Faiz oranlarõndaki değişimlerden kaynaklanan faiz riskine karşõ korunmak için yeni bir araç...

Transkript

1 Bu Sayõda Faize Dayalõ Vadeli İşlem Sözleşmeleri Faiz oranlarõndaki değişimlerden kaynaklanan faiz riskine karşõ korunmak için yeni bir araç... Emtia Piyasalarõnda Yapõsal Değişim Emtia piyasalarõnda yeni dönemin 4 yapõtaşõ : Ürün ihtisas borsalarõ, lisanslõ depolar, tarõm ürünlerinin sigortalanmasõ ve VOB. Türev Araç Borsalarõnda Genel Trendler İlerleyen teknoloji ve artan rekabet nedeniyle geleneksel işlem sistemleri, yerini uzaktan erişimli elektronik alõm-satõm sistemlerine bõrakõyor... VOB dan Haberler Yatõrõm 2004 Fuarõ nda VOB da vardõ! VOBİS Uzaktan Erişim ve İşlem Testleri (WAN) yapõldõ! VOB Eğitimleri Devam Ediyor.. Türkiye nin Yeni Borsasõ Anadolu da... Vadeli İşlem Borsalarõnda Güncel Gelişmeler Dünyada neler oluyor?...kõsa kõsa güncel haberler.. 1

2 Daha sağlam bir ekonomik yapõ için. Gelişmiş bir ekonomiye sahip olmanõn yolunun gelişmiş bir finansal sisteme sahip olmaktan geçtiği fikri genel kabul görmektedir. Gerçekten de gelişmiş bir finansal sistemin varlõğõ, tasarruflarõn yatõrõmlara etkin bir şekilde dönüştürülmesini sağlayarak ekonomik gelişmeyi olumlu yönde etkilemektedir. Gelişmiş bir finansal sistemden, yatõrõmcõlara bir çok ürünün sunulduğu, ilgili tüm finansal kurumlarõn ve likit piyasalarõn mevcut olduğu, fiyatlamanõn adil şekilde gerçekleştiği, uygun bir mevzuatõn bulunduğu rekabetçi bir yapõ anlaşõlmaktadõr. Ülkemize baktõğõmõzda, gelişmiş bir finansal sisteme sahip olmak için gerekli bir çok hususa sahip olduğumuz sonucuna ulaşabiliriz. Gerek bankalarõmõzõ gerekse sermaye piyasamõzõ düzenleyen mevzuat gelişmiş ülke mevzuatlarõna büyük ölçüde uyumlu bulunmaktadõr. Hukukun diğer alanlarõnda da uluslararasõ en iyi uygulamalara uygunluğun sağlanmasõ konusunda çalõşmalarõn yürütüldüğünü görüyoruz. Finansal piyasalarda eğitimli bir işgücü kaynağõna ve Ülkemizin yaşadõğõ krizleri başarõyla idare edebilmiş tecrübeli finansal kurumlara sahibiz. Etkin işleyen bir finansal sistem için gerekli tüm kurumsal çerçeve oluşturulmuş durumdadõr. Ancak, finansal sistemimizin büyüklüğünün milli gelirimize oranlarõ diğer ülkelerdekinden daha düşüktür. Aynõ 2

3 şekilde, yatõrõmcõlara sunulan yatõrõm alternatiflerinde de sayõsal olarak bir azlõk söz konusudur. Bu da finansal sistemimizin imkanlarõnõn tam olarak kullanõlmadõğõnõ göstermektedir. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasõnda işlem görecek türev araçlar finansal sistemimizin kapasitesinin tam olarak kullanõlmasõna yol açacak gelişmeleri ortaya çõkaracaktõr. Bu araçlar, finansal kurumlarõn yatõrõmcõlara sunacağõ alternatifleri artõracak, daha etkin yatõrõm yapma fõrsatõ sunacak, bu da yatõrõmlarõ ve yatõrõmcõ sayõsõnõ artõracaktõr. Türev araçlar aynõ zamanda finansal kurumlarõn krizlere karşõ esnekliğini artõracaktõr. Burada FED başkanõ Alan Greenspan õn görüşlerini aktarmak istiyorum. Greenspan a göre türev araçlar, global ekonomiye olumlu katkõlar sağlamakta, finansal sistemi daha esnek hale getirmekte, ekonomik büyüme hõzõnõ arttõrmakta, bankalara ve diğer birçok farklõ sektördeki kurumlara mevcut risklerini kontrol altõna alarak yönetme imkanõ sağlamaktadõr. Türev araçlar bu şekilde finansal sistemimizi ve dolayõsõyla ekonomimizi olumlu şekilde etkileme kapasitesine sahip bulunmaktadõr. Bu özellikleri nedeniyle de türev araçlar gelişmiş finansal sistemlere sahip ülkelerde uzun zamandõr kullanõlmaktadõr. Dergimizin üçüncü sayõsõ, türev araçlarõn kullanõmõ, Borsamõzdaki ve türev araç borsalarõndaki gelişmeler konusunda sizleri bilgilendirmek ve böylece finansal sistemimize katkõ sağlamak amacõyla hazõrlanmõştõr. Saygõlarõmla, Hamdi BAĞCI Genel Müdür 1. FAİZE DAYALI VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ VOB da İki Adet Faiz Sözleşmesi İşlem Görecektir Faize dayalõ vadeli işlem sözleşmesi (FVİS) gelişmiş ülkelerde yõllardan beri yüksek işlem hacmiyle yaygõn olarak kullanõlan bir türev araç çeşididir. Türev araç, getirisi başka bir kõymetin getirisine bağlanmõş, diğer bir deyişle başka bir kõymetin getirisinden türetilmiş mali araç olarak tanõmlanmaktadõr. Gerek faiz oranlarõndaki değişikliklerden oluşan faiz riskinden korunma amacõyla, gerekse bu değişimlerden kar elde etmek üzere yatõrõm amacõyla bu sözleşmeler dünyada birçok borsada alõnõp satõlmaktadõr. Faiz haddindeki değişiklikler bir ekonomideki işletmelerin tamamõnõ olumlu veya olumsuz etkiler. Her işletme faize duyarlõ bir varlõk veya yükümlülük taşõmaktadõr. Alacaklar, borçlar, hazine bonosu portföyü hep faize duyarlõ varlõk veya yükümlülüktür. Bunun yanõnda işletmelerin ileri bir tarihte borçlanma veya borç verme niyetleri olabilir. 3

4 Yatõrõmõnõ borçla yapan bir işletme vade uzatõmõnda hangi faizle karşõlaşacak? İşletme kredilerinin maliyeti 3 ay sonra yükselebilir mi? Alacak senetleri portföyünün değeri faizler yükselirse ne kadar düşer? Uzun vadeli borçlanõp kõsa vadeli borç veren işletmeler faizler düştüğünde nasõl etkilenir? Aktifte alõm satõm amacõyla tutulan hazine bonolarõnõn faizlerin yükselmesi nedeniyle oluşacak zarardan korumak mümkün mü? FVİS bu ve buna benzer endişelerin iyi bir şekilde idare edilmesi ve yatõrõm için uygun bir araç olarak ortaya çõkmaktadõr. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasõnda (VOB) iki adet faiz vadeli işlem sözleşmesinin işlem görmesi planlanmaktadõr. Bunlar, Hazine nin ihraç ettiği 91 ve 365 gün vadeli devlet iç borçlanma senetlerine (DİBS) dayalõ DİBS-91 ve DİBS-365 sözleşmeleridir. Faiz vadeli işlem sözleşmesi, diğer türev araçlar gibi korunma, yatõrõm ve arbitraj amacõyla kullanõlabilir. Ülkemizde faiz oranlarõnda değişim oldukça yüksektir. Bu çerçevede, bu riskin etkin bir şekilde yönetilmesine duyulan ihtiyaç ortadadõr. Faize dayalõ bu yeni mali araç, faiz riski ile karşõ karşõya bulunan fon yöneticilerinden bireysel küçük yatõrõmcõya, bankalardan reel sektör şirketlerine kadar geniş bir kullanõcõ kitlesine hitap etmektedir. İleri Bir Tarihte, Önceden Belirlenen Şartlarda, Faize Dayalõ Bir Aracõn Alõnõp Satõlmasõ Genel anlamõ ile vadeli işlem sözleşmesi (VİS), ileri bir tarihte (vade sonunda), önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasasõ aracõnõ, malõ, kõymetli madeni veya dövizi (dayanak varlõk) alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmedir. Bu sözleşmeler türev araçlar borsalarõnda işlem görür. FVİS de ileri tarihte alõnan veya satõlan dayanak varlõk, devlet tahvili, hazine bonosu veya herhangi bir faiz oranõna bağlõ olan bir endeks olabilir. FVİS lerin de İşleyiş Esasõ Diğer Vadeli İşlem Sözleşmeleri Gibidir Vadeli işlem borsalarõnda sözleşmeyi alan taraf uzun pozisyon sahibi, satan taraf ise kõsa pozisyon sahibi olarak adlandõrõlõr ve hesaplardaki teminatlar her gün sonundaki uzlaşma fiyatõna göre güncellenir. Vade sonu gelmeden pozisyonunu kapatmak isteyen yatõrõmcõlar ters pozisyon alarak pozisyonunu kapatabilirler. Bu, kõsa pozisyon sahibinin aynõ sözleşmenin aynõ vadesinde uzun pozisyon almasõ veya uzun pozisyon sahibinin de aynõ sözleşmenin aynõ vadesinde kõsa pozisyon almasõ anlamõndadõr. Aşağõda, itfasõna 91 gün kalmõş bononun faiz oranõna dayandõrõlmõş bir FVİS örneği verilmiştir. Sözleşmede uzun pozisyon alõnmõş ve bu sözleşme T1 ve T2 tarihleri arasõnda işlem görmüştür. Bu dönem zarfõnda ters pozisyon alarak pozisyonu kapatmak mümkündür. 4

5 Şekil 1: FVİS İşleyiş Şekli VİS in Satõn Alõndõğõ ve Teminatõn Yatõrõldõğõ Tarih VİS in Vadesinin Dolduğu Tarih Hazine Bonosunun İtfa Tarihi T1 T2 T2+91 VİS in Alõnõp Satõldõğõ Dönem Dayanak Bononun İtfasõna Kalan Süre T1 tarihinde 91 günlük Hazine Bonosuna dayandõrõlmõş bir VİS alõnõr VOB da Sözleşmeler Nakdi Mutabakat İle Sonlandõrõlacaktõr! T2 tarihinde VİS in vadesi dolar ve 91 günlük bonolarõn teslimi gerçekleşmelidir (fiziki teslimat ise) veya T2 tarihinde VİS nin vadesi dolar ve kar zararesabõ yapõlarak pozisyon kapatõlõr (nakdi mutabakat ise) T2+91 gün sonra dayanak bonolarõn itfasõ gerçekleşir Bir vadeli işlem sözleşmesi, işlemin gerçekleştiği tarihten vade sonuna kadar olan sürede borsanõn açõk olduğu her hangi bir zamanda ters işlem yapõlmak suretiyle kapatõlabilir. Sözleşmenin kapatõlmasõ durumunda o sözleşmeyle ilgili tüm hak ve yükümlülükler sona ermiş olur. Bu şekilde ters pozisyonla kapatõlmayan sözleşmeler vade sonunda nakdi mutabakat veya fiziki teslimat yöntemlerinden biriyle ifa edilir. Bu yöntemlerden hangisinin seçileceğine borsalar karar verir ve sözleşmenin ticaretine başlanmadan önce ilan edilir. Şimdi bu yöntemlerin nasõl işlediğine yakõndan bakalõm. Fiziki teslimat ile sonlandõrõlan ve hazine bonosuna dayandõrõlmõş bir sözleşmede uzun pozisyon alan yatõrõmcõ önceden belirlenmiş miktarda ve türde hazine bonosunu, belli bir vade sonunda, belirlenmiş bir fiyat üzerinden alma yükümlülüğündeyken kõsa pozisyon alan yatõrõmcõysa satma yükümlülüğündedir. Diğer bir deyişle vade sonunda uzun taraf baştan belirlenen ödemeyi yapar, kõsa taraf da ilgili hazine bonosunu teslim eder. Böylelikle hazine bonosu ve nakit önceden belirlenmiş fiyat (faiz haddi) üzerinden vade tarihinde taraflar arasõnda el değiştirir. Sözleşme nakdi mutabakatla sonlandõrõlõyorsa sözleşmenin son işlem günündeki son uzlaşma fiyatõndan (veya borsa tarafõndan belirlenen diğer yöntemlere göre hesaplanmõş uzlaşma fiyatõ üzerinden) kar zararlar hesaplanarak pozisyonlar borsa tarafõndan kapatõlõr. FVİS ler de dahil olmak üzere VOB da işlem görecek bütün sözleşmelerin nakdi mutabakatla sonlandõrõlmasõ planlanmaktadõr. 5

6 Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta son işlem gününden sonra dayanak varlõk olarak adõ geçen 91 gün vadeli bononun itfasõna 91 gün kalmõş olmasõdõr. Aslõnda T1- T2 süresinin tümü boyunca yatõrõmcõlar T2 tarihinde vadesine 91 gün kalmõş bir bononun faiz oranõnõ alõp satmõşlardõr. Fiyatlama yapõlõrken de bu göz önüne alõnarak fiyatlama yapõlõr. Spot piyasada kullanõlan iskontolama formülü kullanõlarak vadeli işlem sözleşmesinin fiyatõ bulunur. Denklem:1 100 BonoFiyatõ = r t Formülde t bononun itfasõna kalan günü göstermektedir ve DİBS-91 de her zaman 91 gün, DİBS-365 de ise 365 gün olacaktõr. Burada değişen sadece r olarak gösterilen ilgili bonolarõn faiz oranlarõdõr. Yukarõdaki örnekte yatõrõmcõmõzõn T1 tarihinde DİBS-91 sözleşmesini 94,800YTL den aldõğõnõ varsayalõm. Aslõnda yatõrõmcõmõz yaptõğõ bu işlem ile T2 tarihinde oluşacak 91 günlük bonolarõn faiz oranõnõ %22 olarak öngörmektedir , 800YTL = r r=0.22 %22 Taşõma Maliyeti Teorisi FVİS Fiyatlamasõnda da Kullanõlmaktadõr Bu bölümde yukarõda nasõl hesaplandõğõ gösterilen FVİS in fiyatlamasõ ve taşõma maliyeti teorisi arasõndaki bağlantõ hakkõnda kõsaca bilgi verilecektir. FVİS fiyatlamasõ özü itibarõyla diğer türev araçlarõn fiyatlamasõyla aynõdõr. Bu çerçevede FVİS taşõma maliyeti modeline göre fiyatlanabilir. Bu modele göre fiyatlama, bir vadeli işlem sözleşmesinin satõlmasõ (kõsa pozisyon alõnmasõ), spot piyasadan dayanak varlõğõn borçlanarak satõn alõnmasõ, vadeli işlem sözleşmesinin vadesine kadar dayanak varlõğõn tutulmasõ, vadede dayanak varlõğõn satõlan sözleşme karşõlõğõnda teslim edilmesi ve buna paralel olarak alõnan borcun ödenmesi sürecini içerebilir. Aşağõdaki şekilde T1 ile T2 arasõndaki vadenin 91 gün olduğunu ve dayanak varlõğõn da 91 gün vadeli DİBS olduğunu düşünelim. Taşõma maliyeti modelini uygulamak için işlem gününde (T1) 182 gün vadeli bir DİBS satõn alõnmasõ zorunludur. Daha kõsa vadeli bir DİBS satõn alõndõğõnda (örneğin 100 gün vadeli) sözleşmenin vadesinde 91 gün vadeli bir DİBS yerine elimizde 9 gün vadeli bir DİBS kalmõş olur. Bu da sözleşme karşõlõğõnda teslim edilebilir bir varlõk olmayacaktõr. 6

7 Eğer vade dolduğunda, yani T2 de yukarõda listelenen tüm işlemler sonucunda bir kar elde edilmişse bir arbitraj durumu vardõr. Böyle bir durumda yatõrõmcõ iki ayrõ pazarda işlem yaparak risksiz bir kazanç elde etmiş olacaktõr. Arbitraja fõrsat vermeyen vadeli işlem fiyatõ olmasõ gereken teorik fiyattõr. Vadeli işlem sözleşmesinin fiyatlamasõ yapõlõrken bu göz önüne alõnõr. Şekil 2 : Vadeli İşlem Sözleşmesinin Pahalõ Olduğu Durum (Cash & Carry Arbitrage) T1 Vadesine 91 gün kalmõş dayanak varlõğõ 91 günlük DİBS olan VİS satõlõr 91 gün sonunda VİS gereği vadesine 91 gün kalmõş bir hazine bonosu daha önceden belirlenen fiyattan T2 satõlacaktõr. 91 gün 91 gün 91 gün 91 gün Borçlanarak vadesine 182 gün kalmõş bir hazine bonosu alõnõr. 91 gün sonunda alõnan borç ödenir ve hazine bonosunun itfasõna 91 gün kalacaktõr. Ve bu bono vadeli işlemden kaynaklanan yükümlülüğü kapatmamõzõ sağlayacaktõr. Yukarõdaki örnekte T1 tarihinde 91 günlük repo oranlarõnõn %20, 182 günlük hazine bonolarõnõn faiz oranõnõn da %23 olduğunu var sayalõm. Ve piyasada işlem gören vadesi T2 tarihinde dolacak olan 91 gün vadeli hazine bonosuna dayalõ vadeli işlem sözleşmesinin de fiyatõnõn 94,400YTL olduğunu düşünelim. Bu durumda bir arbitraj durumu söz konusu mudur? Vadeli işlem fiyatõ olmasõ gereken fiyat mõdõr? Burada yatõrõmcõnõn 91 gün borçlanõp söz konusu hazine bonosunu aldõğõnõ ve bir adet vadeli işlem sözleşmesi sattõğõnõ varsayalõm. Eğer 91 gün sonra borcuna karşõ ödediği tutar, VİS den kaynaklanan satõş dolayõsõyla elde ettiği gelirden fazla ise bir arbitraj durumu mevcuttur. Bu durumu şu şekilde inceleyebiliriz: Hazine Bonosunun Değeri (T1 anõnda): 100 HBD = = 89, 711YTL Yatõrõmcõ hazine bonosunu satõn almak için bu kadar borçlanmak durumunda kalacaktõr. Eğer aşağõdaki eşitlik sağlanmazsa arbitraj durumu söz konusu olacaktõr: Denklem 2: Borç _ Miktarõ [ 1 + Re pooranõ] 365 Vadeli _ İslem _ Fiyatõ 91 7

8 Bu eşitlikten yola çõkõlarak: 91 [ ] 93883, YTL 89, = ve 93, , 400 bulunur. Görüldüğü gibi yatõrõmcõnõn 3 ay sonra aldõğõ borca karşõ ödeyeceği miktar 93,883YTL dir. Buna karşõlõk VİS deki satõştan 94,400YTL lik bir gelir ve net olarak da 0,517YTL lik net kazanç elde edilecektir. Tablo 1 Arbitraj Durumunun Varlõğõ İşlem Nakit Akõşõ T1 Nakit Akõşõ T2 91 Gün Vadeli Repo Yap (Borç +89,711Y TL -93,883 YTL (Repo Borcu) Al) İtfasõna 182 Gün Kalmõş DİBS Al -89,711 YTL Bonolarõn Teslimatõnõ Yap FVİS i Sat 0 YTL +94,400 YTL Al Toplam: 0 YTL +0,517 YTL Kar Elde Edildi Burada arbitraj durumunun olmamasõnõ sağlayacak vadeli işlem sözleşmesi fiyatõ 93,883YTL lik fiyattõr. Yani T1 tarihinde vadesi 91 gün sonra dolacak ve 91 günlük hazine bonosuna dayalõ vadeli işlem sözleşmelerinin fiyatõ 93,883YTL olmalõdõr (%26 civarõnda bir faiz oranõna karşõlõk gelmektedir). Şimdi aşağõdaki iki senaryoya bir göz atalõm: 1) T1 tarihinde 182 günlük bir bononun alõnmasõ ve itfa tarihine kadar elde tutulmasõ. 2) T1 tarihinde 91 günlük bir bononun alõnmasõ ve T2 tarihinde vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyon alõnmasõndan kaynaklanan 91 günlük bonoya sahip olunmasõ (bonolar 91 gün daha itfasõna kadar elde tutulacaklardõr). Bu iki senaryoda da bonolarõn toplam elde tutulma süreleri aynõdõr (T1- T2+91gün). Bu nedenle iki pozisyonda elde edilen getirinin arbitraja fõrsat vermemek açõsõndan aynõ olmasõ gerektiği düşünülebilir. Bir başka deyişle burada önce 91 günlük bir bonoya yatõrõm yapõlmakta arkasõndan da yine 91 günlük bir bonoya yatõrõm yapõlarak, 182 günlük bononun getirisi taklit edilmektedir. Bu nedenle 91 gün sonraki 91 günlük bonoya dayalõ vadeli işlem sözleşmesinin getirisi ve fiyatõ aşağõdaki gibi hesaplanabilir: ( ) = ( ) ( 1+ r)

9 Buradaki r 91 gün sonraki 91 günlük bonolarõn faiz oranõdõr. Eşitlikte r çekildiğinde %26 (yaklaşõk) faiz oranõ bulunmaktadõr. Dikkat edilirse hesaplanan bu değer aslõnda bir önceki örnekte bulduğumuz arbitraja fõrsat vermeyen fiyat ve faiz oranõ ile aynõdõr. FVİS ler Dünyada En Fazla İşlem Hacmine Sahip Vadeli İşlem Sözleşmeleridir Faiz oranõna dayalõ ilk sözleşme Chicago Board of Trade (CBOT) de 1975 senesi içerisinde %8 faizli Government National Mortgage Association (GNMA) borçlanma senedi üzerinde oluşturulmuştur. Bir sonraki sene içerisinde Chicago Mercantile Exchange (CME) bünyesindeki International Monetary Exchange (IMM) de 90 gün vadeli ABD hazine bonolarõ üzerine yazõlan sözleşmelerin başarõ sağlamasõ üzerine, 1977 yõlõnda ABD uzun vadeli devlet tahvili ve 90 günlük finansman bonolarõ işleme konmuştur. O yõllardan günümüze FVİS hõzlõ bir büyüme içerisine girerek yatõrõm profesyonellerinin risklerini yönetmelerinde kullandõklarõ önemli bir araç olmuştur. Gerek organize borsalarda gerekse tezgah üstü piyasalar olarak adlandõrõlan OTC (overthe-counter) piyasalardaki işlem hacimleri ve açõk pozisyon sayõlarõ faiz vadeli işlem sözleşmelerinde hõzla büyümüştür. Tablo 2: Uluslararasõ Borsalarda Faize Dayalõ Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinin Hacimleri Yõl İçerisindeki İşlem Hacmi (Milyon sözleşme adeti) Enstrüman VİS 1.576, , ,5 780,2 674,6 759,9 701,6 612,2 Opsiyon 302,3 240,3 199,6 107,7 118,2 129,8 117,1 151,3 Kaynak: Bank for International Settlement, Futures Industry Association FVİS gerek hacim gerekse açõk pozisyon sayõsõ olarak dünyadaki organize borsalarda işlem gören sözleşmeler arasõnda büyük bir paya sahiptir senesi itibarõyla FVİS in toplam hacmi nominal değer bazõnda 588 trilyon dolara ulaşmõştõr. Bütün finansal vadeli işlem sözleşmelerinin (faiz, döviz ve endeks) nominal değer bazõnda toplam hacminin aynõ dönemde 625 trilyon dolar olduğu düşünülürse, faiz sözleşmelerinin işlem hacminin bu kategori içindeki payõnõn % 94 ü civarõnda olduğu gözlenmektedir. 9

10 Grafik 1: Vadeli İşlem Sözleşmesi Hacimlerinin Enstrüman Bazõnda Dağõlõmõ (%) Yõllar İtibariyle Nominal Değer Olarak Vadeli İşlem Sözleşme Hacimlerinin Dağõlõmõ 100% 80% 60% 40% 20% 0% (İlk yarõ) Endeks Döviz Faiz Yine aynõ dönemde adet olarak işlem hacmine baktõğõmõzda ise, FVİS lerinin dünyadaki vadeli işlem borsalarõnda alõmõ satõmõ yapõlan tüm finansal VİS lerin toplam hacminin %67 sini oluşturduğu ortaya çõkmaktadõr. Nominal değer olarak oranõn bu kadar yüksek çõkmasõ, FVİS in sözleşme büyüklüklerinin diğer finansal vadeli işlem sözleşmelerine oranla daha yüksek olmasõndan kaynaklanmaktadõr. Sene sonu itibarõyla, açõk sözleşme sayõlarõna baktõğõmõzda, 2003 senesinde toplamõn 13.7 trilyon dolar olduğu ve bunun % 96 sõnõ yine FVİS lerinin oluşturduğunu söyleyebiliriz. Adet olarak ise bu rakam toplam açõk pozisyonlarõn % 64 ü civarõndadõr. Tablo 3: Dünya Borsalarõnda İşlem Gören VİS lerin Sayõ ve Nominal Olarak Açõk Pozisyon ve Hacim Değerleri Aralõk İtibari İle Açõk Pozisyon Yõllõk İşlem Hacmi Nominal Değer Nominal Değer (Milyar Amerikan Dolarõ) (Milyar Amerikan Dolarõ) Bütün Sözleşmeler 9.664, , , , , Faiz 9.265, , , , ,6 Döviz 65,6 47,3 80, , , ,7 Endeks 333,9 325,5 502, , , ,1 Sözleşme Sayõlarõ (Milyon) Sözleşme Sayõlarõ (Milyon) Bütün Sözleşmeler 21,4 28,2 62, , , ,9 Faiz 15,3 15,4 40, , , ,5 Döviz 1,3 0,8 2,6 49,0 42,6 58,3 10

11 Endeks 4,8 12,0 20,1 337,1 530,3 725,1 Kaynak: Bank for International Settlement 2003 senesi içerisinde dünyadaki çeşitli bölgelere göre FVİS ler incelendiğinde ise en çok FVİS kullanõmõnõn % 46 ile Avrupa kõtasõnda olduğu ve bunu % 44 ile Kuzey Amerika kõtasõnõn izlediği görülmektedir. Grafik 2: 2003 Yõlõ İtibari İle FVİS Hacimlerinin Bölgelere Göre Dağõlõmõ Kaynak: Bank for International Settlement Korunma ve Yatõrõm Amaçlõ Kullanõlabilirler FVİS ler diğer vadeli işlem sözleşmelerinde olduğu gibi korunma amaçlõ (hedging) veya yatõrõm amaçlõ (spekülasyon) kullanõlabilir. Faiz kavramõ günlük hayatõmõzõn birçok bölümünde karşõmõza çõkmakta ve gerek kişisel gerekse kurumsal bazda önemli bir yer teşkil etmektedir. Aldõğõ ev veya araba için bankaya kredi borcu olan bir kişi, kredi kartõ borçlarõna uygulanan faiz oranlarõ, vadeli mevduat hesaplarõ, bono veya tahvil yatõrõmcõsõ, portföyünde değişken faizli menkul kõymet bulunduran bir portföy yöneticisi ve bunun gibi birçok örnek faiz kavramõyla iç içe yaşadõğõmõzõn göstergesidir. Bütün diğer ürünlerde olduğu gibi piyasada oluşacak arz talep dengesi faiz oranlarõnõ belirler. Merkez bankasõnõn para politikalarõ, kamunun borçlanma ihtiyaçlarõ, sermaye hareketlerinde serbesti, tasarruf oranlarõ arz ve talebi etkileyen faktörler arasõnda yer alõr. Görüldüğü gibi faiz oranlarõndaki değişikliklerin gerek makro anlamda gerekse mikro anlamda birçok etkileri vardõr. Faiz riski, faiz oranlarõndaki değişikliklerden kaynaklanan risk olarak tanõmlanõr. Elinde hazine bonosu veya devlet tahvili bulunduran bir portföy yöneticisi faizlerin yükselmesi durumunda zarar edecektir. Diğer taraftan değişken faizle borçlanmõş bir banka faizlerin yükselmesi nedeniyle daha yüksek finansman giderine maruz kalacaktõr. Bütün bunlar faiz riskine örnek teşkil etmektedir. Vadeli işlem borsalarõnda işlem gören FVİS, gelecekteki fiyat belirsizliklerinden kaynaklanan riskin azaltõlmasõna ya da ortadan kaldõrõlmasõna olanak sağlar. Faiz vadeli işlem sözleşmelerinde alõnacak pozisyonlarla faizlerin düşmesinden veya yükselmesinden kaynaklanacak zarar sõnõrlandõrõlabilir veya tamamõyla kaldõrõlabilir. 11

12 Korunma Amaçlõ İşlem Örneği: 17 Ocak 2005 itibarõyla 500 Bin YTL lik bir hazine bonosu portföyüne sahip olan bir fon yöneticisi faizlerin yükselmesinden endişe duymaktadõr. Portföy, vadesine bir seneden az kalmõş hazine bonolarõndan oluşmaktadõr. Faizlerin yükselmesine paralel olarak bono portföyünün değeri azalacaktõr. Fon yöneticisi bu riskten korunmak amacõyla VOB da sözleşme büyüklüğü 10 Bin YTL (100YTL nominalden 100 adet Hazine Bonosu) olan 91 günlük Hazine Bonosu na dayalõ Nisan vadeli VİS de 100 adet kõsa pozisyon alõr. Başlangõç teminatõ her bir sözleşme başõna 200YTL dir. 100 sözleşme için başlangõç teminatõ olarak 20 Bin YTL yatõrõlmasõ gerekmektedir. Vadeli işlem sözleşmesinin vadesi 18 Nisan 2005 tarihinde dolacaktõr. Pozisyonun alõndõğõ gün itibari ile 91 günlük Hazine Bonosuna dayalõ Nisan vadeli VİS ler 96,900YTL den işlem görmektedir. Şekil 3: Kõsa Pozisyonlu Korunma 500 Bİn YTL lik Bono Portföyü Korunma Amacõyla Bonoya Dayalõ Vadeli İşlem Sözleşmesi Satar Portföy Yöneticisi Faizler 3 Ay Sonra Bono portföyünün değeri azalacaktõr VİS Pozisyonu Kapatõlõr VİS den Kar Elde Edilir Faizlerin yükselmesinden kaynaklanan bono portföyündeki değer kaybõ, VİS indeki değer artõşõ ile telafi edilmiştir Sözleşmelerin vade sonunda faizler gerçekten fon yöneticisinin beklentisi doğrultusunda yükselmiştir. Buna paralel olarak fon yöneticisinin elindeki Hazine Bonosu portföyü 486 Bin YTL ye düşerken, VOB da Nisan vadeli sözleşmelerin son uzlaşma fiyatõ 95,700YTL olmuştur. Fon yöneticisi kõsa pozisyona sahip olduğundan fiyatlarõn düşmesinden 12 Bin YTL lik bir kar elde etmiştir (96,900-95,700=1,200YTL, 1,200*100=120YTL bir sözleşme için, 120YTL*100=12 Bin YTL 100 adet sözleşme için). Fon yöneticisi VOB da aldõğõ kõsa pozisyon sayesinde spot piyasada maruz kaldõğõ 14 Bin YTL lik zararõn 12 Bin YTL sini karşõlamõştõr. Bu örnekte, tamamõyla olmasa bile Hazine Bonosu portföyü büyük ölçüde faiz yükselmelerine karşõ korunmuştur. 12

13 Yatõrõm Amaçlõ İşlem Örneği: Korunma amacõnõn dõşõnda yatõrõm amaçlõ olarak da bu tür sözleşmeler kullanõlmaktadõr. Yatõrõmcõlar ileride oluşabilecek faiz hareketlerinden yararlanarak kar elde etmek amacõyla vadeli işlem sözleşmesi alõrlar veya satarlar. Ayrõca vadeli işlem sözleşmelerinin bir özelliği olan kaldõraç etkisi sayesinde çok az işlem maliyeti ile yüksek miktarda pozisyon almak bu borsalarda mümkündür. İleride faizlerinin düşeceğini düşünen bir yatõrõmcõ VOB da DİBS-91 veya DİBS-365 vadeli işlem sözleşmelerini satõn alõr. Faizlerin düşmesi ile bonolarõn spot değerinin artmasõna paralel olarak vadeli işlem sözleşmesinin de değeri artacaktõr. Diğer taraftan faizlerinin artacağõnõ düşünen bir yatõrõmcõ ise bu sözleşmeleri satacaktõr. Faizlerin yükselmesi ile cari piyasadaki bonolarõn değerleri azalacaktõr. Fakat yatõrõmcõ VİS de belirtilmiş daha yüksek fiyattan satõş yapacağõ için bir kar elde edecektir. Birkaç ay içerisinde faizlerin düşeceğini öngören bir yatõrõmcõ elindeki 100 Bin YTL ile VOB da DİBS-365 sözleşmesinde uzun pozisyon almaya karar verir. Faizlerin düşmesi bono değerini ve buna paralel olarak da FVİS değerini artõracaktõr. Yatõrõmcõ 10 Ocak 2005 tarihinde 200 adet Nisan vadeli DİBS-365 sözleşmesinde 100 Bin YTL teminat yatõrarak (200*500YTL) 81,965YTL (%22 faiz oranõ) den uzun pozisyon alõr. İleriki aylarda yatõrõmcõmõzõn öngörüsü doğru çõkmõş ve olumlu ekonomik gelişmeler sayesinde faizler aşağõ doğru bir seyir izlemiştir. Son işlem günü olan 18 Nisan 2005 te sözleşme 84,005YTL (%19 faiz oranõ) uzlaşma fiyatõndan kapanmõştõr. Yatõrõmcõmõz faizlerin düşmesinden ve buna paralel olarak fiyatlarõn yükselmesinden dolayõ YTL lik bir kazanç elde etmiştir. 3 aylõk bir süre içerisinde yatõrõlan teminatõn %40 õ tutarõnda bir kazanç elde edilmesi vadeli işlem borsalarõndaki kaldõraç etkisine güzel bir örnektir. Şekil 4: Yatõrõm Amaçlõ İşlem 365 GÜN 10/01/ /04/2005 Hazine Bonosunun İtfa Tarihi Yatõrõmcõ DİBS-365 de uzun pozisyon alõr ve yeterli teminatõ yatõrõr Faizler 10/01/ ,965YTL den 200 adet uzun pozisyon alõnõr. 100 Bin YTL yatõrõlõr. 18/04/2005 VİS uzlaşma fiyatõ 84,005YTL olmuştur. 84,005-81,965=2,04YTL 2,04YTL*100=204YTL(bir adet sözleşme başõna kar) 204*200=40.800YTL (200 adet sözleşme için kar) VİS in Vadesi Dolar ve Faizlerin Düşmesi Üzerine Değer Kazanõr FVİS Sözleşme Taslaklarõ Hazõrlanmõş ve Yeni TL ye Uyarlanmõştõr 13

14 Hazõrlanan taslakta, sözleşmenin büyüklüğü YTL olarak belirlenmiştir. Aynõ anda Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralõk aylarõndan en yakõn üç tanesine ait sözleşmelerin işlem görmesi planlanmõştõr. Sonuç: FVİS Yeni Dönemin En Önemli Yatõrõm Aracõ Bütün gelişmiş ve bazõ gelişmekte olan ülke ekonomilerinde var olan vadeli işlem borsalarõ bu ülke ekonomilerine yõllardan beri olumlu katkõda bulunmaktadõr. Ülkemizde yatõrõmcõlarõn risklerden korunabilecekleri böyle bir borsanõn olmamasõ büyük bir eksiklik olarak karşõmõza çõkmaktadõr. Dizayn edilen faize dayalõ sözleşmeler birçok fayda sağlayacaktõr. Bunlarõ kõsaca şu şekilde sõralamak mümkündür:! Daha Etkin Bir Yatõrõm Yöntemi: Çok az bir teminat yatõrmak suretiyle faiz haddi değişimlerinden korunma ve yararlanma imkanõ ortaya çõkacaktõr.! Daha Etkin Yönetilen Yatõrõm Fonlarõ: Yatõrõm fonlarõ risklerini FVİS leri kullanarak kontrol altõnda tutabilecekler ve daha etkin bir yönetim ile idare edilen bu fonlar daha sağlõklõ büyüyebileceklerdir.! Reel Sektör İçin Riskten Korunma: Reel sektör şirketleri almõş olduklarõ krediler ve aktiflerindeki alacaklarõ nedeniyle faiz oranlarõndaki değişimler sonucunda karşõlaşacaklarõ riskten kendilerini koruma fõrsatõ bulacaklardõr. Bunun yanõnda yatõrõmlarõn finansman maliyetleri daha güvenli bir şekilde belirlenebilecektir.! Yeni Bir Yatõrõm Aracõ: Ülkemizde sõnõrlõ sayõda bulunan yatõrõm araçlarõna faize dayalõ bir araç eklenecek ve bu da daha fazla finansal yatõrõma neden olacaktõr.! Spot Piyasaya Olumlu Etkisi: Geçmişte yaşanan tecrübeler vadeli işlem piyasalarõnõn varlõğõnõn spot piyasa işlem hacimlerini arttõrdõğõ yönündedir. Faize dayalõ spot piyasalardaki işlem hacimlerinin (örneğin: İMKB Tahvil ve Bono Piyasasõ) faiz sözleşmesinin VOB a kote edilmesine paralel olarak artmasõ beklenmektedir.! Daha Fazla Yabancõ Yatõrõmcõ: Yabancõ yatõrõmcõlarõn ve sanayicinin kendi ülkelerinde kullandõklarõ bir enstrüman devreye girmiş olacak ve spot piyasadaki risklerini vadeli işlem piyasasõna girerek kontrol altõna alabileceklerdir. 14

15 2. EMTİA PİYASALARINDA YAPISAL DEĞİŞİM Emtia piyasalarõ kendine has bir çok özelliğiyle diğer piyasalardan farklõdõr. Öncelikle her bir emtianõn kalitesini belirleyen farklõ kriterler ve her bir kalitenin alt dereceleri vardõr. Örneğin pamuk veya buğday denildiğinde kendi içerisinde birçok farklõ kalitesi ve bu kalitelerin alt dereceleri bulunmaktadõr. Yine her bir emtianõn üretimi ve pazara sunulma süreçlerinde iklim şartlarõnõn önemli olduğunu görüyoruz. Ayrõca alõm satõma konu ürünün dayanõklõlõğõ, taşõnabilirliği, depolanma şartlarõ önem arz etmektedir. Yukarõda ana hatlarõ belirtilen hususlar çerçevesinde emtia spot piyasalarõnda işlem yapanlarõn ürünleri yakõndan tanõmalarõ ve yeterli altyapõ ve donanõma sahip olmalarõ gerekmektedir. Bu durum ise bu piyasalara olan yatõrõm amaçlõ katõlõmõ sõnõrlandõrmaktadõr. Emtia spot piyasalarõnda alõcõlarõn temel amacõ, satõcõyla üzerinde anlaştõklarõ ürün ile teslim edilen ürünün aynõ olmasõdõr. Satõcõlarõn temel hedefi ise satmõş olduklarõ ürünün bedelini anlaştõklarõ şartlarda teslim almak, yani ödemenin garanti altõna alõnmasõdõr. Özellikle malõn kalitesi üzerinde alõcõlara güvence verilmesi için çeşitli borsalarda beğenmek kaydõyla, garantili gibi tabirlerin kullanõldõğõnõ görüyoruz. Alõcõlar ise verilen güvencelerin yanõnda, alacaklarõ ürünü görerek almak istemektedirler. Bunun için öncelikle numuneler üzerinde pazarlõk yapõlmakta, daha sonra ana mal numuneler ile karşõlaştõrõlarak alõş veriş sonuçlandõrõlmaktadõr. Ürünlerin üretildiği bölgeler ve bu bölgelerde oluşan pazar veya borsalar sebebiyle, ilgili emtianõn alõm satõm ve depolanmasõyla ilgili altyapõya sahip ve ağõrlõklõ olarak sadece bu ürünlerin ticaretiyle ilgilenen tacirlerin geliştiğini görüyoruz. Alõcõ ve satõcõlarõn yukarõda belirtilen temel amaçlarõ doğrultusunda, yüz yüze bir araya gelerek, belirli bir kurum çatõsõ altõnda ticaret yapabilmesi isteği mevcut emtia piyasalarõnõn ortaya çõkmasõnõ sağlamõştõr. Her bir ürünün yetiştirildiği bölgeye yakõn bir pazarõnõn oluştuğunu görüyoruz. Örneğin İzmir de Pamuk Borsasõ, Malatya da Kayõsõ Piyasasõ, Karadeniz de Fõndõk Pazarõ kurulmasõnõn temel nedeni ürünlerin bu bölgelerde yetişiyor olmasõdõr. Belirli bir miktarõn üzerinde ekonomik değere sahip tüm emtialar için taraflar arasõnda ihtilaflarõn önlenmesine yardõmcõ olacak ve taraflar arasõnda iletişimin daha net 15

16 ve sağlõklõ kurulmasõnõ sağlayacak kalite standartlarõ geliştirilmiştir. Her bir ürün için kalite standartlarõnõn tanõmlanmasõnõn yanõsõra bu kalite farklõlõklarõnõn objektif ve güvenilir biçimde seri olarak ölçülebilmesi gerekmektedir. Alõm satõma konu emtialarõn kalite standartlarõ ve alt dereceleri, standardizasyon kuruluşlarõ tarafõndan tanõmlanarak kamuoyuna ilan edilmiş,bazõlarõ da piyasa oyuncularõ tarafõndan teamüller çerçevesinde belirlenmiştir. Ülkemizde tarihli ve 5590 sayõlõ kanun ile çeşitli il ve ilçede çok sayõda Ticaret Borsasõnõn kurulduğunu görüyoruz. Temel amaç, üretimin yoğunlaştõğõ bölgelerde Ticaret Borsalarõ vasõtasõyla alõcõ ve satõcõlarõn bir araya gelerek alõm satõm işlemlerini kolaylaştõrmak ve adil bir fiyat oluşumunu sağlamaktõr. Bunun yanõnda işlemlerin borsada yapõlmasõ, üretimin kayõt altõna alõnmasõnõ sağlamaktadõr. Bu nedenle borsa bünyesinde yapõlan alõm satõmlar için uygulanan stopaj oranlarõ, borsa dõşõna göre %50 daha azdõr. Ancak, zaman içerisinde Ticaret Borsalarõnõn büyük çoğunluğunda aktif işlemlerin yapõlmasõ yerine tescil işlemlerinin öne çõktõğõ görülmektedir. İzmir, Konya, Polatlõ, Eskişehir ve Edirne Ticaret Borsalarõnda buğday, pamuk ve kuru üzüm ticareti günlük seanslar şeklinde devam etmektedir. Halen ülkemizde kurulu mevcut Ticaret Borsalarõnõn sayõsõ 112 olup, il sayõsõndan çok fazladõr. Bu borsalarõn büyük çoğunluğu tescil işlemleri ile faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu yapõyõ değiştirecek yeni bazõ gelişmeler bulunmaktadõr. Yeni dönemde çok sayõda borsadan ziyade belirli ürünlerin ticaretinin tek bir merkezde yapõlabileceği ürün ihtisas borsalarõnõn kurulmasõ, alõm satõma konu ürünlerin güvenilir, sağlõklõ ve lisanslõ depolarda korunmasõ planlanmaktadõr. Emtia Piyasalarõnda Yeni Düzenlemeler Emtia piyasalarõnda yeniden yapõlanmanõn yapõ taşlarõ olarak karşõmõza dört temel yasal düzenlemenin çõktõğõnõ görüyoruz. Bunlar; Vadeli İşlem Ve Opsiyon Borsasõ nõn kurulmasõ, Ürün ihtisas borsalarõnõn kurulmasõ, Lisanslõ depolar ile ilgili yasa tasarõsõ, Tarõm ürünlerinin sigortalanmasõ ile ilgili yasa tasarõsõ Yapõlan bu düzenlemelerin temel hedeflerine baktõğõmõzda aşağõdaki hususlarõn öne çõktõğõnõ görüyoruz : Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasõnõn kurulmasõ: 16

17 Mevcut spot piyasalarda oluşan fiyatlar gelecekte oluşacak fiyatlar hakkõnda ilgili taraflara yeterli veri sağlamamaktadõr. Gelecekteki fiyat değişimleri, ilgili emtiada pozisyonu olan veya belirli bir süre sonra pozisyonu olacak taraflar açõsõndan önemlidir. (Örneğin Mart veya Nisan ayõnda tarlasõna pamuk eken bir çiftçi, ürününü Eylül veya Ekim ayõnda hasat edecektir. Çiftçi için hasat zamanõnda oluşacak fiyatõn önceden bilinmesi veya sabitlenebilmesi önemlidir.) Fiyatlarõn önceden sabitlenebilmesi, doğal üretim planlamasõ yapõlabilmesi açõsõndan önemlidir. Ürün fiyatlarõndaki dalgalanmalardan etkilenen sanayici veya tüccarlar açõsõndan vadeli işlem borsalarõ, etkin risk yönetimi imkanõ sağlamaktadõr. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasõ nõn kurulmasõ ve bu Borsada işlem görecek tarõmsal ürünlere dayalõ vadeli işlem sözleşmeleri bu ihtiyaca cevap verecektir. Ürün İhtisas Borsalarõnõn Kurulmasõ : tarihli ve sayõlõ Resmi Gazete de 5174 No lu Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanunu yayõmlanmõştõr. Anõlan Kanun ile; ticaret ve sanayi odalarõ, ticaret odalarõ,sanayi odalarõ, deniz ticaret odalarõ, ticaret borsalarõ ile Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği nin kuruluş ve işleyişine ilişkin esaslar düzenlenmiş, tarihli ve 5590 No lu Kanun yürürlükten kaldõrõlmõştõr. Kanunun 53. maddesinde Ürün İhtisas Borsalarõnõn kuruluş, faaliyet ilke ve esaslarõ düzenlenmiştir. Ürün İhtisas Borsalarõnõn Kurulmasõyla İlgili Amaç ve Temel Hususlar İlk defa A.Ş. statüsünde bölgesel, ulusal veya uluslararasõ düzeyde faaliyet alanõna sahip ürün borsasõ kurulmasõna imkan sağlanmõştõr. Ürün ihtisas borsalarõnda alõm satõm fiziki veya elektronik ortamda yapõlabilecektir. Birden çok ürünün alõm satõmõ yapõlabilecektir. Hatta ürünleri temsil eden ürün senetlerinin alõm satõmõ yapõlabilecektir. Ürün İhtisas Borsasõ, bünyesinde alõm satõmõ yapõlan ürünlerde alõcõ ve satõcõlara garanti verecektir. Ulusal düzeyde yeterli teknolojik altyapõya sahip Ürün İhtisas Borsalarõnda oluşan fiyatlar, piyasa katõlõmcõlarõ açõsõndan yeterli ve şeffaf referans fiyat bilgileri sağlayabilecektir. Ürün ihtisas borsalarõ, lisanslõ depolar kurabilecek veya kurulan lisanslõ depolar ile işbirliği yaparak emtialarõn fiziki olarak yer değiştirmeden mülkiyetlerinin el değiştirmesine olanak verecektir. 17

18 Lisanslõ depolara teslim edilen ürünlerin kalite standartlarõ, yeterli donanõma sahip laboratuarlarda kontrol edilerek, kalite hususunda hem standardizasyon açõsõndan, hem de güven açõsõndan büyük önem arz edecektir. Kalite konusunda sağlanan güvenceler, borsanõn alõcõ ve satõcõlar için garanti vermesi, ürünlerin fiziki olarak yer değiştirmeden el değiştirebiliyor olmasõ emtia piyasalarõna yeni yatõrõmcõlarõn girmesini teşvik edecektir. Lisanslõ Depolarõn Kurulmasõ : Tarõm ürünleri lisanslõ depoculuk kanun tasarõsõ henüz yasalaşmamõştõr. Halen TBMM gündeminde ve ilgili komisyonlarda bulunan yasa tasarõsõnõn kõsa sürede TBMM de kabul edilmesi beklenmektedir. Bu düzenlemenin amacõ ve sağlayacağõ avantajlar şöyle özetlenebilir; Belirli bölgelerde kurulacak Lisanslõ Depolar ile ürünlerin kalite kontrolü daha etkin bir şekilde sağlanabilir. (Tarafsõz kalite kontrolü alõcõlar açõsõndan önemlidir.) Lisanslõ depolara teslim edilecek ürünler finans kurumlarõ açõsõndan teminata konu olabilecek ve ilgili ürünler kaynak yaratmada bir değer taşõyabilecektir. Lisanslõ depolardaki ürünlerin yer değiştirmeden ürünü temsil eden makbuz senetlerinin ciro yolu ile el değiştirmesiyle bu ürünlerin ticareti kolaylaşacaktõr. Lisanslõ depolardaki ürünlerin merkezi olarak tutulacak kayõtlarõ neticesinde üretim ve stok bilgileri daha sağlõklõ olarak kamuoyuna aktarõlabilecektir. Kamu açõsõndan emtia piyasalarõnda kayõt dõşõ işlemlerin azalmasõ beklenebilir. (Devlet tarafõndan prim ödemelerinde Ürünlerin Lisanslõ Depolara teslim edilmesi teşvik edilebilir.) Lisanslõ depolar vasõtasõyla ürünlerin depolanmasõ ölçek ekonomisi açõsõndan maliyet avantajõ sağlayacaktõr. Tarõm Ürünlerinin Sigortalanmasõna ilişkin yasal düzenleme : Gelişmiş ülkelerin yõllar önce başlatmõş olduklarõ tarõmda risk yönetim teknikleri uygulamalarõ ve alt yapõ çalõşmalarõ sonucu doğa olaylarõ büyük 18

19 ölçüde afet olmaktan çõkmõştõr. Bu ülkeler, kendi doğal, sosyal, temel ekonomik yapõlarõnõ dikkate alarak, tarõm ürün sigorta sistemlerini kurmuşlar ve böylece çiftçilerinin çok az bir masrafla zararlarõnõ karşõlayarak, onlarõn gereksinim duyduklarõ ekonomik ve sosyal güvenceye kavuşmalarõnõ sağlamõştõr. Sigortadan amaç, sigortalõnõn net varlõğõnda bir azalma meydana gelmesini önlemektir. Bunun için sigorta sektöründe oluşan yõğõn hasarlarõ karşõlamak için her ülkede çeşitli şekillerde devlet desteği yapõlmaktadõr. Ülke tarõmõndaki teknolojik gelişmelere karşõn kontrol edilmeyen doğal afetlerin sebep olacağõ ürün ve hayvan kayõplarõndan doğan zararlar tarõm sigortalarõ vasõtasõyla karşõlanabilirmektedir. Tarõmda Devlet Destekli Doğal Afet Sigortasõ Yasasõ'nõn bir yõl içerisinde çõkarõlmasõ öngörülmektedir. Kuraklõk, don, sel sigortalarõ uygulamalarõnõn esaslarõnõn belirlenmesi, primlerin devletçe desteklenmesini öngören ve halen Meclis gündeminde bulunan ve kõsa bir süre içerisinde yasalaşmasõ beklenen tasarõ ile; Tarõm sektöründe faaliyet gösteren üreticilerin doğal afetler karşõsõnda uğrayacaklarõ ciddi kayõplar önlenebilecektir. Yasa kapsamõnda sigorta primlerinin ödenmesinde devlet desteği öngörülmüş olup, böylelikle üreticiler etkin bir teşvik ve korunma imkanõna sahip olacaklardõr. Tarõmsal ürün sigortasõ kanunu ile ülkemizdeki üreticiler, doğal afetler karşõsõnda dünyada diğer ülkelerdeki üreticilerle eşit bir korunma tekniği ve altyapõsõna kavuşmuş olacaklardõr. Değerlendirme ve Sonuç Yukarõda kõsaca özetlenen Yasal düzenlemeler ile ülkemizde ilk defa tarõm sektörüne yönelik birbirini destekleyen önemli bir altyapõ oluşturulmaktadõr. Vadeli İşlem Borsalarõnda işlem görecek tarõmsal ürünlere dayalõ vadeli işlem sözleşmeleriyle ilgili ürünün üretim, işleme ve tüketimiyle ilgilenen taraflar geleceğe yönelik fiyat keşfi ve etkin risk yönetim imkanõna kavuşmuş olacaklardõr. Vadeli işlem borsalarõnda işlem görecek sözleşmelerle, ilgili ürünün fiyat oluşumuna çok daha geniş bir yatõrõmcõ kitlesinin katõlmasõ ve böylelikle daha rasyonel fiyatlarõn oluşmasõ imkanõ doğmaktadõr. Ürün İhtisas Borsalarõnõn ve Lisanslõ Depolarõn faaliyete geçmesiyle birlikte, kalite kontrolünün daha etkin yapõlabildiği, alõm satõma konu ürünlerin fiyat, üretim, stok bilgilerinin daha sağlõklõ olarak kamuoyuna sunulduğu bir yapõya geçilecektir. İhtisas borsasõna konu olabilecek ürünlerin ekonomik değeri dikkate alõndõğõnda işlem hacmi ve derinlik açõsõndan ciddi bir potansiyel ortaya çõkmaktadõr. Mevcut yapõda yukarõda belirtilen ürünlerin alõm satõmõ çok sayõda borsada yapõlmakta, bu durum verilerin bir bütün olarak hõzlõ bir şekilde kamuoyuna aktarõlmasõnõ engellemektedir. 19

20 İhtisas Borsasõ na konu olabilecek tüm tarõmsal ürünlerin tek bir çatõda toplanmasõ, borsanõn başarõlõ olmasõ açõsõndan son derece önemlidir. Lisanslõ depolarõn kurulmasõyla tarõmsal ürünlerin teminat değerliğine kavuşmasõ, finans kurumlarõndan tarõm kesimine aktarõlacak kredilerin artmasõnõ sağlayacaktõr. Lisanslõ depolarõn kullanõmõnõn prim sistemi ile teşvik edilmesi, tarõm kesiminde kayõt dõşõ işlemlerin azaltõlmasõ ve sistemin başarõlõ olmasõ açõsõndan önemlidir. Bu yapõyõ başarõyla uygulayan gelişmiş ülkelerde lisanslõ depolar etkin olarak kullanõlmakta ve her gün sonunda depolardaki artõş azalõşlar, stok durumu ilan edilmektedir. Bir ürünle ilgili olarak piyasa katõlõmcõlarõnõn eşit şekilde ve tam olarak bilgilendirilmesi durumunda, ürün ticareti geniş kesimlere yayõlabilmekte ve ticaret hacmi artmaktadõr. Tarõmsal ürünlerin doğal afetler, sel, dolu, yangõn, kuraklõk gibi unsurlara karşõ sigortalanmasõna ilişkin tasarõnõn yasalaşarak etkin olarak devreye girmesiyle tarõm sektöründe yeni bir dönem başlayacaktõr. Bu yeni dönemde üreticiler ürünlerini doğal afetlere karşõ koruyabilecekleri sigorta sistemine, gelecekte elde edeceği ürünün fiyatõnõ bugünden belirleyebileceği vadeli işlem borsasõna, herhangi bir altyapõ yatõrõmõna gerek olmaksõzõn ürününü uzun süre güvenli bir ortamda depolayabileceği lisanslõ depolara ve daha etkin ve likit çok sayõda alõcõ ve satõcõnõn bir araya geldiği ürün ihtisas borsalarõna sahip olacaktõr. Aynõ durum, ilgili ürünlerin tüketimi ve ticareti ile uğraşan taraflar için de geçerlidir. 3. TÜREV ARAÇLAR BORSALARINDA GENEL TRENDLER : 1990 lõ yõllarõn başõndan itibaren teknolojik gelişmeler sonucunda artan küresel rekabet Borsalarõn geleceğe yönelik stratejilerinde, piyasa tasarõmlarõnda, organizasyonel ve operasyonel yapõlarõnda ve gelirlerinde önemli değişiklikler yaratmõştõr. Teknolojik Rekabet Artõyor, Borsalardaki Geleneksel İşlem Yöntemleri Yerini Elektronik Uzaktan Erişimli Alõm Satõm Sistemlerine Bõrakõyor Teknolojik gelişmeler dünya borsalarõnõn işlem platformlarõnda önemli değişiklikler yarattõ. Teknolojik değişimle birlikte, fiziki olarak belirli bir mekanda bulunma zorunluluğu olmadan alõm satma yapma imkanõ doğmuştur. Bu durum da, borsalardaki klasik işlem yöntemi olan sesli müzayede sisteminin, dünya borsalarõ işlem hacmindeki payõnõn giderek azalmasõna neden olmaktadõr. Coğrafi konum olarak birbirinden çok uzakta olan, çok sayõdaki borsada işlem gören türev araçlar gibi kompleks yatõrõm araçlarõna aynõ anda bir bilgisayar yardõmõyla yatõrõm yapan hedge fonlarõnõn taleplerinin karşõlanabilmesi gereği, borsalarõn teknolojiyi yoğun olarak kullanma ihtiyacõ içinde olmalarõna yol açmaktadõr. 20

21 Eurex ve Euronext-Liffe gibi alõm satõmõn uzaktan erişimli ve elektronik olarak yapõldõğõ Avrupa nõn iki büyük borsasõ, ABD de kurduklarõ işlem platformlarõ ile ABD deki türev borsalarõnõ uzaktan erişimli elektronik alõm satõma dayalõ işlem platformlarõna yönelmeye zorlamaktadõr. Eurex, CBOT de işlem gören tahvil/bono vadeli işlem sözleşmelerine rakip olacak ürünlerin işlem gördüğü yeni bir borsayõ Şubat 2004 de Chicago da faaliyete geçirdi. Mart 2004 de Euronext-Liffe CME de işlem gören Euro-dolar faiz vadeli sözleşmelerinin benzeri olan ve elektronik olarak alõnõp satõlabilen sözleşmeleri kote etmeye başladõ. Bu gelişme CME nin euro-dolar kontratlarõnõn ticaretini işlem salonundan Globex adõnõ verdiği elektronik platforma taşõmasõna neden oldu. CME, CBOT ve CBOE in ortak girişimiyle hisse senedine dayalõ vadeli işlem sözleşmelerinin işlem gördüğü OneChicago isimli, işlem sisteminin tamamen elektronik olduğu bir borsa kuruldu. ABD deki geleneksel opsiyon borsalarõna karşõ elektronik tehdit ABD içinden geldi. International Securities Exchange 2000 yõlõnda elektronik bir borsa olarak kuruldu ve işlem hacimleri itibarõyla geleneksel opsiyon borsalarõnõ geride bõraktõ. Şu anda geleneksel opsiyon borsalarõ kendi elektronik sistemlerini geliştirmekle meşguller. Hedge Fonlar Gibi Teknolojiyi Yoğun Kullanan Büyük Kurumsal Yatõrõmcõlarõn Kompleks Araçlara Olan Açlõğõ ve Artan Rekabet Türev Borsalarõ Butik Tipi Piyasa Yapõsõndan Süper-Market Tipi Piyasa Yapõsõna Geçmeye Zorluyor Gerekli likiditeyi sağlayan borsalar işlem hacimlerini daha da arttõracaktõr. Likiditeyi arttõrmanõn yolu da teknolojiyi kullanmak ve bir çok ürünün işlem gördüğü uzaktan erişimli ve uzaktan üyeli elektronik süper market tipi bir yapõ oluşturmaktõr. Elektronik sistem işlem hacmini ve likiditeyi artõrarak borsalarõn üyelerine daha düşük maliyetle hizmet vermelerine imkan sağlamaktadõr. Dünya Borsalarõ tek ürünün işlem gördüğü butik tarzõ platformlardan, birden çok ürünün işlem gördüğü süper market tarzõ platformlara yönelmektedir. Çok çeşitli dayanak varlõk üzerine düzenlenmiş türev araçlarõn aynõ borsada işlem görmesi önümüzdeki yõllarõn yeni trendini oluşturacaktõr. Hedge fonlarõn türev piyasalar üzerinde büyüyen etkisi borsalarõ aynõ zamanda daha sofistike yatõrõmcõlarõn çoklu alõm satõm stratejilerini uygulayabileceği ürünler geliştirmeye zorluyor. Hedge fonlarõn türev ürünlere göstermiş olduğu bu talebin önemli nedenlerinden birisi de türev araçlarõn herhangi bir ilk yatõrõm gerektirmeden veya çok az ilk yatõrõmla işlem yapmaya imkan vermesidir. Bu durum bize 2004 yõlõnda türev ürünlerin işlem hacmindeki artõşõn nedeni hakkõnda bir fikir verebilir. BIS e (Bank of International Settlements) göre, faiz oranõ, hisse senedi endeksi ve dövize dayalõ türev sözleşmelerinin işlem hacmi toplamõ 2004 yõlõnõn ilk yarõsõnda geçen yõlõn aynõ dönemine göre %43 oranõnda artmõştõr. Opsiyonlarõn kullanõmõnõ yaygõnlaştõrmak için opsiyon borsalarõ tarafõndan kurulan OIS (Option Industry Council) ise, hedge fonlarõn 21

22 da içerisinde yer aldõğõ kurumsal yatõrõmcõlarõn ABD opsiyon işlem hacmindeki paylarõnõ 3 yõlda % 20 lerden yaklaşõk olarak % 50 lere çõkardõğõnõ tahmin etmektedir. Yüksek hacimlere sahip aracõ kurumlar da, emeklilik fonlarõ dahil birçok kurumsal fonun, hedge fonlarõna doğru ciddi bir geçiş yaptõğõnõ vurguluyor. Hedge fonlarõn kullandõğõ karmaşõk algoritmalara imkan veren elektronik alõm sistemleri çok değişik türev araçlarõn aynõ anda alõm satõmõna imkan vermektedir. Eurex Yönetim Kurulu Başkanõ Rudolf Fercha, elektronik ticaretin türev araçlarda devrim yarattõğõnõ ve bu devrimin büyük kurumsal yatõrõmcõlara önemli avantajlar sağladõğõnõ belirtmiştir. Philedelphia Borsasõ Yönetim Kurulu Başkanõ Meyer Frucher, borsalarõn değişmek zorunda olduğunu, tek ürünlü ticaretin artõk gelecek vaat etmeyeceğini ve borsalarõn çok ürünlü bir yapõya doğru yöneleceğinden emin olduğunu ifade etmiştir. Ayrõca, en büyük opsiyon borsasõ olan CBOE, bu yõl Mart ayõnda kurduğu vadeli işlem borsasõnda (CBOE Futures Exchange, CFE) hisse senedi endeksinin dalgalanma oranõna dayalõ olan ve VIX olarak adlandõrõlan vadeli işlem sözleşmelerinin ticaretini başlatarak ürün çeşitliliğine ilk adõmõnõ atmõş oldu. CME Başkanõ Craig Donohue, uzun vadede sadece vadeli işlem sözleşmeleri ile yetinmelerinin mümkün olmadõğõ yönünde bir açõklama yapmõştõr. Ürün çeşitliğinin arttõrõlmasõnõn başka bir yolu da türev araçlar borsalarõnõn işbirliğine gitmeleri veya birleşmeleridir. CBOT Yönetim Kurulu Başkanõ Bernard Dan, ABD de daha fazla sayõda borsanõn ürün çeşitliliğini arttõrabilmenin çarelerini aramaya başlayacağõnõ belirtmiştir. Örneğin, yakõn bir geçmişte CME ise bu yõlõn başlarõnda ABD deki ikinci büyük opsiyon borsasõ olan ISE yi satõn almaya çalõşmõştõr. Şubat 2003 de CME, CBOT da işlem gören tüm future ürünlerinin takasõnõ yapmak üzere bir anlaşma yapmõştõr. Bu anlaşma çerçevesinde, Ocak 2004 den bu yana CME nin takas kurumu her iki borsanõn da takasõnõ gerçekleştirmektedir. Bu sayede, takas maliyetleri düşürülmüş ve 1.2 milyar dolar civarõnda bir işlem teminatõ tasarrufu sağlanmõştõr. Ortak takas kurumu ABD de işlem gören vadeli işlem ve vadeli işleme dayalõ opsiyon sözleşmelerinin % 85 inin takasõnõ gerçekleştirmektedir. Sermaye Şirketi Şeklinde Örgütlenen Borsalarõn Sayõsõ Giderek Artõyor Artan rekabete karşõ ayakta kalabilme çabasõ sonucunda meydana gelen en önemli değişikliklerden birisi de mevcut borsalarõn özelleşmesidir (demutualization). Özelleşme, borsalarõn kar amacõ gütmeyen üye sahipliğine dayanan kooperatif tarzõ yönetim biçiminden, kar amaçlõ, yatõrõmcõ sahipliğine dayanan sermaye şirketlerine dönüşmesi sürecidir. Bazõ borsalar bununla da yetinmeyerek aynõ zamanda halka açõlmõş ve yapõlarõnda köklü değişiklikler yapmõştõr. Birkaç ortaklõ üye temeline dayalõ borsalar, 22

23 hisseleri ülke borsalarõnda alõnan satõlan halka açõk şirketler haline gelmektedir. CME 2003 yõlõnda hisselerini halka açarak bir borsada işlem gören ilk ABD borsasõ olmuştur. SONUÇ Gelişen teknoloji sonucunda rekabetin global anlamda artmasõ ve yatõrõmcõlarõn ve borsalarõn coğrafi sõnõrlarõ zorlamaya başlamasõ borsalarõn elektronik platformlara yönelmesine neden olmuştur. Hedge fonlar gibi büyük yatõrõmcõlarõn kompleks ürünleri tercih etmeleri ve teknolojiyi yoğun kullanmalarõ bu alandaki gelişmeleri hõzlandõrmõştõr. Bir çok ürünün bir çatõ altõnda toplandõğõ, işlem sisteminin elektronik olduğu, kooperatif tarzõnda örgütlenmemiş borsalar, yatõrõmcõlara türev araçlar alanõnda etkin bir şekilde hizmet sunabilmek için gerekli yapõlar olarak ortaya çõkmaktadõr. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasõ sahip olduğu teknoloji ve piyasa yapõsõ itibariyle bu yeni döneme hazõr bulunmaktadõr. 4. VOB DAN HABERLER " VOB Yatõrõm 2004 Fuarõnda yatõrõmcõlarla buluştu Borsamõz 1-3 Ekim 2004 Tarihlerinde İstanbul Hilton Convention Center da Yatõrõm 2004 Fuarõna Katõldõ... Amacõ sermaye piyasalarõ ve araçlarõ hakkõnda yeterince bilgi sahibi olmayan yatõrõmcõlarõn, borsa ve diğer ilgili kurumlarla buluşmalarõnõ sağlayacak bir platform oluşturmak olarak belirlenen ve Türkiye de ilk kez gerçekleştirilen Yatõrõm 2004 fuarõnda Borsamõz yatõrõmcõlarõn yoğun ilgisi ile karşõlaşmõştõr. Fuara, Borsamõz, IMKB, SPK, TSPAKB başta olmak üzere pek çok aracõ kurum, yazõlõm şirketi, data yayõn şirketi ve basõn kuruluşlarõ katõlmõştõr.. 23

24 3 gün süren fuarda ziyaretçilere gerek elektronik medya vasõtasõyla, gerekse çok çeşitli döküman, tanõtõcõ broşür, bülten ve CD yoluyla Borsamõz hakkõnda bilgi verilmiştir Yatõrõm 2004 süresince fuar alanõ etkinlikleri dõşõnda sektör uzmanlarõnõn konuşmacõ olarak katõldõğõ panel ve konferanslar da düzenlenmiştir. Genel Müdürümüz Hamdi BAĞCI Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasõ konulu panele konuşmacõ olarak katõlmõştõr. " VOBİS Uzaktan Erişim ve İşlem Testleri Yapõldõ. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasõ'nda 4-12 Ekim 2004 tarihleri arasõnda 7 iş günü boyunca VOBİS (Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasõ İşlem Sistemi) uzaktan erişim (WAN) testleri gerçekleştirilmiştir. Testlere 17 üye kullanõcõsõ, Takasbank ve bir veri yayõn şirketi katõlmõştõr. WAN testlerinde, alõm satõm sistemi yazõlõmõ ile back-up makinalarõ dahil, her türlü donanõm, Takasbank ve üye bağlantõlarõ ve Takasbank ile üyeler arasõndaki bağlantõlar vb. çeşitli konularda denemeler yapõlmõştõr. Borsamõzdaki günlük akõş, piyasa işleyiş, takas ve diğer teknik işlemlerin provasõ gerçekleştirilmiştir. Test süreci; üyeler, Takasbank ve Borsamõz açõsõndan günlük akõşõn anlaşõlmasõ ve düzenlenmesi konularõnda faydalõ olmuştur ve test çalõşmalarõnda herhangi bir sorunla karşõlaşõlmamõştõr. Genel olarak borsa işlem sistemimizin kullanõma hazõr olduğu sonucuna varõlmõştõr. Üyelerimizin işlem sistemimizi her türlü detayõyla tanõmasõnõ ve işlemler başladõğõnda belirli bir bilgi birikimine sahip olmasõnõ sağlamak amacõyla, yakõn bir gelecekte dileyen tüm üye adaylarõnõn katõlacağõ uzaktan erişim ve işlem sistemi testleri yapõlacaktõr. " VOB Eğitimleri Devam Ediyor... Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasõ nõn gerek kendi bünyesinde gerekse Türkiye Sermaye Piyasasõ Aracõ Kuruluşlarõ Birliği (TSPAKB) ile müşterek düzenlediği eğitimler devam etmektedir. Gelen yoğun talepler doğrultusunda İzmir ve İstanbul da düzenlenen çeşitli düzey ve kapsamlardaki eğitimlere 1000 den fazla kişi katõlmõştõr. 24