KIRGIZ TÜRKÇES N N CALAL ABAD A IZLARINA ÖZGÜ SESL K FARKLILIKLARIN KIRGIZ VE ÖZBEK EDEBÎ D LLER YLE MUKAYESES

Transkript

1 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2010,Say:3 Sayfa: THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2010,Issue:3 Page: KIRGIZTÜRKÇESNNCALALABADAIZLARINAÖZGÜSESLK FARKLILIKLARINKIRGIZVEÖZBEKEDEBÎDLLERYLEMUKAYESES UfukDenizAÇI Özet BumakaledeKrgzTürkçesininCalalAbadazlarileKrgzedebîdiliarasndakiseslikfarkllklarortaya çkarlmvebufarkllklarözbekedebîdiliilemukayeseedilmitir.güneykrgzazlargrubunadâhil olancalalabadeyaletindekiazlardagörülenfarkllklarnekseriyleözbekedebîdilindebulunanözellik lerleuyutuugörülmütür.19 uncuyüzylnsonlarndaçarlkrusyayönetimitarafndanbalatlanve20 nci yüzyldasovyetyönetimitarafndandevamettirilenpolitikalarneticesindesuniolarakoluturulmutürk devletlerivelehçelerininaslndabirbütününparçalarolduu,dierpekçokbilimselçalmadaolduugibi bizimçalmamzdadabelgelenmitir.günümüzdeartkayredebîdilleresahipolankrgzveözbektürk çeleri,ayndevletçatsaltndakalsalarvetekedebîdilikullansalard(çaatayyazdilindeolduugibi), DouTürkçesininikiayrazolarakdeerlendirilmelerigerekecekti.Bugünsadecesnrlarlaayrlmbuiki Türkhalknnberaberyaayaninsanlar,dilözellikleribakmndanbirbirlerindenziyadesiyleetkilenmitir. GüneyKrgzazlarndakisesliközellikler,butezimizidorularniteliktedir. AnahtarSözcükler KrgzTürkçesiCalalAbadAzlarKrgzEdebîDili,ÖzbekEdebîDili,GüneyKrgzAzlar,SesBilgisi THECOMPARISONOFTHEPHONETICALVARIETIESOFDCALALABADACCENTSOFKYRGYZ TURKISHTOTHEUZBEKLITERARYLANGUAGE Summary Inthisstudy,differencesbetweentheDcalalAbadaccentsofKyrgyzlanguageanditsliterarylanguageare revealedandthesedifferencesarecomparedtouzbekliterarylanguage.differencesobservedintheaccents oftheprovinceofdcalalabad,includedinthesouthkyrgyzaccentgroup,areseentocorrelatewiththe characteristicsofuzbekliterarylanguage.itiscertifiedinourstudyasinmanyotherscientificstudiesthat artificiallycreatedturkishstatesanddialectsthroughthepoliciesinitiatedinthelate19 th centurybyrussian EmpireandcarriedonbytheSovietRuleareactuallyapartofawhole.IfKyrgyzandUzbekTurkishwith differentliterarylanguagestodayremainedunderthesamestateandusedthesameliterarylanguages(asin Chagataywrittenlanguage),theywouldhavetobecategorizedastwodifferentaccentsofEasternTur kish.separatedbyonlyborders,themembersofthesetwoturkishpeopleslivingtogetherwereconsiderably affectedbyeachotherasregardsthefeaturesoftheirlanguages.phonologicalfeaturesinsouthkyrgyzaccent areinnaturetoverifythishypothesis. KeyWords KyrgyzTurkishCalalAbadAccents,KyrgyzLiteraryLanguage,UzbekLiteraryLanguage,SouthKyrgyzAccents, phonetic Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Öretim Üyesi.

2 220 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 I.GR I.1.CalalAbadEyaletiveDemografikYap: CalalAbad eyaleti 21 Kasm1939 ylnda kurulmutur. Eyalet, Krgzistan n güneybatsndayeralmaktadr.ferganavadisininkuzeyine,aladatarafnayer lemitir. Doudan Narn, kuzeyden Talas, güneyden ve güneybatdan Özbeksitan n Namangân, Andican eyaletleri ve O eyaletinin Özgön bölgesi ile snrdatr (KSA 1983: 3236). CalalAbad eyaleti bir dönem eyalet statüsünden çlarlpo abalanmtr.sovyetlerbirliidalpkrgzistanbamszbirülke olduktansonra(1991)calalabadbölgesineyenideneyaletstasüsüverilmitir. KrgzistanCumhuriyeti,BakentBikekdâhilsekizeyaleteayrlmtr.Paran teziçindeverilenisimler,oeyaletinmerkezehridir:1.bikek(bikek),2.batken (Batken), 3. Çüy (Tokmok), 4. CalalAbad (CalalAbad), 5. Narn (Narn), 6. O (O),7.Talas(Talas),IskKöl(Karakol). CalalAbad eyaleti Aks, AlaBuka, BazarKorgon, Nooken, Suzak, ToguzToro, ToktogulveÇatkalolmaküzeresekizbölgeyeayrlmtr.AksbölgesindeAvletim, AkCol,AkSuu,CañCol,CergeTal,KaraCgaç,KaraSuu,KakaSuu,Kerben,Kzl Tuu,KoDöbö,Nazaraliyevyerleimbirimlerimevcuttur.AlaBukabölgesindeAla Buka, AkKorgon, AkTam, BirinçiMay, KökSerek, KökTa, Örüklü, Izar yerleim birimleri vardr. BazarKorgon bölgesi bünyesinde Akman, Arstanbap, Bazar Korgon,BeikCon,Keñe,KzlÜñkür,Mogol,Seydikum,TaldBulakadlarntayan birimleri barndrmaktadr. Nooken de Aral, Bürgöndü, Dostuk, Mas, Mombekov, Nooken,Sakald,aydan;SuzakbölgesindeS.Atabekov,Bag,Barp,KaraAlma,Kara Darya,KökArt,Kurmanbek,KzKöl,KzlTuu,Lenin,Suzak,BaBulakveIryerle im yerleri vardr. TuguzToro bölgesinde Atay, KaraSuu, Kargalk, ToguzToro; Toktogul bölgesinde BelAld, CazKeçüü, KetmenTöbö, KzlÖzgörü, NiçkeSay, SarKam, Toluk, Torken, ÜçTerek, ÇolponAta yerleim yerleri bulunmatadr. ÇatkalbölgesindeiseKanKyaveÇatkalehirleribelirginikiyerleimmerkezi dir. Toktogul,CanCol,OktyabrveKaravangibidaeteklerineserpilmibölgelerde Krgzlarnnüfusyounluubirhaylifazladr(%87).AlaBukabölgesindebirkaç Özbekyerleimmerkeziolmasnaramen,Krgzlarnyounluuyineçounluk tadr.özbekistansnrnayaknbölgelerde,meselalenin,bazarkorgongibiyer lerde, Krgzlar çounlukta olmalarna ramen, nüfus oranlar nispeten azalr (%85)(Otorbayev1956:6567). YounlukolarakdahaseyrekyaadklarbölgelerdeKrgzlarnkonumalar dafarkllkgösterir.leninbölgesininbatsndayeralanpaktabadbölgesi,kokon KlakadlbölgemerkeziylesnrdaolanSakald dakistalinkolhozundabulunan Krgzlarnkonumalar,aynbölgenindaeteklerinedüenLeninkolhozundaki Krgzlarnkonumalarndanfarkldr.Özbekistan ayaknbölgelerdekikrgzlar,

3 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 221 ÖzbekTürkçesininbazsözcüklerini,sesveyapözelliklerinidillerindebarndrr lar. KrgzTürkçesininazlarndakifarkllklarbelirlerkensadecebölgeselözel liklerideilaynzamandaboyfarkllklarnveazlarndakoruduklarözellikleri degözönündebulundurmakgerekir.budurumaengüzelörnek,güneykrgzla rndanolançkilikboyudur. Bölgelere göre Krgz boylarnn yaadklar yerleri göstermek, çalmamz dahaanlalrklacaiçin,bellibalboylarveyaadklaryerleriaadavermeyi uygungördük. CalalAbadeyaletininbirincibölgesiolarakbelirlediimizKetmenTöbövadi sindesayak,saruu,ktay(karaktay),kutçu,bag,sarbag,moñoldor,azk,cediger boylaryaamaktadr.bölgeinsannnverdiiecereyegöre,saruuboyunamen supgruplarunlardr:kürküröö,teñesinveyateñeçin,satkey,maçaktar,tökö,br Tökö. Sayak boyu ise Çakr Sayak, Seyit Sayak, Kölöp Sayak, Üçpöy Sayak, Tokmok Sayak, Camantk Sayak, Tüntöy Sayak, Kurman Koco, Öydöçöktü alt gruplarndan olumutur. Daha küçük gruplar ise unlardr: Kökümbay, Asan Tukumu, Sadr, Sargaka.Kutçu yaisetöböygrubudâhildir.toktogulbölgesindepekçokboybu lunduu,bunlarnenbüyüününsayakvesaruuboylarolduugörülmektedir. Toktogulbölgesinde,GüneyKrgzistan daheryeredalançkiliklervebasz, Munguboylarbulunmaz.BölgeninmerkeziolanAgronom daözbekler(kocalar diyeadlandrlr.),kagarllar,ruslardayaamaktadr. ÜçTerekbölgesindeÇoñkoboyuyaamaktadr.Yerelhalkagörebuboyunsöz ustal ünlüdür. CañCol bölgesinde genellikle Saruular vardr. Karavan, Ala Buka,ÇatkalbölgelerindeSaruu,Bag,Kutçu,Ktay,Çerik,Moñol(Moñoldor)boyla r kark olarak bulunur. Sadece Tömönçekti boyu Karavan bölgesinde vardr. ToktogulbölgesindeÖydöçöktüadlboyadarastlanr.BuboyCumgalbölgesinde Öydöçektiadylabilinir.Yukardaadlarnverdiimizboylardnda,halknbilgi lerinegörebölgedeçotkara,kurmuu,kalpak,barn,çiye,atana,sargaka,ondokoy, Teñeçimadlküçükboylardavardr. KaravanbölgesiönceleriSaruuveBagadylaikibölümdenoluuyordu.Böl ge halk eskiden, Karavan n bat tarafna Nayman bölgesi dermi. Bu bilgi bize, eskidenboyadlarnnbölgeadlarolarakkullanldngöstermektedir. AlaBuka bölgesinde genellikle Naymanlar, az sayda da Kañdlar bulunur. Çatkal da Kpçaklara da rastlanr. Öte yandan Çatkal bölgesine snr olmalarna ramenalabuka,karavan,cañcolbölgelerindekpçaklaryaamazlar. CalalAbad eyaletinin tam ortasnda yer alan Lenin bölgesinde Kulcgaç (Sayak),Cediger(Sayak),Orustar,Kutçu,ÇoñBag,BagveKpçakboylaryaamak tadr. BazarKorgonbölgesindeçounluklaMunduzboyununüyeleribulunur.Böl gedekifrunzekolhozundaçkiliklerinbirbölümüolankdralardavardr.saylar azdrveazözelliiolarakçkiliklerinözelliklerinikorurlar.

4 222 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 SuzakbölgesindeBag,ÜçBagveKutçuboylaryaar.Ayrcabubölgeçki liklerinyounolarakyaadklaryerlerdendir. YineSuzakbölgesinekomuolanKögartderesiboyundakiOktyabrbölgesin deçounluklabag,baszboylaryerlemitir.bubölgedeartkçkiliklerinvekut çularntemsilcileriçokazdr. AlaBuka,BazarKorgonveSuzakbölgelerindeÖzbekveKrgzlarnkolhoz laryounluktaiken,oktyabrbölgesindekrgzlar,ruslarveukraynallar(%40) yaamaktadr. Görüldüügibi,Krgzboylarherbölgeyeyaylmdurumdadr.Budurum da boylarn az yaplar sadece çkiliklerde belirleyicidir. Dier boylar, bölgele rindekisesözelliklerineuyumsalamlardr(bakinovavd.1958:59). I.2.KrgzTürkçesininCalalAbadEyaletiAzlarHakkndaYaplanÇa lmalar: 1946ylndabalatlanveOeyaletindekifolklorikmalzemeleritoplamayve bunlar üzerinden dil bilgisi çalmalar yapmay amaçlayan proje, CalalAbad eyaletindeki baz azlar hakknda bilgiler veren ilk bilimsel projedir. Bu proje dorudancalalabadeyaletindekiazlarayönelikbalatlmbirprojedeildir. OGovorloruadntayanprojemaalesefderlemeleryapldktansonrayarmb raklm,incelemelerbitirilmemivekitapolarakhazrlanpbaslmamtr lerde Krgzistan da balatlan az aratrmalar dorultusunda, Calal Abad eyaletindeki azlar hakknda çalmalar da balatlmtr ylnda G. Bakinova nnoktyabrbölgesihakkndayaptçalmalar(krgztilininoktyabr RayonununGovoruBoyunçaMateriallar,Frunze:TrudYALKrigizFANSSSR,v.III.) CalalAbadazlarnayönelikilkbilimselemektir. Bakinova nn çalmasndan sonra, B.M. Yunusaliyev in Krgz azlar hak knda yapt genel deerlendirmeler dikkati çekmektedir. Onun 1954 ylnda çkard Krgzstan Cogorku Okuu Caylarnn Filologiyalk Fakultetteri Üçün Krgz DialektologiyasBoyunçaProgrammave1956ylndaTilcanaAdabiyatnstitutudergi sinin VI. cildinde yaymlanan K voprosu o formirovanii obçenarodnogo kirgizskogoyazka adlmakalesi,krgzazlarvedolaysylacalalabadaz larhakkndaçokdeerlibilgileriçermektedir.ayrcamakaledeçatkalbölgesinde görülentuura//tuyrakullanmlarnnaçklandönemlibirbölümdevardr. C. Mukambayev in Aks bölgesindeki CergeTal da yaayan Krgzlarla ilgili aratrmas,bilimselmetotvemuhtevaolarakdikkatealnmasgerekendierbir çalmadr.1955ylndakrgztilinincergetalgovoruadylabaslaneser(frunze, KrgzSSRlimlerAkademiyasTilcanaAdabiyatnstitutu)sesbilgisi,ekilbilgisive sözcükbilgisihakkndadeerlibilgileriçermektedir. BakinovaveYunusaliyev densonrae.abduldayev inçatkalbölgesiazile ilgili çalmalar bilimsel deer tamaktadr. Abduldayev, 1954 ylnda bölgede derlemeleryapm,topladbilgilerisesbilgisi,ekilbilgisi,sözcükbilgisiaçsn

5 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 223 dan incelemi ve çalmalarn kitap hâlinde bastrmtr (Krgz Tilinin Çatkal Govoru,1956,Frunze:KrgzSSRlimlerAkademiyas).ncelemebölümlerininyan sraderlenenmetinlerdenbirbölümdekitabnsonunaeklenmitir. CalalAbadeyaletininsekizbölgesinidekapsayan,günümüzedeinyaplm en deerli çalmay 1955 ylnda KrgzSSR limler Akademiyas Til cana Adabiyat nstitutuyaptrmtr.enstitününcalalabadazlarnaratrmasiçinkurduu, G.Bakinova,S.KonduçalovaveS.Sdkov danoluanekip,ikiylboyuncaeyalette derlemeler yapmtr. Yaptklar derlemeleri kâda geçirdikten sonra içinde ses bilgisi,ekilbilgisi,sözcükbilgisivemetinlerdenörnekleriihtivaedenkapsaml bir çalma çkarmlardr ylnda Krgz Tilinin CalalAbad Oblastnn Govorloru (1958: Frunze Krgz SSR limler Akademiyas, Til cana Adabiyat nstitutu yaynlar,)adylabaslaneser,bölgedekonuulanbütünazlarhakkndadoyuru cubilgileresahiptir.çalmamzntemelinidebueseroluturmaktadr. I.3.CalalAbadEyaletindekiAzlarnSnflandrlmas: CalalAbadeyaletindeyaayanKrgzlarnfarklazlarasahipolduklar,ya planbilimselçalmalarlaortayakonmutur.bufarkllklargenelanlamdabölge seletkenlerineseridir.sadecesuzakve dierbazbölgelerdeazsaydayaayan çkiliklerinazözellikleribölgeleregörefarkllkgöstermemekte,farklbölgelerde kendiboylarnaözgübirazlakonumaktadrlar. Eyaletin geneline yaylm belli bal boylar olan Bag, Basz, Ktay, Kutçu, Saruu,Moñol,Sayakboylarnnazözellikleriisebölgeleregörefarkllklargöste rebilmektedir. Söz konusu farkllklardan yola çkarak CalalAbad eyaletindeki azlarüçgrubaayrmakmümkündür: Birinci Grup (KetmenTöbö Grubu): Eyaletin kuzedousundaki KetmenTöbö vadisindeyaayankrgzlarnazözellikleribalbanabirgrubuoluturur. kincigrup(batgrubu):eyaletingüneybatvebatsndayeralançatkal,ala Buka,KaravanveCañColbölgelerindekiazlarikincigrubuolutururlar. Üçüncü Grup (Güneydou Grubu): Eyaletin güneyinde yer alan Lenin, Bazar Korgon,SuzakvedoudakiOktyabrbölgesindekiazlarüçüncügrubuolutu rurlar(bakinovavd.1958:13). II.KIRGIZTÜRKÇESNNCALALABADAIZLARINAÖZGÜSESLK FARKLILIKLARINKIRGIZVEÖZBEKEDEBÎDLLERYLEMUKAYESES Çalmamzda,CalalAbadeyaletindekiazlarnKrgzedebîdilindenfarkl olan özelliklerini çkardk. Bu özelliklerinin Krgz ve Özbek edebî dillerindeki durumunutespitettikvearalarndabirmukayeseyapmayaçaltk.mukayesemi zinazlarlailgilitemelini,1955ylndacalalabadeyaletindearatrmalaryapan ve1958ylndakrgztilinincalalabadoblastnngovorloruadylayaymlayang. Bakinova,S.KonduçalovaveS.Sdkov unçalmalaroluturmaktadr.

6 224 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 II.1.ÜNLÜLER CalalAbad eyaletinin birinci bölümünde yer alan azlardaki (KetmenTöbö vadisindeki)ünlülerinyapskrgzedebîdilivekuzeyazlarylaayndr.bune denle, ünlüler bahsinde çounlukla ikinci ve üçüncü grupta yer alan azlarn farkllklarnadeineceiz. CalalAbad eyaletinin ikinci ve üçüncü grubunu oluturan azlarn ünlüler sistemi dokuz ksa, yedi uzun olmak üzere on alt ünlüden ve dört diftongdan olumutur(bakinovavd.1958:23).krgzedebîdilindesekizksa,altuzunünlü vardr(kudaybergenov1980:15) Özbek edebî dilinde dokuz ksa, bir yarm uzun ünlü vardr (åäbdurahmanov1980:48).özbektürkçesininünlülersisteminiayrntlolarak deerlendirenvolkancokun,ögitveortåqsözcüklerindeki/o/ve/ö/seslerininkör veoglånsözcüklerindeki/o/,/ö/ leregöredahakapalolduunubelirtmitir.ayr cadüz/a/veyuvarlak/a/ünlülerininvarlnadikkatiçekmitir.cokun,çada ÖzbekTürkçesindeonikiksaünlüvebiryarmuzunünlü(å)olduunusöyle mektedir(cokun2000:3).özbekedebîdilinitemelaldmzveyazlkaynak lardan mukayese yaptmz için Cokun un ayrntl snflandrmasn çalma mzdatemelalmayacaz.özbektürkçesiyazdilindekullanlandokuzksave biryarmünlününvarlngözönündebulundurupmukayeseyapacaz. Krgz,ÖzbekedebîdiliveCalalAbadazlarndakiünlülerunlardr: KrgzEdebîDili ÖzbekTürkçesi CalalAbadAzlar KsaÜnlüler a,e,,i,o,ö,u,ü a,ä,e,,i,o,ö,u,ü a,ä,e,,i,o,ö,u,ü UzunÜnlüler aa,ee,oo,öö,uu,üü å aa,ee,ää,oo,öö,uu,üü Diftonglar ow,öw,uw,üw Yukardakitablodananlalacaüzere,CalalAbadeyaletindekiazlarünlü lersistemibakmndanhemkrgzhemdeözbekedebîdilindenzengindir.krgz Türkçesindekiuzunünlüler,ÖzbekTürkçesindeki/ä/sesininksaveuzunekliile KazakTürkçesindeskçakullanlandiftonglarbuazlardakullanlmaktadr.Ün lüler bakmndan CalalAbad eyaletindeki azlar, sanki bu eyaletin corafi ko numunuteyitederniteliktedir. II.1.1.Kaln/a/ünlüsü:Kaln,düzvegenibirsestir.CalalAbadazlarnda kullanlan/a/sesi,krgzedebîdilindeki/a/sesiyleaynözellikleresahiptir:aç aç, tokolmayan,alakan avuç,alman vergi,haraç,kat mektup,kanat kanat vb. (KasapoluÇengel2005:42).Özbekedebîdilindekikaln,geni,düz/a/sesiilede aynözelliesahiptir:and eker,arz borç,alacak,aat hakikat,gerçek vb.özbektürkçesininalfabesistemindeki A,a harfiikisesikarlamaktadr.lki, yukardatarifiniyaptmz/a/sesidir.kincisiise/a/ve/e/sesininortasndabir sesolangeni,ince,açk,öndamakünlüsü/ä/sesidir(reedov1959:114).

7 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 225 CalalAbad azlarnda /a/ sesi sözcüün her hecesinde bulunabilir: Balann sürötün gördük deyviz. Çocuun resmini gördük diyoruz. (AlaBuka, Moñol); kulag ker, ker gulak kula sar, sar kulak (CañCol, Saruu), Çavktn aldndadabirsuveret. Çayrnönündebirsuveriyor. (AlaBuka,Beçel). II.1.2.nce/ä/ünlüsü:Ksa/ä/sesinitelaffuzederkendilinucuöndiindibine deer. Dilin ortas biraz yukar doru kaldrlp,dudan uçlar ikiyana yaylr. Azboluu/e/sesinintelaffuzunagöredahageni,/a/sesinegöredahadardr. ÖzbekTürkçesiedebîdilindeskçakullanlrve A,a harfiylegösterilir.kr gzedebîdilindebusesyoktur.sadecegüneykrgzazlarnda,özbektürkçesi ninetkisialtndakibölgelerdekullanlmaktadr. Krgzdiliningüneyazlarnkuzeyazlarndanayranenönemlisesözelli indenbiriolan/ä/sesi,ketmentöbövadisindekikrgzlarndnda,calalabad eyaletinde yaayan Krgzlarn azlarnda çokça kullanlr. /ä/ sesinin kullanm sklnagörecalalabadveoazlarnnhemenhemenbenzerözellikleresahip olduklarnsöyleyebiliriz. Buses,ÖzbekTürkçesindenbakadierTürklehçelerinin(Azerbaycan,Ka zak,özbek,türkmen,uygur,tatar,bakurt)edebîdillerindedevarolan,alfabe lerindeayrbirharflegösterilenbirsestir.kazaktürkçesinde/ä/sesi,yalnveya kök sözlerin ilk hecesinde, genellikle Arapça ve Farsçadan alnan sözcüklerde görülür.eklerdeiseyerini/e/sesinebrakr.tatar,bakurttürkçelerindebuses Kazak Türkçesine göre daha çok kullanlr: bäri, ädet, sälem, sälemet, bälkim, bälki, tätti, ädebiyet, däpter, därece vb (TTAS , BTH 1993). /ä/ sesi Yeni Uygur TürkçesindeTatarveBakurtTürkçelerinegöredahafazlakullanlr:bäri(fayda), ädät//adät,salam//sälam,salamät//sälamät,bäklim//bälki,ädäpsiz,ädäbiyat,däricä, däptä(r)(necip2008). KrgzTürkçesinde/ä/sesisadecegüneyazlarnaözgüdürvesözcüünher yerinde görülebilir. KetmenTöbö vadisinde yaayankrgzlarn aznda /ä/ sesi çokyaygndeildir.bunedenle/ä/sesininketmentöbökrgzlarnaözgübirses olmadn söylemek mümkündür. Bu bölgede belirlisözcüklerde rastlanmakta dr:därininküçücetalvad. lacngücüyetmedi. Tegeleberbegilemundaydärvizdi, baldar ooruyt Çocuklara sürekli karpuz vermeyin hastalanyorlar. (Toktogul Töböy).Sovetökmötüçkkandangiyinzälimdercokboldu. Sovyethükûmetikurul duktansonrazalimleryokoldu. (ToktogulKuçu).Açuuörügübar,tättiörügübar. Eki erii var, tatl erii var. Alardn bäri ketip kald. Onlarn hepsi git ti. (ToktogulSarttar). KetmenTöbö vadisiyle snr olan CañCol da bulunan Esay kolhozundan Toktogul bölgesindeki evçenko kolhozuna göçen Krgzlarn aznda /ä/ sesi KetmenTöbö Krgzlarndan daha fazla kullanlr: Ärmiyege barp kerek. Askere gitmekgerek. Tookkäpä, kümes,kämpir yalkadn. CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügruplarnda/ä/sesiçokyaygnvebe lirgindir.ayrcasözcüklerdeanlamfarkllklarnadayolaçar:ägät sukanal ~

8 226 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 agat (su) akyor ~ eget (tohum) ekiyor (LeninMoñol). Ägär ayet, eer ~ eger eyer (KaravanKuçu)vb. /ä/sesicalalabadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenbölgelereözgü birsestirvebütünsözcüklerde,eklerde,alntsözcüklerde,diertürklehçelerin dengirensözcüklerde,rusçadanverusçakanalyladierdünyadillerindengiren sözcüklerdebulunabilir. /ä/sesiözbeklereuzakbölgelerdeyaayanketmentöbövadisindeçoknadir kullanlrken,özbeklereyakn,snrda,özbeklerleberaberyaayanveyaözbek kolhozlarna yakn bölgelerde yaayan ikinci ve üçüncü gruba giren AlaBuka, Karavan,CañCol,Lenin,BazarKorgon,Suzak,OktyabrbölgelerindekiKrgzla rnazlarndaçokçakullanlr./ä/sesinincalalabadeyaletindekiikinciveüçün cü grubuna giren azlarndaki kullanm ile Krgz edebî dilindeki ve Özbek Türkçesindekikullanmlaraadagösterilmitir: II.1.2.a.Tekhecelisözcüklerde/ä/sesininkullanm: 1 CalalAbad Krgz Özbek Sözcüünanlam (ikinci,üçüncügrup) EdebîDili EdebîDili därt dart därd dert käl taz tåz,käl kel,kellik käm kem,az käm,åz az kär dülöy//kereñ//ker kär sar näk almurut näk armut päs capz päs alçak,aa säl,sälpäl az,salpal säl,sälpäl az,seyrek II.1.2.b.kihecelisözcüklerde/ä/sesininkullanm: CalalAbad Krgz Özbek Sözcüünanlam (ikinci,üçüncügrup) EdebîDili EdebîDili cädräm cardam yårdäm yardm äyran ayran ayrån//äyrän ayran äyri ayr äyri anadut,yaba kälä galo käli galo kämpir kempir kämpir kocakar kämtik kemtik kämtik eksiklik,noksan känäp kenep känåp salamurgan kättä çoñ kättä büyük,iri mälä mala mällä koyukrmz,kumral mäydä mayda mäydä ufak,küçük nää naa nää haha,esrar pärdä parda pärdä perde säri sar säri sar(renk) älçä alça ålçä çul,birtürhal 1 Burada ve dier konularda tablo hâlinde gösterilen örnekler, temel olarak u kaynaklardan yararlanlarak oluturulmutur: K.K.YUDAHN (1988) Krgz Sözlüü I-II (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yaynlar; Z.M. MÅRUFOV (Red.) (1981) Özbek Tilining zåhli Luäti I-II, Moskva: Rus Tili Näriyåti; G. BAKNOVA, S. KONDUÇALOVA, S. SIDIKOV (1958) Krgz Tilinin Calal-Abad Oblasnn Govorloru, Frunze: Krgz SSR limder Akademiyas Til cana Adabiyat nstitutu.

9 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 227 tändir dandr tändir tandr,ocak zärnä zarna zärdä mideyanmas,safraçoalmas II.1.2.c.Üçhecelisözcüklerde/ä/sesininkullanm: CalalAbad Krgz Özbek SözcüünAnlam (ikinci,üçüncügrup) EdebîDili EdebîDili bäräbär barabar bäräbär//biril beraber däriyä darya där yå nehir därväzä darbaza därbåzä sokakkaps älbättä//älvättä albette älbättä elbette,tabi ärä ara årä ara ärävä araba ärävä//arba araba kästämä kezdeme gäzlämä//gäzmol manifatura ökümät ökmöt ukumät hükûmet äkär eker äkär eker II.1.2.ç.Eklerdeinceünlülerdensonra/ä/sesinerastlanabilir: CalalAbad Krgz Özbek SözcüünAnlam (ikinci,üçüncügrup) EdebîDili EdebîDili cäkä caka yåkä yaa därilärdi darlard dåriläri ilaçlar düynädän düynödön dünyådän dünyadan ätçän açtan åtçän atal,süvari,ataiyibinenkii künäkär künökör günåhkär günahkâr II.1.2.d.CalalAbadeyaletininüçüncügrubunagirenÇatkalazndada/ä/se siçokkullanlr(abduldayev1956:3234): CalalAbad KrgzEdebîDili ÖzbekTürkçesi SözcüünAnlam ÇatkalAz ädäm adam ädäm insan,adam ämäl amal ämäl i,faaliyet gämpir kempir kämpir yalkadn gäp kep gäp söz,sözcük käm kem käm az käsäl kesel//ooru käsäl hastalk mäktäp mektep mäktäp okul mäyli meyli mäyli arzu,istek täläp talap täläp talep,istek II.1.2.e.CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarndabaz /ä/sesleri,özbektürkçesindeki/å/sesineyakntelaffuzedilir: CalalAbad(ikinci,üçüncügrup) ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam çäy çåy çay dän dån tane,tohum;tahl däri dåri ilaç kän kån kan(yaamsvs) ägird ågird örenci tä tå ta

10 228 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 II.1.2.f.CalalAbadeyaletindekiikinciveüçüncügrubagirenazlardaki/ä/ sesi,sadecekrgz,özbekveözbektürkçesikanalylafarsçavearapçadangiren sözcüklerdedeil;aynzamandadevrim densonrarusçadanalnansözcüklerde degörülür: Rusça CalalAbad KrgzEdebî ÖzbekEdebî SözcüünAnlam (ikinci,üçüncügrup) Dili Dili armiya ärmiyä armiya ärmiyä asker banka pänke banka bänkä ie,bardak botinka pätiñkä botinka bätinkä//botinka potinayakkab brigadir pirgät brigadir brigädir grupefi çaynik çaynäk Çaynik,çaynek çåynäk çaydanlk kartoka kärtikä kartoka kärtåkä patates kilogramm kilägiräm//kilä kilogramm kilågrämm kilogram kolhoz kälhoz//kälkos kolhoz koloz Büyükdevletçiftlii maina mäiynä maina mäinä araba;makine parnik pärnik parnik pärnik camekân,camlk;sera II.1.3.Açk/e/ünlüsü:nce,düzvegenibirsestir.Dilucuöndileredeerve dudaklaratemasolmadansesçkarlr./a/sesineoranlaçeneçokaçlmaz.krgz veözbekedebîdillerindeki/e/sesiileayndr:et et,el halk,tez tez,çabuk,ee //egä sahip,iye vb. CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunabilir:Aylayn,kaglayn degen sös baldard erkeletkende däyima oozdon çga veret. Canm, tatlm, güzelim sözleriçocuklarseverken,onlarokarkenherzamansöylenir. (AlaBuka,Kuçu). Dooumepkelveyt. Sesimdüzelmiyor. (BazarKorgonMunduz). II.1.4.Açk//ünlüsü:Kaln,düzvedarbirsestir.Sesçkarlrkendudakdev redkalr.dilgeriyeçekilirvedilinucuöndileredemez.çenegeniaçlmaz. KrgzveÖzbekedebîdilllerindeki//sesigibidir.ÖzbekTürkçesinde, harfi hem/i/hemde//sesinigöstermekiçinkullanlr., harfi//,//ve//ünsüz leriylebirliktekullanldnda//sesinigösterir:årn karn,yl at,ylk,r krk(40),tol dolu vb. CalalAbad azlarnda sözcüün her yerinde kullanlr: Ilay katp kavlasn. Çamurabulamasn. Menmiymandarmenenbolupkaldm. Benmisafirlerlekal dm. CiydebütKpçak,arasndagmäydesibaru,köpçülügüKpçak. Hünnaplarn hepsi Kpçak cinsi (iri), aralarnda ufa var ama çou Kpçak cinsidir. (Suzak Bag). II.1.5.Açk/i/ünlüsü:nce,düzvedarbirsestir.Sesçkarlrkendilönedoru uzatlr,dilucuöndileredeer.çeneçokaçlmaz.krgzveözbektürkçesindeki /i/sesigibidir.krgzveözbekyazdilinde, harfiilegösterilir.özbektürk çesinde bu harf ince ünsüzlerle kullanldnda /i/ sesini gösterir (Reedov 1959:131):kii kii,insan,ti di,til dil,i i,bilim bilim,bilgi vb. CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunur:Cünbolsodag,pata bosodag,känäpbosodagiyikeçozuviyriyt Yünolsun,pamukolsunketenolsun

11 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 229 ile ip hâline getiriyor. (LeninCediger). Bu kiinin eiginde ceti cl cürdüm. Bu kininkapsndayediylçaltm. (KaravanBag). II.1.6.Dudakünlüsü/o/sesi:Kaln,yuvarlakvegenibirsestir.Busesçkar lrkendudakiirilipyuvarlanr.dilgeriyedoruçekilir.krgzveözbekedebî dillerindeki /o/ sesi gibidir. Krgz Türkçesinde O, o harfiyle gösterilir. Özbek Türkçesinde, harfiylegösterilir., harfihem/o/hemde/ö/seslerinigös terdiiiçin,yazdakalnünsüzlerleberaberkullanldnda/o/sesinikarlar:o ok,sor kör,çoçka domuz,oz kuzu,oråz horoz vb.(mirzayev1970: 60). CelalAbad azlarnda sözcüün her hecesinde bulunur: orpo glp turup, nantuurayt,nanorpodepkoyot. Çorbayapldktansonraekmekdoranr,(bu na) ekmek çorbas denir. Kudu oo sozogluk, makst oo sozogluk. O tpk Suzakllargibi,MakstdaSuzaklgibi. (SuzakSarttar). II.1.7.Dudakünlüsü/ö/sesi:nce,yuvarlakvegenibirsestir.Sesçkarlrken dudak yuvarlanr ve iirilir, dilin ucu ön dilere dayandrlr.krgzveözbek edebîdilindeki/ö/sesigibidir.krgztürkçesinde, harfiyle,özbektürkçe sinde, harfiylegösterilir.buharfhem/o/hemde/ö/seslerinigösterdiiiçin, yazdainceünsüzlerleberaberkullanldnda/ö/sesinikarlar:kök mavi,köl göl,hökiz öküz vb.yazdabuharfinnaslokunacaünsüzlerdençkarlam yorsa, metindeki anlamdan yararlanlr: öç öç, söz söz, tö dö, bar, tört dört vb.(mirzayev1970:6061). CalalAbad azlarnda sözcüün her hecesinde bulunabilir: Sovet ökmötü çkkandn giyin zälimder cok boldu. Sovyet hükûmeti kurulduktan sonra zalimler yok oldu. (ToktogulKuçu). Banan öydö çgat Bandan (daha) yukar çk yor. (ToktogulSayak). II.1.8.Dudakünlüsü/u/sesi:Kaln,yuvarlakvedarbirsestir.Dilgeriyeçeki lir ve dudan yardmyla ses çkarlr. Bu ses çkarlrken dudak daha etkindir. Yanakdaraltlr.KrgzveÖzbekTürkçesindeki/u/sesigibidir.KrgzveÖzbek yazdilinde, harfleriylegösterilir.özbektürkçesindebuharfaynzamanda /ü/sesinidekarladiçin,kalnünsüzlerleberaberkullanldyerlerde/u/sesi nikarlar:bua boa,suy sv,uy uyku vb.(mirzayev1970:61). CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunabilir:Asruylarorudan sow u sralar srlar hastalktan kurtuldu. (KaravanSaruu). Biyerde negizinen Kutçucaayt BuralardaeskidenberiKutçuboyuyayor. (LeninKutçu). II.1.9.Dudakünlüsü/ü/sesi:nce,yuvarlakvedarbirsestir.Dilinucuöne doruuzatlrvedilöndileredayandrlaraksesçkarlr.dudakçokyuvarlanr ve büzülür. Krgz ve Özbek Türkçesindeki /ü/ sesi gibidir. Krgz yaz dilinde Y, harfiyle,özbekyazdilinde, harfleriylegösterilir.özbektürkçesinde buharfaynzamanda/u/sesinidekarladiçin,inceünsüzlerleberaberkulla nld yerlerde /ü/ sesini karlar: küz güz, küçük, küç güç, kuvvet, zor, bügün bugün vb. Harfin hangi sesi karlad ünsüzlerden anlalmad du

12 230 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 rumlarda, metindeki anlamdan yararlanlr: üy ev, ün ses, cün yün vb (Mirzayev1970:62). CalalAbadazlarndasözcüünherhecesindebulunabilir:Süttönmunogual t yüz elüw litir, rayonduku toguz yüz elüw litir, uundan akandan giyin määnetine çavandargaitöwçülörgöberet. Buradakisütaltyüzellilitredir.Bölgedekidokuz yüz elli litredir. Fazlasn emeine göre çobanlara ve içilere veriliyor. Cügörü msr (KaravanSaruu). II.2.UZUNÜNLÜLER Krgzedebîdilindevekuzeyazlarndaaltuzunünlüvardr:/aa/,/ee/,/oo/, /öö/, /uu/, /üü/. Bu uzunluklar, sözcüün anlamna etki ederler: tala soymak, yamalamak,talaa bozkr,çöl,tarla ;cek husumet,nefret,ceek kenar,ky ;en genilik,en,een ssz ;sol solyan,soltaraf,sool tükenmek,kurumak ;or çukur, hendek, oor ar ;kön mein, sahtiyen, köön gönül ; suk kskanç, haset,suuk souk ;cün yün,cüün eklemyerleri vb.(dykanov1959:50). KrgzTürkçesindekiuzunünlülerinçounluuaslîdeil,ikinciluzunluklar dr(kasapoluçengel2005:44).yazdiliolarakkullanmhenüzyeniolankrgz Türkçesi,konumadilindekibazünsüzlerindüürülmesiyleuzunünlülertüret mitir.özbektürkçesindebuünsüzlerdüürülmediiiçinuzunünlüleroluma mtr. KrgzTürkçesinde/e/sesininbulunduuhecelerde/y/,/g/,/h/seslerinindü ürülmesineticesindeuzun/ee/ünlüsüolumutur:eer(kr.)//ägär(özb.) eyer, eek (Kr.) // iyäk çene, meer (Kr.) // mehr (Özb.) mehir, meenet (Kr.) // mehnät (Özb.) azap,mihnet vb. KrgzTürkçesinde/ü/sesininbulunduuhecelerde/y/,/g/,/v/seslerinindü ürülmesineticesindeuzun/ee/ünlüsüolumutur:döö(kr.)//dåv(özb.) dev, sööm(kr.)//sugäm(özb.) kar,töö(kr.)//tüyä(özb.) deve,köö(kr.)//küyä (Özb.) kurum,is,cöö(kr.)//yayåv(özb.) yayan vb. KrgzTürkçesinde/a/sesininbulunduuhecelerde/h/,//,/v/seslerinindü ürülmesineticesindeuzun/aa/ünlüsüolumutur:boo(kr.)//bå(özb.) ba, booz(kr.)//boåz(özb.) boaz,ooz(kr.)//åz(özb.) az,muzoo(kr.)//buzå (Özb.) Buza vb. KrgzTürkçesinde/a/sesininbulunduuhecelerde,busestensonraki/v/sesi düürüldüündeuzun/oo/ünlüsütürer:doo(kr.)//dåv(özb.) dava,coop(kr.) //cävåb(özb.) cevap,yant,ooat(kr.)//åvat(özb.) yemek vb. KrgzTürkçesinde//,/i/,/u/,/ü/ünlülerininbulunduuhecedekisözsonu /k,g/seslerinindümesineticesindeuzun/uu/veuzun/üü/ünlülerioluur: açuu(kr.)//açç(özb.) açk,ayuu(kr.)//ay(özb.) ay,oyuu(kr.)//oyu (özb.) koyu ;tirüü(kr.)//tirik(özb.) diri,canl,keçüü(kr.)//keçik(özb.) Ir maktakardankaryageçilecekyer,geçit,kiçüü(kr.)//kiçik(özb.) küçük,kü çücük vb.(kudaybergenov1980:1837).

13 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 231 A.N. Kononov Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazka (Moskva,1960)adlçalmasndaÖzbekTürkçesindeaslîuzunünlülerinolmad n,ikinciluzunluklarniseüçekildeolutuunugöstermektedir: a.arapçavefarsçadanalnansözcüklerdekiaynvehemzenindüürülmesi neticesindeoluanuzunünlüler:da va>davå dava,f il>fääl i,eylem,te sr> tääsir etki,tesir,te mn>täämin temin vb. b. Alnt sözcüklerde ünlülerden sonraki h sesinin düürülmesiyle oluan uzunünlüler:ehr>ähär>äär ehir,seer>sähär>säär seher,zehr>zähär> zäär zehir vb. c.söziçivesonundakidiftonglarnuzunünlüyedönümesiyleoluanlar:ouv >ouu okuma,okumak,sovu>soou souk vb. Kononov un gösterdii uzunluklar Özbek edebî dilinde deil, çeitli azla rndabulunanuzunünlülerdir(dykanov1986:34). ÇadaÖzbekedebîdilindeyarmünlüdenilen/å/sesindenbakauzunünlü yoktur.genelliklearapçavefarsçadanalnansözcüklerdekiuzunluklarkarla yanbuses,krgzedebîdilindeuzunünlüleredenkgelir: SözcüünKökeni ÖzbekEdebîDili KrgzEdebîDili Farsçadn> dånä daana Farsçanm> nåm naam Arapças at> såät saat Arapçama rif> mäårif maarif Arapçateb> täbå tabaa /å/sesigüneykrgzazlarndavarolanbirsestir.calalabadazlarndada buseseyaknuzun/ää/sesiile/ä/sesiarasbirseskullanlr(bk./ä/sesi).buses güneykrgzazlarnaözbektürkçesininetkisiylegirmitir:caza(edb.dil.)//cäzå (az) ceza,dar(edb.dil)//dår(az) daraac,adam(edb.dil)//ådäm(az) kii, insan ; ant (edb.dil) // ånt (az) yemin, ant, ta (edb.dil) // tå (az) ta, bay (edb.dil)//båy(az) zengin vb. /å/ünlüsüdnda,calalabadeyaletindekiazlardagörülenuzunünlüleriki grubaayrlmaktadr: açkuzunluklar, dudakuzunluklar. II.2.1.AçkUzunÜnlüler: II CalalAbadEyaletininBirinciGrubunuOluturanAzlardakiAçkUzun Ünlüler: II a.CalalAbadeyaletininbirincigrubunuoluturanKetmenTöbövadi sindekikrgzlarndilindeki açk ve dudak uzunluklar,krgzedebîdilive kuzeyazlarndakigibidir:kavanaakit srgan,egintalaas. Ekinekilentar la. Sanaabaspcüröt,oybaspcüröt. Düünüp,fikirtartpduruyor. Kstnbalas ceendeyt. Kzkardeininçocuunayeendiyor. (ToktogulKtay).Murapsuunun banagetti,murapaltnbanagettideyt Muratsuyunbanagitti,Murapbüyük

14 232 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 kanaln bana gitti, diyor. (ToktogulSarttar). Getgen gii cüs bolso, carm gelse, elüüsügeldideyvista Gidenleryüzkiiise,yarsgeldiinde,ellitanesigeldi,diyo ruz. (ToktogulKtay). II b. KetmenTöbö de yaayan Krgzlardaki açk ve dudak uzunluklar IskKölKrgzlarnnkullandgibidir:köörük demircikörüü,zaattayt iz zetikramdabulunuyor,köpüröö köprü vb.(bakinova1955a:38). II c.CalalAbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzla rnda An +AAk, E+gEn sfatfiil ekleri ile oluturulan sözcüklerde uzun ünlüler son hecede (kavanaak, tavanaak, bereneek gibi), IskKöl aznda ise ikinci hecede bulunur (Bakinova 1955a: 39). Edebî dildeki kullanmda ekte uzunluk yoktur (Kudayvergenov1980:231):süzöönökuy boynuzlatoslayaninek,süzöögön tos vurmay seven koyun, teveenek at tekmeleyen at, köröögön iyi gö ren (Bakinovavd.1958:31). II ç.Dierikigrubaoranla,CalalAbadeyaletininbirincigrubunuolutu ran KetmenTöbö vadisindeki Krgzlarn dillerinde uzun /ää/ ünlüsü sayl söz cüklerde vardr. Krgz edebî dilinde bu uzun ünlü yoktur: Akld däänä deyvis. Akl, zeki diyoruz.. Alardn bääri getip kald. Onlarn hepsi gitti. Oykääpir, gaydabarasñdep,ayuununadlnaçktm. Oykâfir,nereyegidiyorsundiyipaynn karsna çktm. Därviz tättü irin eken deyviz. Karpuz tatal, ho imi diyo ruz. Däämiirinekendeyviz. Yemeitatlymdiyoruz. Näälätcaman. Naalet kötü(ey). Määsi/määzi Mestvegalou. (ToktogulSarttar). II d.KetmenTöbövadisindekiKrgzlarndilindeuzunünlülerinksal dörneklerdevardr.buörnekleredebîdildegörülmez:kaçanakuy (sürüden) kaçan sr, kavanak it srgan köpek, cügörü arçp msr temizle yip (ToktogulTöböy).Elü kiyla bata tugan ökmöttün gav Devletin torbasna elli kilogramsyor. (ToktogulKaraSokuçu). II e.Pepeegelenikisözcüünbirincisininsonuuzunünlüilebitiyor, ikincisözcükünlüilebalyorsa;ikincisözcüünbandakiünlününetkisiyle,ilk sözcüünsonundakiuzunünlüksalr.buözellikedebîdildegörülmez.sadece konumadilindegörülmektedir:taruaydaçu Darekti.,arpaaydaçu Arpaekti., konogaydaçu talyandarsekti. (ToktogulSayak). II CalalAbadEyaletininkinciveÜçüncüGruplarnOluturanAzlardaki AçkUzunÜnlüler: II a.CalalAbadeyaletininikinciveüçüncügruplarnoluturanazlar dakullanlanaçk/aa/,/ee/ünlüleri,krgzedebîdilivekuzeyazlarndakiözel likleresahiptir:ayuu,ayuununbalasnkördükdeerelek. Ayveaynnyavrusunu gördük,diyedüündük. Titeekat dileyenat,teveelat Tepikleyen,çiftevu ranat,kaçaaguy (sürüden)kaçansr,uruçaakayal kavgackadn (Lenin Kuçu). Beenin sütü aygrn sütü. Eek çene, ceek kenar, ky. Oozoozuna tiybegen,eegeeginetiybegensüyleek Azazna,çenesiçenesinedemeyengeve ze. (SuzakKuçu).Saarmenengeldi Sehervaktigeldi. (AlaBukaBag).Saançlar

15 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 233 süt saap aluwga tiyi Süt saan kadnlarn südü samas gerekir. (CañCol Saruu). II b.Krgzedebîdilindeolmayan,CalalAbadeyaletininikinciveüçün cü gruplarndaki azlara özgü /ää/ ünlüsü, her iki grupta da benzer özellikleri sergiler. Edebî dilde bu sesin karl uzun /aa/ ünlüsü, Özbek Türkçesinde ise yarm uzun ünlü /å/ sesidir: Burunza äär deyvis ta. Frunze ye ehir diyoruz. Määlimät bilgi,määlim bilinen,belli,malûm.lgärimäälda öncekizaman larda. Täärätalatta Abdestalyor. (LeninKuçu). Bir säätdämaldk Bir saat dinlendik. (BazarKorgonMunduz). Iylaak bala, mitääm bala deyviz Çok alayan çocuaaçkgöz,kurnazçocukdiyoruz. (SuzakBag). II c.kinciveüçüncügrubagirenazlardaaçkuzun/aa/,/ee/ünlüleri ninksasöylendiiörneklerdevardr:çnarterekcaynknbäindädänituraveret, karcagçadelevolot,ktadelevolotdäni. Dakavannyazn,knbandatohu mu duruyor. Kn kar yaana kadar da duruyor. (BazarKorgonMunduz). Kaçaganuy,umuydeyvis (Sürüden)kaçansrakurnazsrdiyoruz. (Lenin Munduz). Tavagangii Hazrcevap kii. Sat alt, segizder uwakta i çgp kald Saatalt,sekizsularndaibitti. (LeninOrustar).Meviz(edb.dil:meebiz)(CañCol Saruu).Birnerseemp Bireyiemip (edb.dil:eemp)(alabukaktay).kesi ba zs (edb.dil:keesi)(alabukamoñol). Benzer özellik O azlarnda da vardr: Ar tamn prp, pit däriniduz sevip pitinöltüröm,emesemölüpölüpkalatede Yaadbütünyeritemizleyipbitilacn, tuzuserpipbitiniöldürüyorum.yoksaölüpgider. (Bakinova1955b:28). II ç. CalalAbad eyaletin ikinci, üçüncü grubuna giren azlardaki açk uzun/ee/ünlüsüherzamanuzunsöylenmez.bazenünlülerinarasndabulunan /g/, /y/ sesleri düürülmeden söylenir: Uulum öydün egesi (edb.dil: eesi) Olum evinsahibidir. (AlaBukaKtay),Egerdi(edb.dil:eerdi)abdansazglasz,kupaegerdi tokuysus, basmayld tartass Eeri çok güzel yapyorsunuz, ho eyer dokuyorsu nuz. Eyer üzerinden geçen kolan çektiriyorsunuz. (LeninKuçu). Suu meylüün (edb.dil:meelün,melüün)bolupkalptr. Sudurulmu. Meye(edb.dil:mee)ekibölü nüpkald Beyinikiyeayrld. (KaravanBag). II.2.2.UzunDudakÜnlüleri: II DudakünlüleriCalalAbadeyaletininikinciveüçüncügrubunagiren azlarnda,edebîdildeolduugibiuzunünlülereklindesöylenir:taoor. Ta ar. Biyerlerdemal:tööbolot,clkbolot,koy,eçkibolot Buralardakievcilhayvanlar deve, at, koyun ve keçidir. (AlaBukaKuçu). Kartökönü tuurayvs, kuuravs. Papatesidoruyoruz,kurutuyoruz. Kuuraybicerdecok Kuray(içikofbirbitki) buralarda yok. (KaravanÇotkara Bag). Et köp bolso, külçötay tuurayt ta. Etti da tuurayt. Etçoksa,küçükÖzbekekmeigibidoruyor,etidedoruyor. Tuura aytvatr. Dorusöylüyor. Unducuurupkamrglat Unuyouruphamurhâline getiriyor. (CañColSaruu). Öödöçkbalam. yile yavrum. Küyöögö bergen

16 234 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 kzgaçaçpäpüktünsegiz,ontalduusuntakkan Gelinolankzasaçsaçannsekizon tanesinitakt. (BazarKorgonMunduz). II EskiTürkçedönemineözgü Ig/Ikekleri,çadaKrgzedebîdilinde g/ksesleridüürülüpuzunünlüeklindekullanlr.fakatoazlarvecalal Abad nikinci,üçüncügrubunagirenazlardahembueklerhemdeuzunluklar kullanlr: Açg (//açuu) alma degende Eki elma dediinde (CañColSaruu). Cuda, kara suuk katg (//katuu). Son derece sert kara souk. Ellik (//elüü) elli (50). (LeninMunduz). Savz, pyaz aka salavz, koyuk (//koyuu) bolso yam salavz, suyukookatbolsoyamsalavz Havucu,soanyemeekatarz.Katyemekolsada svyemekolsadakatarz. (BazarKorgonMunduz).Kattk(//katuu)birnesrebolot. Sertbireyolur. Dänicudakatg(//katuu)bolot Tohumuçoksertolur. (Suzak Kuçu). II CalalAbadazlarnnikinciveüçüncügrubunda,dudakünlüsüses lerinortasndabulunan/g/sesininkorunduuvedüürüldüüörneklerberaber kullanlr.edebîdildesadeceuzunünlüekillerikullanlr:basmaçlarçkkanuvakta tündesibaylarözününuglun (//uul) syanclarnolduuzamandazenginlergece leyin kendi oullarn (LeninBag). Biröün niçke, biröün cogon (//coon) deyvis, ononunkolucogon(//coon)ekendeyvis Birineincedierinekalndiyoruz.Onuneli kalndiyoruz. (SuzakKuçu). II.3.DFTONGLAR ÖzbekTürkçesiedebîdilindemåmastarekiKrgzTürkçesinde oo/öö, uu/üüeklindekullanlr.calalabadazlarnda ow/öw,uw/üwdiftonglar mastarekigörevindedir.eskitürkçedekiau/egüekleriözbektürkçesinde k /åv, Krgz edebî dilinde oo/uu, CalalAbad azlarnda ise ow/öw ekline dönümütür. BuözelliklerbakmndanCalalAbadazlarKrgzedebîdiliveÖzbekedebî diliarasndabiryerdebulunur. II.3.1.CalalAbadeyaletininikincigrubunagirenazlarndadudakuzunluk larylabirliktedudakdiftonglar(/ow/,/öw/,/uw/,/üw/)dakullanlr.krgzedebî dilindediftongyoktur.diftonglarnyerineuzunünlülerkullanlr(/oo/,/öö/,/uu/, /üü/).diftonglarcalalabadeyaletininbirincibölgesiolanketmentöbövadisin deki Krgzlara ve üçüncü gruba giren azlara özgü bir özellik deildir. Krgz azlarndauzunünlülerdiftonglaraoranladahabasknolarakkullanlmaktadr. CalalAbad KrgzEdebîDili ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam (kincigrup) açuw açuu äçç hiddet,öfke;ac altow altoo åltåv alttane auw auu åmå geçmek;geçit aydow aydoo aylamå kovma,kovalama aytuwçu aytuuçu aytmåçi hikâyeanlatc,konumac ayuw ayuu äy ay

17 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 235 belbow belboo belbå kuak,kemer beöw beöö beåv betane biröw biröö biråv birtane calkow calkoo tänbäl,iyåmäs tembel caylow cayloo yäylåv yaylak celbow celboo (yel)bå Rüzgâr ba, Krgz çadrlarnda rüzgârakarçadrtutanba. cetöw cetöö yettåv yeditane colovçu colooçu yolåvçi yolcu çulgow çulgoo çulamå kuatma,sarma darow daroo därråv çabuk,tez egüw egüü ekmå tohumekmek,serpmek eköw eköö ikkåv ikitane elüw elüü ellik elli izildöw izildöö izlämå aratrma,inceleme kançow kançoo bircilthastal ktow ktoo låv,lå klamak,klak kiçüw kiçüü kiçik küçük,yaçaküçük korow koroo orä koyunal,barna kösöw kösöö ocak ateini kontrol etmek için kullanlandenek küyöw küyöö küyåv güveyi,damat muzow muzoo buzå buza okuw okuu o,omå okuma sakow Sako sååv peltek,pepe saktow saktoo salamå koruma,saklama sow soo så,esän sa,esen suw suu suv su aylow ayloo//sayloo säylåv seçim,seçme tanow tanuu inkår inkâretmek taruw taruu tar dar tirüw tirüü tirik diri tow too tå da törtöw törtöö törtöw dörttane töw töö tüyä deve tüzüw tüzüü tüzüv derleme,düzenleme uluw uluu ulu büyük,ulu;ejder uruw uruu uru kabile,boy üçöw üçöö üçåv üçtane üzüw üzüü uzmå koparma,kesme II.3.2.CalalAbadeyaletininüçüncügrubunagirenazlarndadudakuzun luklar baskn olarak kullanlr. Bununla beraber, ayn grupta yer alan Lenin, BazarKorgonbölgelerinde,ÖzbeklerlesnrolanyerlerdeveSuzakbölgesindeki çkiliklerdediftonglaradarastlanmaktadr: CalalAbad Krgz Özbek SözcüünAnlam (ÜçüncüGrup) EdebîDili EdebîDili aydow aydoo aylamå kovma,kovalama

18 236 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 büröw büröö biråv biri,birtane cuw cuu yuvmå ykamak çöwöt çööt yamur sularnn biriktii küçük oyuklar darow daroo därråv çabuk,tez krgowul krgool råvul sülünkuu owkat ookat åvat yemek,a palow paloo palåv pilâv sowdager soodager sävdågär tüccar suw suu suv su taruw taruu tar dar tow too tå da uruw uruu uru kabile,boy II.3.3. Diftonglar sadece yaln veya kök sözcükte deil, eklerde de görülür: Onowçoñtowmunogueçkilüwdegentow. Oradakibüyükda,itebukeçilideni lendadr. Tämäkinitayarlapkoyduk,birinciüzüwnükütüpturavs Türünühazr laypkoyduk.lkkesimibekliyoruz. (AlaBukaKuçu).Cetimitencetöwdüberdi. Yetmitanedenyedisiniverdi. Uulüçöwele. Buüçüidi. Törtöwgöcettiokoyt. Dördüncüyeyedibenziyor. (KaravanBag).Üçerkek,üçkzaltow Üçerkeküç kzalttanedir. (CañColSaruu). Benzerörneklerseyrekdeolsaüçüncügruptadavardr:büröw,ököw,üçöw, törtöw,beöw,altow,cetöw(leninbag).kariçegi karnbarsak,mayluwiçegi yalbarsak (BazarKorgonMunduz). II.3.4.Diftonglar,CalalAbadeyaletininikincigrubunagirenazlardabaskn olarak kullanlmaktadr. BazarKorgon ve Suzak bölgelerinde çok yaygn olan diftong kullanm, ikinci gruba giren dier bölgelerde daha seyrektir. Bazar KorgonveSuzakkadarolmasadaLeninbölgesindediftongkullanmAlaBuka vekaravanbölgelerinegöredahayaygndr. II.3.5. kinci ve üçüncü gruba giren azlarda dudak diftonglarnn ünsüzü (/w/ sesi) konuma dilinde düürülür. Bu durumda onlar tam diftonglara veya Krgzedebîdilindekidudakuzunluklarnadenkgelmez;ksadudakünlüsüola raktelaffuzedilir:bororudegenkäsälbarele. Karacierarsdenilenbirhastalk var. Arpa, buuday, sulu yam aydayt, tölkü taru cok Arpa, buday, yulaf ekiyor. Tohumluk dar yok. (AlaBukaKuçu). Kzmn küyösü keldi Kzmn damad geldi. (LeninBag).Budayaydayt,taruparuooleleeginbat Budayeker,dar mar gibi ekinler yetiir. (BazarKorgonöydöçekti). Todun banda bolgon Dan tepesindeolur. (CañColSaruu). II.3.5. Krgz edebî dilindeki uu+r eklerinin diziliinde görünen uzunluk, CalalAbad eyaletinin ikinci grubunda u+y+r eklinde kullanlr. Bu kullanm ikinci grubu, birinci ve üçüncü gruptan ayran en önemli özelliklerden biridir: tuyra // tuura (Özb. Tor) doru (AlaBuka). Kuyruyvuz, kämpir menen kuyruyvuz,(özb.avur)pravz. Kzartyoruz,kocakarylakzartyoruz,piiriyo

19 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 237 ruz. Kln suyruyt.(özb. Suur) Kln çekip çkaryor. Bel oruwga tuz kuyrup tartçuele Belarsnatuzkavurup(srtnaie)çekerdi. (AlaBukaMoñol). II.4.ÜNLÜUYUMU(DüzlükYuvarlaklk) Krgz Türkçesi edebî dili, bütün Türk lehçeleri içinde düzlükyuvarlaklk uyumuna en sadk olan lehçedir. Öte yandan Özbek Türkçesi edebî dilinde bu uyumunolmadngörüyoruz.gerektürkçegereksealntsözcüklerde;sözcük kök ve gövdelerinde, eklerle kök ve gövde arasnda düzlükyuvarlaklk uyumu bozulmutur:ölik,hökiz,oin,ornç,oyn,ögit,uzunl,üzüksiz,uçi;uddi,håsl, isbåt,müdir,nåzik,müfti;turd,bolib,köz+i,pul+ning,yåmån+mivb.(cokun2000: 2324). CalalAbad eyaletindeki azlarda düzlükyuvarlaklk uyumu temel olarak korunmaktadr.buyönüylekrgzedebîdilivekuzeyazlarylabenzeirler.bu naramenbazdurumlardadüzlükyuvarlaklkuyumununbozulduubölgeler devardr:cügen(cügön)salat,eertokumdusalpcudayamcazapalarele. Gemigeçi rir, eyer takmn hemencecik yapar, takp çkverirdi. üyler (üylör) evler, Cügürgen (cügürgön) bala kelatr. Kouturan çocuk geliyor. Kelin bolup tüken (tükön)cerivisüyer Gelinolduumuzyerburasdr. (AlaBuka,Moñol).Ömürde (Ömürdö)özübüzdündostuvuz Ömürdebizimdostumuzdur. (AlaBukaKuçu). Bizdinatabavavzkoygütken(kütkön)emes,karamal,clk,azraakeçkipeçkikütembiz (kütömbüz) Bizimatalarmzdedelerimizkoyungütmemi.Sr,at,birazdakeçi falan güderiz. (BazarKorgonMunduz).Ookatt üyden (üydön) barp içevis Yeme imizievdeyeriz. (LeninBag).Karagoyundümpüldek(dümpüldök) kurtveko yunoyunu (LeninKpçak). II.5.ÜNLÜDEMELER CalalAbadazlarndabazünlülerinkendiaralarndadeitiklerigörülmü tür.budeiimlerigruplaragöreayrpkrgzveözbekedebîdiliilekarlatrl mtr: II.5.1.BirinciGruptakiÜnlüDeimeleri: II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki // ünlüsü, Calal AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/u/ ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili CalalAbad (Birinci ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam Grup) akn akun åkn ozan akr akur år son,nihayet laaçn laçun låçin doan(ku) mkt mktu mt kuvvetli,salam mnday munday bundåy böyle,bunungibi

20 238 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 II Krgzedebîdilindebulunan birok sözcüündeki/o/ünlüsü,calal AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/a/ ilesöylenmektedir.buözellikitibariylebirincigrubagirenazlarkrgzedebîdili ileözbekedebîdiliarasndabiryerdedir:birok(edb.dil)~birak(az)~birå(özb.) ama,lâkin,fakat. II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /e/ ünlüsü, Calal AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/a/ ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili CalalAbad ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam (BirinciGrup) dokument dokuman dokumen,hüccät dokuman,belge. ekiaçekey ekaçakey ikiyeayrlm kementay kemantay keçeden yaplan üst giyim. mektep maktep mäktäb okul II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /a/ ünlüsü, Calal AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/e/ ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili CalalAbad ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam (BirinciGrup) çatak çatek çatå kavgac,kavga magazin megezin mägäzin maaza medal medel medäl madalya II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /ö/ ünlüsü, Calal AbadeyaletininbirincigrubunagirenKetmenTöböKrgzlarnnazlarnda/e/ ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili CalalAbad ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam (BirinciGrup) cügön cügen yügän oyan,gem cügörü cügeri mäkkäcuåri msr übölük üvelik oklåv oklava II.5.2.kinciveÜçüncüGruptakiÜnlüDeimeleri: II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki // ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/a/ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili CalalAbad ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam (kinci,üçüncügrup) cgaç yagaç yååç aaç cñaylak//clañaya cañaylak yälängåyå baldr çplak, yaln ayak çgm çgan çm masraf,eksilme mnakey manakey mänäkey ite

21 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 239 tkar takar täari dar II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /a/ ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda//ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili CalalAbad ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam (kinci,üçüncügrup) akak akk åkik,kähräbå kehrübar,akikta badrañ badrñ bådring salatalk karaiçegi kariçegi içäk karnbarsak tata tta tälä atmak,dlamak tuura tur tor doru II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki // ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/u/ilesöylenmekte dir: KrgzEdebîDili CalalAbad ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam (kinci,üçüncügrup) akn akun åkn ozan akr akur år son,nihayet barkt barkut bärt kadife çlgay(tur) çulgay(tur) çula(tur) kuatmak,sarmak ktt ktut hiçåtut hçkrmak, hçkrk tutmak mkt mktuu mt kuvvetli,salam mnday munday bundåy böyle,bunungibi II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki // ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/i/ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili CalalAbad ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam (kinci,üçüncügrup) Abdraym Abdiräyim Äbdirähim Abdurrahim, erkek ad çk çik çiy//näm nem,rutubet ras iräs åiåt//råst doru,hakikat II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /ö/ ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/e/ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili CalalAbad ÖzbekEdebîDili SözcüünAnlam (kinci,üçüncügrup) cügön cügen yügän oyan,gem cügörü cügeri cuåri msr cürök cürek yüräk yürek çüpörök çüperek lätäpüttä//çüpräk paçavra düynö düyne dunyå dünya kögüçkön kögüçken käptär güvercin köpürö köpire köprik köprü künöö küne günåh günah

22 240 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/3 kürök kürek küräk kürek mürdö mürde mürdä kabir,mezar süzmö süzme süzmä birpeynirtürü üzöñgü üzeñgi üzängi üzengi II Krgz edebî dilinde bulunan baz sözcüklerdeki /e/ ünlüsü, Calal Abadeyaletininikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda/i/ilesöylenmektedir: KrgzEdebîDili CalalAbad Özbek Edebî SözcüünAnlam (kinci,üçüncügrup) Dili deyre deyri ädär kadar eçnerse içnerse heçnärsä hiçbirey erece irece marangoz ve dülgerlerin çizgi yaptklar tebeirli ip; çrp,kaide. içege içegi içäk barsak meyman miyman mehmån misafir,konuk II.6.ÜNSÜZLER ÖzbekTürkçesiedebîdilindekiünsüzlerunlardr:/b/,/v/,/g/,/d/,/c/,/z/,/y/, /k/,/l/,/m/,/n/,/p/,/r/,/s/,/t/,/f/,//,/ç/,//,//,//,//,/ts/. KrgzTürkçesiedebîdilindekiünsüzleriseunlardr:/b/,/v/,/g/,/d/,/c/,/z/, /y/,/k/,/l/,/m/,/n/,/ñ//p/,/r/,/s/,/t/,/f/,/h/,/ç/,//,/ts/,/ç/. ki lehçe arasnda ünsüzleri gösteren harfler bakmndan farkllklar vardr. Krgz Türkçesi edebî dilinde, harfiyle gösterilen /ñ/ sesi, Özbek Türkçesi edebîdilindeçaatayyazdiligeleneininetkisiyleikiharfle()gösterilir. Krgzedebîdilinde/g/ve//sesleritekharfle(,)gösterilirken,Özbekede bîdilindeikiharfle(/g/sesiiçin,,//sesiiçin, )gösterilir.aynekilde Krgzedebîdilinde//ve/k/sesleriiçintekharf(,)kullanlrken,Özbekedebî dilindeikiharf(//sesiiçin,,/k/sesiiçin, )kullanlr. Krgz edebî diline Rusça sözlerin yazlm kanalyla giren harfi Özbek edebîdilininalfabesistemindeyoktur.busesiçinikiharf()kullanlr. Özbek edebî dilinin alfabe sistemindeki, harfi ve bu harfin karlad sesikrgzedebîdilindekullanlmaz. Ünsüzlerinsnflandrlmasherikilehçededeayndr: Tonlular: /b/, /c/, /d/, /g/, // (Krgz edebî dilinde harf yok ama ses var.), /j/ (Rusçasözcükleriçin),/l/,/m/,/n/,/ñ/(Özbekedebîdilindeharfyokamasesvar.), /r/,/v/,/y/,/z/. Tonsuzlar:/ç/,/f/,//,/k/,//(Krgzedebîdilindeharfyokamasesvar.),/p/,/s/, //,/t/,/ts/,(krgz/ç/),(özbek//). Çiftdudakünsüzleri:/b/,/m/,/p/. Didudakünsüzleri:/f/,/v/. Dietiünsüzleri:/d/,/l/,/n/,/r/,/s/,/t/,/z/,/ts/. Dietiöndamakünsüzleri:/c/,/ç/,/j/,//,/ç/,/y/.

23 2/3 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 241 Öndamakünsüzleri:/k/,/g/. Artdamakünsüzleri://,//,//,/ñ/. Küçükdilünsüzü://. Grtlakünsüzü://. KrgzveÖzbekedebîdilininalfabesisteminde/j/sesiiçinayrbirharfkulla nlmaz.kilehçededeözelliklerusçakanalylagirensözcüklerde, harfi/j/ sesinikarlar.özbektürkçesindeäcdär ejder,mücdä müjde sözcüklerindebu harf/j/sesineçokyakndr(cokun2000:1118;kasapoluçengel2005:5355). CalalAbadeyaletindekiazlardabulunanünsüzlerileKrgzedebîdilindeki ve kuzey azlarndaki ünsüzler temelde ayndr. Fakat CalalAbad eyaletinin ikinciveüçüncügrubunagirenazlarnda,edebîdildenfarklüçünsüzsesvar dr:/w/,//,//. II.6.1.Çiftdudak/w/sesi: /w/sesiçkarlrkendudaklarbirbirinedeergibidurur.dudaklaryuvarlanr, dilinortabölümüyukarkaldrlrveileridoruuzatlr.hava,azboluundan szpçkar./b/sesinegöre,/w/sesiçkarlrkenhavadahaetkindir.krgzveöz bekedebîdilindebusesherhangibirharflegösterilmezvekullanlmaz. KrgzedebîdilindeRusçakanalylagirendidudak/v/sesivegüneyazla rndakullanlançiftdudak/w/sesivardr(dykanov1986:61).özbektürkçesinde derusçakanalylagirendidudak/v/sesi(vagon,arivvb.)ilearapçavefarsça alnt sözcüklerden giren çift dudak /w/ sesi mevcuttur. Ancak edebî dilde çift dudakünsüzü,didudakünsüzüeklindetelaffuzedilirveyazdilinededebu ekildegösterilir.azlardaiseçiftdudakünsüzününkullanmkorunmaktadr: wåt vakit, zaman, dåwål davul, kåwn kovun vb. (åäbdurämänov 1962: 79). BusesKrgzTürkçesindegüneyazlarnaözgübirsestir.CalalAbadeyale tininikinciveüçüncügrubunagirenazlarndaanlamfarkllklarndadaetken dir:wak zaman,vakit,bak ba,bahçe. CalalAbadeyaletininüçüncügrubunagirenazlardadiftongbelirginolma diçin/w/sesigenelliklesözbandagörülür.kuzeykrgzazlarndakigibi kullanmlarnadarastlanabilir. CalalAbadeyaletininbirincigrubunuoluturanazlardakiToktogulveÜç Terekbölgesindeki;ikinciveüçüncügrubagirenbütünazlardakidiftonglarda bulunur: Oonun birtuugan ecesi bolom, menen küçüw. Onun ablasym, benden küçük. Celbowüydünbowu,onogularbilbeyt,bozüytikkenderbiletko Rüzgâripi çadrnbadr.onlarbilmezler,bozev(krgzçadr)kuranlarbilir. (AlaBuka Bag). Mayda uruw köp. Küçük kabileler çoktur. Aflatunda baka saruw uruusu depkoyot.kzltuwolsaruwbolot. EflatunboyundaolandierSaruuboyu,di yor.kzltuwboyubusaruuboyunamensuptur. (KaravanBag).