o la ra k ölçülm esi yöntem inde, k ap alılığ ı t a yin edilm ek istenen m eşceredeki tep elerin projeksiyonu y a doğrudan doğruya h a v a

14 H A V A FO TO Ğ R A FLA R IY L A, AĞAÇ S E R V E T İ E N V A N T ER İ.., 127 fo to ğ rafı üzerine veya b ir saydam k â ğ ıt üzerine çiizlir. T epeler a ra sı b oşluklar (F b) ve tü m m eşcere alanı (F m) plan im etre ile ölçülür ise E m F, F m fo rm ü lü ile m eşcere kapalılığı bulunur. B u rad a g e re k tü m m eşcere, g erek se boşluk alan ların ın h e k ta r vey a a r o larak bulu n m asın a g e re k y o k tu r. P lan im etre ile bulunan ve h a v a fo to ğ ra f ölçeği ile m uam ele edilm em iş ra k a m la r doğrudan d o ğ ru y a form üle konabilir. Bu yöntem ile u y g u lam ad ak i zorlu ğ u n a k a rşılık h e rh angi b ir doğruluk derecesi yükselm esi sözlconusu o lm am ak tad ır. U y g u lam ad a en çok a n a h ta r şablonlarla k a rş ıla ş tırm a ve en o k talı şablon yöntem leri k u llan ılm ak tad ır. B u iki yöntem le m eşcere k apalılığım + % 10 lu k b ir o rta h a ta ile te s p it etm ek m üm k ü n d ü r (G IN G R IC H, M EY ER, 1965). G enel o la ra k h av a fo to ğ ra fla rın d a m eşcere k ap alılığ ı yersel tesp itlerin aksine g erçek değerinin üzerinde tay in edilm ektedir. Y ani h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde tepe kap alılığ ın ın tay in in d e b ir siste m a tik h a ta sözkonusu olm ak tad ır. G IN G R IC H ve M E Y ER (1965) bu siste m a tik h a ta y ı % 5-10 ara sın d a verm ek ted ir. A y rıca siste m a tik h a ta n ın n o k talı şablon yöntem inde a n a h ta r şab lo n larla k a rş ıla ş tırm a y a n azaran d ah a k ü ç ü k olduğunu saptan d ığ ı da bildirilm ektedir. B u rad ak i siste m a tik h a ta, ağaç tep lerin in gölgelerinin değerlendiriciyi y a n ıltm asın d an doğm ak tad ır. Y u k arıd a b elirtilen stereo sk o p ik n o k talı şablon yöntem i ile siste m a tik h a ta y ı k ü çü ltm ek m üm kündür. Z ira bu tak d ird e n o k talı şablonun n o k ta la rı d a stereo sk o p ik o larak görülecek ve ağ aç tepelerine ve b o şlu k lara isab et edeen n o k ta la r d ah a em in ve doğru o la ra k sa yılabilecektir. 2A. Ağaç, sayısı A ğaç sayısı, d ah a doğrusu h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde görülebilen ağ açların sa yısı, h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde d oğrudan d o ğ ru y a te sp it edilebilen d iğ er b ir m eşcere bilgisidir. A ğaç say ısı bilindiği gibi m eşcere ağ aç serv etin in tayininde önem li bir p a ra m e tre d ir ve h av a fo to ğ ra fla rı üzerinden kolayca elde edilebilir. M eşcere ağ aç sayısının h av a fo to ğ rafı üzerinde say ılm asın d a b a şa rı derecesi, m eşcerenin kuru lu şu, yaşı, to p o g rafik yapı, k a rışık lık şekli gibi fa k tö rle r yanında önce fo to ğ ra f ölçeği ve k alitesin e bağlıdır. N itek im S P U R R (1948) ün verdiği bilgiye göre 1 : ölçekli h av a fo to ğ ra fla rın d a stereo sk o p ik incelem e ile çapı 0.60 m den b ü y ü k olan tepeler sayılabilm ektedir. O rta A v ru p a d a yap ılan b ir a ra ş tırm a d a da (K A H L EY S, K L IE R, 1969) 1: ölçekli fo to ğ ra fla rı üzerinde 20 yaşından k ü çük lad in m eşcerelerinde tepelerin say ılm asın ın im k ân sız olduğu g ö rü lm ü ştü r. F e deral A lm an y a d a y ap ılan b ir b aşk a a ra ş tırm a d a (TA N D O N, 1973) ise 20 cm den k ü ç ü k göğüs çap m a sahip ağ açların tep elerin in 1: ölçekli h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde say ılam ad ığ ı g ö rü lm ü ştü r. Bu d eğ erler h av a fo to ğ ra f alım ında ve k o n ta k k o p y a la rın çık arılm asın d a ku llan ılan filim m alzem elerinin ay rım gücü ile yak ın ilişkilidir. A yrım gücü ve h av a fo to ğ rafı k alitesi yükseldikçe, h av a fo to ğ ra fı üzerinde sap tanabilecek en k ü çü k a y rın tın ın b o y u tları d a küçülecek, neticede d aha k ü çü k çap la r a sahip ağ aç tepeleri h av a fo to ğ rafları üzerinde ta n ın a ra k sayılabilecektir. H a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde sa p ta n a n tepe sayısı, m eşceredeki ağaç sayısından daim a d ah a azdır. Z ira h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde sadece galip ağaçlar, m ü şterek g a

15 128 A L P A R SLA N A K Ç A lip a ğ a ç la r ve m ağlup a ğ açlard an d a örtülm em iş o lanlar resm edilm ektedir. G alip a ğ a ç la rın tepelerince örtü lü m ağlup ağaçların fo to ğ ra fla rı üzerinde görülm esi olanağı yoktu r. D iğer ta r a fta n galip a ğ açlard a bile özellikle y a p rak lılard a, iki veya d ah a fazla tepenin h av a fo to ğ rafı üzerinde b ir tepe im iş gibi görülm esi olnağı d a h e r zam an sözkonusudur. A y rıca fo to ğ ra fik ayrım gücü sınırının a ltın d a olan ağaç tepeleri de hava fo to ğ ra fla rı üzerinde resm edilm eyeceklerdir. B ü tü n bu nedenlerele h ava fo to ğ rafları üzerinde sa p ta n a n ağaç tepesi sayısı, m eşcerenin g erçek ağaç say ısın ın daim a altın d a k a lm a k ta d ır. A lm an y a d a iyi k aliteli 1: : 7500 ölçekli h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde ibreli ağ aç tü rlerin d en oluşan işletm e o rm an ların d a sa p ta n a n ağ aç sayısının m eşceredeki galip ağaç gerçek sayısından % 5 o ran ın d a d ah a az olduğu g örülm üştü r. A m erik a da işletilm eyen o rm an lard a y apılan b ir a ra ş tırm a d a 1 : ve daha k ü çü k ölçekli h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde sap tan ab ilen ağ aç sayısının, h avad an görülebilen ağ açların sayısından W oran ın d a d aha az olduğu görülm üştür. (SPU R R, 1960) H ava fo to ğ ra fla rı üzerinde sa p ta n a n tepe say ısın d an m eşcerelerin g erçek ağaç say ısın a geçm ek m üm kündür. N itekim K A H LEY S, K L IE R, (1969) 1: ölçekli h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde aynalı stereoskop altın d a te sp it edilen tepe sayısı ile m eşcerenin g erçek ağaç sayısı arasın d a ilişkisini bulm uşlardır. B u rad a y = r X y = H av a fo to ğ rafın d a sayılan tepe sayısı x = M eşcerenin gerçek ağaç sayısı nı ifade etm ek ted ir. K orelasyon k a tsa y ısı da aynı ilişkide o la ra k bulunm uştu r. N eticede h ava fo to ğ rafı üzerinde say ılan tepe sayısı ile m eşcerenin ağ aaç sayısı a ra sın d a korelasyon k atsay ısı oldukça y ü k sek bir doğrusal ilişkinin bulunduğu görü lm ek ted ir. F a k a t bu a ra d a y apılan diğer bir a ra ş tırm a d a da (TA NDON, 1974) m eşcere ağaç serv etin in sap ta n m a sı için böyle bir dönüşüm e g erek bulunm adığı o rta y a çıkm ıştır. M eşcere ağaç serv eti ile h ava fo to ğ rafı üzerinde sa y ıla ra k bulunan tepe say ısı a ra sın da, g erçek m eşcere ağaç sayısı arasın d ak in e n a z a ra n d aha y ü k sek b ir korelasyon b u lu n m ak tad ır. D iğer b ir deyim le h av a fo to ğ ra fı üzerinde sayılan tepe say ısı ile m eşcere ağaç serv eti a ra sın d a dah a kuvvetli b ir ilişki b u lu n m ak tad ır. Çok ilgi çekici bu d urum un g a y e t b asit b ir nedeni vard ır. H a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde say ılan tep eler y u k a rıd a b elirtildiği gibi galip ve m ü şte re k galip a ğ a ç la ra a it tepelerdir. B u ağ açların ise m eşcere ağ aç servetine olan k a tk ıla rı, m ağlup ağ açların k in e n a z a ra n çok daha fazlad ır. M eşcere ağ aç serveteinin önem li bölüm ünü o lu ştu ran bu ağ açların sayısı ile m eşcere ağaç serv eti a ra sın d a ku v v etli b ir korelasyonun olm ası norm aldir. M eşcerelerdeki ağaç tepesi sayısı te k h a v a fo to ğ ra fı üzerinde lup ile veya h av a fo to ğ ra f çifti üzerinde b ir stereoskop y ard ım ı ile stereo sk o p ik o la ra k sap tan ab ilir. İk in ci yöntem stereo sk o p ik görüşe im k ân verm esi nedeni ile d ah a doğru netice v erm ek tedir. A ğaç tepeleri sayılırken, sayılan tep elerin y a doğru d an d o ğ ru y a h av a fo to ğ rafı üzerinde veya h av a fo to ğ rafı üzerine k o n acak say d am b ir k â ğ ıt üzerine bir k u rşu n kalem ile çizilerek v ey a bir pim ile delinerek işaretlen m esi gereklidir. Bu şekilde bazı ağ a ç la rın iki d efa sayılm ası veya bazı ağ açların sayılm adan b ırak ılm ası önlenm iş olur. S ay m a esnasında h erh angi b ir say m a yanlışlığını önlem ek ve o p eratö rü n sadece ağaç tepelerinin teşhisine^ yönelm esini sa ğ la m a k için el say acın ın kullanılm ası fay d alıd ır

16 H A V A FO TO Ğ R A FLA R IY L A, AĞAÇ S E R V E T İ E N V A N T E R İ (şekil 5). E l say acı üzerindeki bir düğm eye teşhis edilen ve işaretlen en h e r tepe için b ir defa basılır. S ayacın ön tarafın d ak i pencerede b asm a sayısının toplam ı okunur. S aym a işlem inin iki defa yapılm ası k ab a h a ta la rın önlenm esi yönünden önem lidir. S ay m a işlem ini tü tü n m eşcere üzerinde y ap m ak yorucu olur ve çok zam an alır. B unun yerine daire şeklinde örnek a la n la r alm ak önerilm ektedir, ö rn e k alan ların büy ü k lüğü fo to ğ ra f ölçeğine, daha doğrusu ö rnek alan içine girecek ağaç sayısına göre, ay arlan m alıd ır. S F U R R (1960) örnek alan çaplarının, içersine ağaç girecek şekilde seçilm esini önerm ektedir. Ö rnek alanların büyüklüğünün seçilm esinde gözönüne alınm ası g erek en diğer bir husus d a fo to ğ ra f eğikliği ve arızalı arazide çalışıldığı tak d ird e arazid ek i y ü kseklik fa rk lılık ların d an doğan fo to ğ ra f ölçeği değişiklikleridir. A ynı fo to ğ ra f üzerinde y ü k sek yerlerde d ah a alçak yerlere n a z a ra n ölçek daha büyük o lacaktır, ö rn e k alan, böyle y ü k sek b ir yerde aynı b ü y üklükte tu tu ld u ğ u ta k dirde ölçeğin büyüm üş olm ası nedeniyle arazide d ah a kü çü k b ir sahayı tem sil edecek tir. Bu h a ta k ay n ağ ın ı, örnek alanı h a v a fo to ğ ra fı üzerinde bulunduğu yerin ölçeğine gö re b ü yültüp k ü çü ltm ek veya örnek alan üzerinde say ılan ağaç sayısını ölçekle o rantılı o la ra k belirli sa y ıla rla çarpm ak- su retiy le etkisiz hale g e tirm e k m ü m k ü n dür. D iğer ta r a fta n bu işi ste re o fo to g ra m e trik h a rita aletleri ile y apm ak ve örnek alanı önce h a rita d a işaretlem ek ve so n ra da bu alanı stereo sk o p ik m odele a k ta rm a k şekli de sözkonusu olabilir. A rızalı ai azilerde de diferansiyel yöntem le doğrultulm uş fo to ğ ra fla r (o rto fo to g ra fla r) kullan m ak su retiy le h av a fo to ğ rafı eğikliğinin ve a r a zideki y ü k sek lik fa rk la rın ın hav a fo to ğ ra f ölçeğine olan olum suz etk ileri o rtad an k a l dırılabilir Göğüs Ç apı, G öğüs çapı özel hallerde doğrudan d o ğ ru y a h av a fo to ğ ra fla rı üzerinden ölçülebilir. D iğer ta r a fta n göğüs çapı dolaylı o la ra k tepe çapı veya ağaç boyuna d ay an arak h esaplanabilir. Genel o larak gövde çapının hav a fo to ğ ra fla rı üzerinden doğrudan doğruya ölçülm esi an c a k gövdenin h av a fo to ğ rafın d a görülm esi d u ru m u n d a m üm kündür. Bu konud ak i çalışm alar S ovyetler B irliğinde ölçeği 1:500 ile 1:1000 ara sın d a değişen eğik h a v a fo to ğ ra fla rı üzerinde y ap ılm ıştır (G O R D EEV, 1954). K ış m evsim inin, özellikle y e r de k a r olduğu zam an, bu am açla hav a fo to ğ ra fı alım ı için uygun olduğu sap tan m ıştır. B eyaz fon önünde ağaç gövdeleri dah a bariz o la ra k h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde belirm ektedir. A y rıca y ap rak lı ağ açlard an oluşan o rm an lard a kış alım ların d a gövdenin

17 130 A L PA R SLA N A KÇA y a p ra k la r ta ra fın d a n örtülm esi de sözkonusu o lm am ak tad ır. E ğ ik h av a fo to ğ rafları üzerinde göğüs çapından başka, ağaç boyu ve ağaç sayısı d a sa p ta n a b ilir ve hacim tay in i doğrudan doğru y a hacim tab lo ların d an y a ra rla n ıla ra k yapılabilir. Y alnız hem en belirtilm esi gerek en husus, bu yöntem le göğüs çapının hava fo to ğ ra fla rı üzerinde doğrudan doğruya ölçülm esinin an cak çok sınırlı k o şu llard a söz konusu olm asıdır. M eşcerenin sey rek b ir k u ru lu şa sahip olm ası g ereklidir. Bu nedenle de çok az b ir uyg u lam a olanağı v ardır. B u n a k a rşılık göğüs çapının tepe çapından gidilerek h esap lan m ası d ah a yaygın b ir yöntem dir. Tepe çapı ile göğüs çapı arasın d a k u vvetli b ir korelasyon olduğu yap ılan çeşitli a ra ş tırm a la r ile o rta y a k o n m u ştu r (S PU R R, 1960; K A H LEY S, K L IE R, 1968; H IL D E B R A N D T, 1969; K L IE R, 1970; A LD- R EO, SAYN - VVTTTGENSTEIN, 1972). Tepe çapı ile göğüs çapı arasın d aki ilişkinin d o ğ ru y a y ak ın b ir eğri olduğu ve açık bir S h arfin e benzediği sa p ta n m ıştır. Bu eğrinin sadece o rta kısm ının a lın a ra k tepe çapı ile göğüs çapı a rasın d ak i ilişkinin eşitliği ile ifadesi m üm kündür. B u rad a y = G öğüs çapı y = ax + b x = H ava fo to ğ ra fı üzerinde ölçülen tepe çapı a ve b de k a tsa y ıla rı ifade etm ek ted irler. N itekim K A H LEY S ve K L IE R (1968) L adin m eşcerelerine a it 1: ölçekli h a v a fo to ğ ra fla rın d a ölçülen tepe çapı ile göğüs çapı ara sın d a x = y ilişk isi bulunm uşlardır. K orelasyon k atsay ısın ın e u laştığ ı eşitlik te x cm o la ra k göğüs çapını y de m m o la ra k h av a fo to ğ rafın d a ölçülen tepe çapını ifade e t m ektedir. A ncak tepe çapı ile göğüs çapı a rasın d ak i bu ilişki yetişm e yerince y ek n esak ve silv ik ü ltü rel bakım dan aynı m üdahaleleri görm üş m eşcerelerde sözkonusudur. A ğaç tü rü ve y u k arıd ak i fa k tö rle rd e n biri değişince bu ilişkideki a ve b k a t say ıları da değişecektir. 3. A ğaç serv etin in sap tanm ası B u ra y a k a d a r h av a fo to ğ rafların d an saptan ab ilen den d ro m etrik değerleri, bunların ne şekilde ve h an g i doğrulukla sap tan ab ilecek leri ele alınm ıştır. B u n lara d a y an arak ağ aç serv etin in bulunm ası yöntem lerini 1 T ek ağaç serv eti tay in yöntem leri 2 M eşcere ağaç serv eti tay in yöntem leri olm ak üzere iki an a g ru p ta toplayabiliriz T ek ağ aç serv eti ta y in yöntem leri T e k ağ aç serv eti tay in yöntem leri h av a fo to ğ ra fla rı üzerinde te k ağ aca a it ölçülebilen veya tah m in edilebilen ağaç boyu, tepe çapı gibi d en d ro m etrik değerlere d ay a n ırlar. D aha doğrusu ağaç boyu ve tepe çapı ile ağ aç hacm i arasın d ak i

18 H A V A FO TO Ğ R A FLA R IY L A, AĞAÇ S E R V E T İ E N V A N T E R İ y = a x + bz + c ilişkisinden y a ra rla n ılır. B u rad a y ağaç hacm ini, x tepe çapını, z ağ aç boyunu, a, b ve c de reg resy o n sabitelerin i ifade etm ek ted ir. Bu e şitlik ten istifad e edilerek tepe çapı ve h ava fo to ğ ra fla rın d a n ölçülen ağ aç boyu çıkışlı hacim tab lo ları da düzenlenebilir. SPU R R (1960) A m erik an K a ra L adini (P icea m a ria n a ) ve B alzam G öknarı için h a zırlan m ış böyle b ir hacim tablosunu v erm ek ted ir (TABLO 1). Bu hacim tablosu A m e rik a nın G öller bölgesinde ve K an ad a da 616 G öknar ve L adin üzerinde y apılan ölçm elere d a y a n a ra k h azırlan m ıştır. % 51 s ta n d a rt sap m a ile te k ağaç hacm inin bu ta b lodan bulunabildiği sap tan m ıştır. Bu tabloda tepe çapı 4 e r (veya re n k tonu) ve aynı te k s tü re sahip m eşcerelerin aynı y a şta ve ay n ı sık lığ a sahip olduğu sonucuna u laşılabilir. Bu nedenle de yönetim u y g ulanm ası an cak a n a h ta r stre e o g ra m la rın h a z ırla n dığı fo to ğ ra f m alzem esi ile m üm kündür. B a şk a h a v a fo to ğ ra fı alım u çu şların d a aynı filim - filitre kom binezonu kullanılm ış ve alım aynı ölçek ile yapılm ış olsa bile alım şa rtla rı, güneş ışın ların ın geliş istik am eti ve şiddeti, filim in banyosundaki m ühtem el fa rk lılık la r nedeniyle hem fo to ğ ra fik tonda, hem de fo to ğ ra fik te k stü rd e bazı fa rk lılık la r sözkonusu o laca k tır. K a rşıla ştırm a işlem ini değerlendiricinin görüşüne dayanan sü b je k tiflik te n k u rta rm a k için ağaç boyu, tepe çapı ve k ap alılık ölçm elerini y apm ak tavsiyeye şayandır. Y alnız böyle ölçm elerden y a ra rla n a b ilm e k için a n a h ta r stereogra m la rd a bu bilgilerin de bulunm ası g ereklidir. F a k a t b ü tü n bu önlem lere rağm en yöntem in doğru lu k derecesi d ü şü k tü r ve tam am en. değerelendiricinin u stalığ ın a ve güvenirliğine bağlı k a lm a k ta d ır. Bu nedenle de bu yöntem in, henüz işletm eye açılm am ış h e r dem yeşil tro p ik o rm an ların geçici o larak sın ıfla ra ayrılm ası ve dah a so n ra y ü rü tü lecek e n tan sif b ir en v an te r çalışm ası için uygun s tra tifik a s jronun yap ılm ası için kullanılm ası ö n erilm ektedir (LO ETSC H, H A L L E R, 1964). Genel o la ra k bu yöntem, büyük sa h a la rın ilk en v a n te r çalışm aların d a ve en tan sif en v an te r çalışm aların d a önce gerekli stra fik a sy o n u n y apılm ası işlem inde k u llanılabilir M eşcere P ro filleri Y öntem i B u yöntem H U G E R S H O F F (1933), ve iş a rk a d a ş la rı Z IE G E R (1928) ve N E U - M A N N (1933) ta ra fın d a n g eliştirilm iştir. Y öntem in uygulam ası o rm an cılık tan çok fo to g ra m e tri bilgisine ih tiy aç gösterm ek ted ir. A ynı şekilde d iğer yöntem lerden fark lı o la ra k b u rad a hassas fo to g ra m e trik değerlendirm e aletlerin e g erek bulu n m ak tad ır. A y rıca bu ale tle r b ir doğru boyunca profil ölçebilecek te ç h iz a ta da sahip olm alıdır. A ğaç serv eti tay in edilm ek istenen orm an belirli a ra lık ta d o ğ ru lar boyunca ta ra n a ra k pro filleri çizilir vey a bu p rofiller say ısal o la ra k k a y ıt edilir. P ro fillerin ölçülm esinden önce m eşcere v ey a orm anın sın ırla rı p lan üzerine geçirilir. P la n üzerinde belirli a r a lık la rla alın acak pro filler işaretlen ir. P ro fille r boyunca aletin ölçü m a rk a sı m eşcerenin tep e çatısın d a ve m eşcere b o şluklarında d a a ra z i yüzeyine tem as edecek şekilde y ü rü tü lü r. Bu esn ad a değerlendirm e aletine b ağlı profiloskop adı verilen yardım cı b ir ara ç ile m eşcere profili o to m atik o larak belli b ir ölçek ile çizilir. K om şu iki fe e t ( = 1,20 m ) lik ve h ava fo to ğ rafın d an ölçülen ağaç boyu 5 er fe e t ( = 1.5 m ) lik k a dem elere ay rılm ıştır.