Prof. Nermin ABADAN-UNAT Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi, Ankara Üniversitesi

Transkript

1 KİTLE İLETİşİM VE KÜLTOR* Prof. Nermn ABADAN-UNAT Syasal Blgler Fakültes Öğretm Üyes, Ankara Ünverstes Ktle letşm araçları çağımızda nanilmaz br sürat ve hacmde toplumsal "çıktı"larını arttınp, kültür sstemlern etklemektedrler. Bu süreç bütünlüğü le kavranmıyacak ölçüde karmaşık ve grftr. Kapsamlı br yorum elektronk ve blgsayar endüstrler alanındak son gelşmelern ayrıntılı rdelemes olduğu kadar fkr, basın ve haber alma/verme özgürlüklern ne ölçüde demokratk düzenn temel öges olarak anayasal temnata kavuşturulmuş br nsan hakkını oluşturup oluşturmadığının tartışmasını da gerektrmektedr. Son yrmbeş yılın bellbaşlı gelşmelern göz önüne getrdğmz zaman, ktle letşmnn yol açtığı devrmn yen br aşamaya yol açtığını göreceğz. Bu yen aşama le dünya evrensel,blgsayara dayalı br ktle letşm düzenne geçmş bulunuyor. İknc dünya savaşının sonunda tar-. tışmalarımız kamuoyunu bçmlendren dört Büyükler, yan basın, flm, radyo ve televzyon üzerne yoğunlaşırken, günümüzde olağanüstü güçlü, çeştl ve şaşırtıcı br ktle letşm araçları varlığı le karşı karşıya bulunuyoruz. Bu değşk y~n araçlar arasında belrleyc rolü göz ve kulağa htap eden materyeloynamaktadır. Günümüzde dünya pyasası potansyel her müşterye renkl televzyonun son modellern, kablolu televzyon, kaset, vdeo teyp, vdeo teyp alıcısı, vdeofon, stereofon, lazer teknklere dayalı makneler, elektrostatkler, elektronğe dayalı yüksek süratl baskı, dzg ve öğrenme makneler, elektronkle şleyen mkroflmler, radyo yolu le baskı yapan makneler, zaman bölüştüren blgsayarlar, ver bankaları, ves. sunmaktadır. Bu yen ürünlere ayrıca telematk uygulamalar ve k ya da daha fazla sayıda letşm uyduları arasında kurulacak köprü ve bağlantılar eklendğ takdrde, letşm alanında sınırsız ufukların açılmış olduğu ler sürüleblr. * Bu teblğ Türkye'nn UNESCO Mll Komsyonu le Basın Yayın Genel Müdürlüğü'nce Eylül 1983 tarhlernde İstanbul'da düzenlenen "İletşm Teknolojsndek Gelşmelern Ulusal Kültürlere ve Basma Etks" konulu konferans. ta sunulmuştur.

2 --~~-,-~~----~-~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~- 66 NERMİN ABADAN-UNAT Kültürel ürünlern tecmleşmesi İletşm alanında görülen bu köklü teknolojk lerlemeler' genel olarak kültürel yaşamı nasıl etklemştr? Buna kısaca tüm kültürel ürünlern tecmleşmes, aydınların toplumsal rollernn farklılaşması ve letşmden yararlanan yığınların yapısal değşmelern olduğu yanıtı verleblr.! t ı [. Hemekadar ktle letşmn neden olduğu değşme sürec edebyat alanında 19 uncu yüzyılın başına kadar ger uzanıyorsa da o tarhte hemen hemen tümü le romanlara özgü kalmıştı. Oysa bugün ktle letşm araçlarının yaygınlaştırmakta oldukları popüler, kültür sanatsal fadey çeren tüm araçlan kucaklamaktadır. Günümüzde kültür ürünler bell kalıplara göze pazarlanmakta, bu tür popüler kültürün breyn üzerndek etks se o ölçüde artmaktadır. Popüler küıtürün "çıktı"ları öylesne çoğaldı k hç kmse bunları blmemezlkten gelemez. Kültürün tecmleştrlmş sstem genşledğ ölçüde geçmşten günümüze kadar uzanan. "gerçek" sanatı da kend koşullanna uydurmak suretle özümlemektedr. Dolayısle örneğn günümüzde' pyasada Bach'tan br plak, Rembrandt'ın bir röprodüksyonu ya da Mlo'lu Venüs'ün bir kopyası satışa sunulduğu gb Bach'ın Brandenburg konçertolarının caza uyarlanmış br yorumu da bulunmaktadır! Dünkü dünyamızda tüm kültürel ürünlern oluşturulması ve ona bağlı olarak yürütülen sanatsal faalyetler nüfusun eğtm görmüş tabakaları, aydın denlen seçknlere özgü bulunuyordu. Oysa bugün Ktlesel eğtmn yaygınlaşması ve kültürel ürünlern tecmleşmes le "kültür endüstr"s kökleşt. "Kültür endüstr"si k ana öğeden oluşmaktadır: "Kültürel mekanzma" ve "Kafa endüstrs". Brnc term 1959'da lk defa ortaya atmış bulw1an C.W. Mlls,ı kültürel mekanzma)'ı "sanatsal, fkr ve blmsel çalışmaların süregeldğ tüm kurum ve çevreler ve bu çalışmaları bell odakların, toplulukların ve grupların yararlanmasına açık bulunduran araçlar" olarak tanımlamıştır. Buna göre kültürel mekanzmanın çerçevesnde sanat, blm ve öğrenme, eğlence ve haber alma hem üretlmekte hem de dağıtılmaktadır. Bu mekanzma okullar, müzeler, kütüphaneler, radyo, vs. gb yaygın kurumları kqpsamaktadır. Bazılarınca "Kafa endüstr"s olarak betmlenen kültür endüstrsnn knc öges kültürel ürünlern kullanımı bçmne karar veren ve bu şlern yönetmn üstj.enen nsanlan kapsamaktadır. Bu grubu oluşturanlar da tarhsel br sürecn nha ürünlerdr. İlk aşamada karşımıza soyluların 1 C.W. Mlls, "The Cultural Apparatus" n Power, Poltcs and People, Balıantne Books. New York, ı963, sh. :.

3 KtTLE İLETİŞİM VE KÜLTüR 67 yürüttükler patronaj sstem bulunuyordu. İknc a~amada kültür ~çler anonm br pazann aracılığı le ürünyern pazarlıyorlardı. Günümüzde kültür br yandan tcar kurumlar, öte yandan devlet tarafından desteklenmektedr. Böylece "kafa endüstr"s egemen br güç halne gelyor ve bu grubun omuzlarına büyük br sorumluluk yüklenmektedr. Kafa endüstrsnde yer alan ve ktle let~m araçlannı denetleyen teknsyenler se özel br yer ~gal etmektedrler. En yen, güçlü ve pahalı let~m araçlarını kullandıkları çn son a~amada kültür mekanzmasına değer ve beğenlern kabul ettrmekte_drler. Örn. br flmn çekmnde, br opera veya dans göstersnn hazırlanmasında, br sergnn düzenlenmesnde dkkatlermz bell br konu veya fade üzerne çeken olgu, teknsyenlern terch olarak ka~ımıza çıkmaktadır. Aydınların farklılaşan rolü "Kültür endüstr"snn hızlı gel~m aydınların rolünü de öneml ölçüde değ~trm~tr. Onlar br yandan yen fırsatlar, öte yandan yen tehddlerle k~ı kar~ıya bulunmaktadırlar. Aydınların varlık göstereblmeler bu endüstrye bağlıdır, fakat çoğu kez amaçları kafa endüstrsnn amaçları le bağd~mamaktadır. Bu durum Amerkalı toplum blmcs H. Gans'ın 2 da belrttğ üzere "kültürü yaratanlarla dağıtanlar arasında" aralıksız br gergnlğe yol açmaktadır. Bu gergnlğn ana neden se "Kafa endüstrs"nn kültür şçler üzernde sürekl ekonomk ve deolojk baskılar yapması ve onların düşünsel özerklk duygularını zedelenmesnden kaynaklanmaktadır. Bunun sonucu olarak "Kültür endüstr"s her vesle le yalnız yığınların beğensne hzmet etmek ve belrl standartları yozlaştırmakla suçlanmaktadır. Gerçek halde bu tür eleştrlern haklı br yönü bulunmakla brlkte "Kültür endüstrs"nn kültürel ve sosyal alanda yaptığı olumlu katkıları da vurgulamak gerek. Bu endüstr, kültürel ürünlern tüketclern gen~letmekten ba~ka çok sayıda yaratıcı ve uygulayıcı sanatkara daha fazla olanaklar ve daha yüksek kazançlar sağlamı~ bulunmaktadır. Bununla beraber kültür endüstrlernn gel~m~ oldukları yüksek yatırım mktarları, benmsedkler üretm ve pazarlama yöntemler ve grştkler ~lemlern büyük çapı kültürel gel~me poltkalarına l~kn genel sorunlara yol açmaktadır. Ktle let~m alanında endüstrle~me, tek düzelk ve kl~ele~m~ fkrlern damgasını taşıyan kültürel br ortam yaratmaktadır. Bu endüstr ayn zamanda bazı ülkelerde öneml br müstakbel tüketc grubunu, yen okuma yazma öğrenenler de hmal etmektedr. ı H. Gans, Popular Culture and Hgh Culture, An Analyss and evaluaton of taste. New York, Basc Books 1974.

4 68 NERMlN ABADAN-UNAT Kültürel ürünlern tüketmnde değ~me Modern ldtle letşme dayalı kültürün artan gücü, tüketclern değ- ~en toplwnsal yapısından da etklenmektedr. Esk seçknler yerlern yenlere bırakmış bulunuyorlar. Daha önceler kültürel faalyetlerden hç br payalmayan kabarık nüfus gruplan brdenbre "kültürel tüketc" halne geldler. Onlar daha fazla resml öyküler, foto romanlar steğnde bulundular. Ayrıca \ bu yen tür tüketclern kültürel ürünler seçme bçm de bell br tutarlılığa sahp değld. Sonsuz sayıda kültürel ürünler evrensel çapta daha çok. rastlantısal bçmde yayınlandıklan çn sonuçta A. Moles'n 3 deym le "mozak" türden, ya da "rapsodk" denleblen br kültür yaygınlaşmaktadır. Ortalama br televzyon zleycs çn dünya le aralarında hç br bağın bulunmadığı, rastgele olaylardan oluşan kaledoskopk br görüntüden oluşmaktadır. Örn. "Kökler" adlı televzyon dzsnde Brleşk.Amerka'da kölelk ve zenclern toplumsal konumuna lşkn bazı noktalar aydınlatılmakla beraber bu süreçlere yol açan temel nedenlere nlmemektedr. Benzer şeklde "Shogun" adlı televzyon dzsnde feodal dönemn Japon toplumu tanıtılmakla beraber bu ülkenn tarhsel gelşm ve sömürgeclğn dönemlerne lşkn blg verlmemektedr. Oysa bu tür programların yayınlanmasından sonra zleyclern br.kısmını ekran önüne davet etmek ve onlarla ana konulantartışmak, günümüzde bazı durumlarda uygulanan br destekç yöntemdr. Böylece mozak br temele dayalı yığın kültürü, htap ettğ kşler tümden gelm,tüffevan m ya da genel soyut kavramlardan hareketle yapacakları klask blglenme sürecn altüst etmektedr. Modern nsan letşm araçlarının etks le olayların sathında kalmağa mahkumdur. Ortalama tüketc çoğu kez komşularından ger kalmamak çn radyoyu ya da televzyonu açık bırakmakta ve böyle hareket etmekle gerç zhn kanştırıcı, rtbatsız olaylan günü gününe zleyeblmekte, fakat aralarındak bağı bulamamaktadır. Endüstr sonrası letşm devrmnn yol açtığı gelşmelerdkkatle değerlendrmş olan Alvn Toffler'e 4 göre yarının nsanı, terchlern eksklğ yerne bolluğundan sıkıntıya düşeblr. "Üçüncü Dalga" adlı yapıtında seçeneklern bolluğu da felç yapablr demektedr. Ona göre terchler konusunda aşın br bolluk br çeşt özgürlük aleyhtarlığıdır. Kültürel yabancıla~ma ve kültürel bağımlılık İletşm sstemlernn hızlı gelşmnn yol açtığı genel sorunlannı böylece kısaca gözden geçrdkten sonra dkkatmz gelşen ülkelern özel 3 Abraham A. Moles, Kültürün Toplumsal Dnamğ, çev. N. Blgn, Ege Ünv. Edebyat Fak. Yayınları No. 2ı, İzmr, 1983, sh Alvn Toffler, ÜçÜncü Dalga., çev. Al Selen, İstanbul, Altın Ktap, ı981.

5 .. KTLE İLETIŞİM VE KüLTÜR 69 sorunları üzerne yoğunlaştırma sırası gelmş bulunmaktadır. Bu sorunlar çnde letşm akımının olağanüstüyüksek ölçüde tek yönlü olması, kültürel yabancılaşma tehdd ve kültürel bağımlılık dereces başta gelmek.., tedr. Bu sorunların tümü gerçekten hayat br önem taşımaktadır, çünkü 1980'de "İletşm ve Toplum" başlığı le UNESCO tarafından yayınlaı:ıan ve kısaca McBrde raporus olarak anılan kapsamlı araştırmada belrtldğ üzere kültür endüstrs erkek ve kadınların yaşamlarını sürdürdükler pskolojk ve toplumsal çerçeveye çten çe nüfuz etmektedr. Dolayısle her ncelksel dengeszlk ayn zamanda ntelksz br dengeszlğe de yol açmakta, zhnler dernden derne etklemektedr. Örn. mlyonlarca seyrcnn "Dallas", "Hanedan" ya da "Flamngo"nun başlıca karakterler le kendlern özleştrmeler, ulusal özellklern son derece bast ve yavan bçmde yorumlanmasına yol açtığı gb her başarılı grşmclğn haksız rekabet, santaj ve şddete dayanması gerektğ, her ş görüşmesnn olağanüstü fazla alkol tüketlmesne bağlı olduğu, ya da normal ale yaşamında dayanışma ve sadakat artık aranan erdemler değlmş tarzında yanlış yargılara götürmektedr. Bu tür eğlmler öz.ellkleçok uluslu şrketlern faal rolünden ötürü güçlenmektedr. Hemekadar bu kuruluşlar kültürel gelşme ve letşmn yaygınlaşması alanında büyük kolaylıklar sağlıyorsa da, kültürel sorunların ötesnde yabancılaşmayı arttıran tutumların yerleşmesne katkıda bulunmaktadırlar. Bu tür br gelşm se sağlıksız br kültür klem kuvvetlendrmektedr. Sorun özellkle tarhsel nedenlerle kültür alanında köklü reformlara grşmş, esk le yen kültür arasında ahenkl br sentez yaratmağa çalışan azgelşmş ülkeler açısından çok cdddr. Bu tür ülkelerde kamuoyuna aykırı gelen, gelenekler çğneyen, çekc blgler çeren yayınların aşırı ölçüde yayınlanması br çeşt "boomerang" (ger tepen) slah tepks yaratablr. Bunun sonucu olarak çağdaş uygarlığımızın dayanmakta olan tüm hümanst kökenl, hoşgörüyü arttıran değerler toptan yadsınablr. Bu tür toplumlarda bell koşullar altında yoğun yabancı düşmanlığı yadsınablr. Bu tür toplumlarda bell koşullar altında yoğun yabancı düşmanlığı ve zararlı şovenzm duyguları yeşerme olanağını bulurken, yen kültürel esnlerne kayndklarına açılan pencerelern kapandığı gözlemlenmektedr. Bu durumlarda dengey kurablmek olağanüstü güç br takdr meselesdr. Kısaca az gelşmş ülkelern kamuoyları thal malı kültürel letşm programları neden le bellbaşlı üç alanda olumsuz bçmde etklenmektedr: 5 UNESCO. Many Voces. une World (Sean McBrde raporu). Pars sh

6 70 NERMIN ABADAN-UNAT ı- Yabancı yayınlar yerl kültürün değerler ve kaltesne ka~ı br tehdt oluşturablyorlar, 2 - Bu yayınlar nsanları kend kültürlernden soğutablrler, 3 - Var olan br kültürel klem güçlendrmek suretle daha yüksek sayıda kşler letşm açısından haber alan ve bütünleşmş bulunan br toplumdan koparablder. Bazı örnekler bu hususların aydınlanmasında hzmet edeblr. Anadolu günümüzde de tahmn edlmeyen ölçüde zengn br klm ve halı haznesne sahptr. Oysa kentsel ya da kırsal kesmde yer yer kutu- ~an br evn döşeme tarzı ncelendğnde, güzelm halı ve kumlerden oluşan ale servetnn elden çıkartılmış olduğu, yerlerne maknede mal edlmş, duvardan duvara uzanan br yer döşemes malzemes le kaplandığına tanık olablrz! Bu zevk değşklğne km önayak oldu? Kuşkusuz pyasaya çıkarılan yen malları yaygınlaştırmağa çalj.şan lan ve reklamcılık şrketlernn çabalarının bu alanda etks büyüktür. Fakat öte yandan korunması gereken ulusal br kültürün geleneksel ürünlerne ka~ı yet3r derece özen ve duyarlılık gösterlmedğ de kesndr. Değer ve kalıcılığı vurgulandığı takdrde estetk ölçülern evrm, halk sanatının yaratıcı ve özgün yönlerne doğru çevrlebleceğ gözardı edlmemes gereken br gerçektr. Ktle kurarncısı MacLuhan'ın 6 bze yapıtlarında sadece ktle letşm araçlarını değl, onların aktardıkları mesajının da önemlı olduğunu anıınsatmıştı. 1! Başarılması daha güç görünen knc sorun kültürel kmlğ etkn bçmde korumak ve gelştrmek. Her ulusun kültürü pek çoksayıda ç ve dış kökenl esnlerne kaynaklarının karmaşığıdır. Yne de bunların her br kendne özgü tek br oluşumu~ ntelğn korumaktadır. Günümüzde karşı ka~ıya bulunduğumuz sorun br yandan ulusal kültürün kend toplumuna ve nsanlığa yapmış olan katkıyı vurgulamak, öte yandan yen kültürel lham kaynaklarına kapıyı açık bulundurmaktır. Bu görev güçlüğü ve gereğ örneğn sanatkarları arasında çok az ya da hç temas ve şbrlğnn bulunmadığı, 42 ulustan oluşan İslam dünyasının durumu düşünüldüğünde daha y anlaşılmaktadır. 1 İstanbul 1983 yazı boyunca ve son yılların en görkeml sanat olayları dzsne sahne olmuştur. Yüzyıllar boyunca Anadolu uygarlıkları çerçevesnde meydana gelmş olan kültürel brkm şaşılacak br zengnlğ serglemektedr. Bu sergler demet dünyaya br kez daha Doğu ve Batı alemnr düşünce ve estetğ açısından ne kadar parlak br sentez oluşturabldğn kanıtlamış bulunmaktadır. Gerç kamuoyuna sunu- 6 Marshall McLuhan, Understandng Meda. London, 1964, Routledge, sh. 25. ~..

7 KİTI.E İLETIŞİM VE KüLTüR 71 lan hazneler bell ölçüde günlük basın ve özel yayınlarda yer almış bulunmaktadır. Fakat bu çok yönlü nanılmaz derece zengn sanat şölen sağlıklı br kültürel "şok" yaratmağa yett m? Türk kamuoyu Anadolu'da çığır açan ve çığır yaratan sanatsalolayların cereyan ettğn fark ett m? Ne yazıkk bu soruyu olumlu bçmde yanıtlamak mümkün değldr. Öyle sanıyorum k öğrenc ve yabancı zyaretçler çn düzenlenmş günlük, rehberl gezler, genş ölçüde tanıtılan ve radyo le televzyonda yayınlanan haftalık kültürel kısa tartışma, yarışma, yorumlar ve bunlara bağlı olarak dağıtılacak olan ödüller, bölgemzn bellbaşlı başkentlernde gösterlecek olan vdeo programları Türkyemzn sahp olduğu kültürel potansyel konusunda çok daha yaygın br blnçlenme kazandırablrd. Benzer br uygulama bölgede grşleblecek olan herhang başka br sanat olayı çn de düşünüleblr: Neden Mısır'ın Fravunlar dönemnden kalma tanrılarin heykeller Batılı sanatseverler ve kamuoylarını olağanüstü heyecanlandırmakta, buna karşın çok daha yakın, benzer br kültürel temel e sahp ülkeler çn brer blnmez olarak kalmaktadır? letşm kültürün br parçası olduğuna göre, ulusal letşm sstemler doğalolarak ulusal kültürü güçlendrme ve gelştrme görevne sahp çıkmalıdırlar. Ne var k bu tür programlar gereğ gb desteklendğ zaman ble, kültür poltkalarının çok uluslu ~rketlern letşm/haber verme/kültürü yaygınlaştırma alanında sahp oldukları büyük güce eşt ölçüde karşı koyablecekler tartışma götüren br konudur. Uluslararası kültürel akım ncelendğnde dengeszlğn ne kadar cdd olduğu ortaya çıkmaktadır. 7 Gelşen ülkeler,n ktle letşm araçları gelşmş ülkelern kültür endüstrsnn ürünlernden genş ölçüde yararlanmaktadır. Gelşmş ülkeler alıcı olarak ortaya çıkınca, yerl kültürün en y ve seçkn ürünlern elde edeblmektedrler. Gelşmekte olan ülkeler se çoğu kez kültür endüstrsnn knc kalte, modası geçmş ürünler le yetnme zorundadırlar. thal edlen kültür ve eğlence ürünlernn yerel takltler se durumun düzelmesne katkıdıı yardımcı olamamaktadırlar. Böylece gelşen ülkeler cdd boyutlara ulaşan brer "kültür stlası"na uğramaktadırlar.!' Günümüzde bu eğlm kendsn en çok vdeo programlarında göstermektedr. Gelşmekte olan ülkelern büyük br kısmı çoğunlukla salt pornograf ve şddet konularını şleyen kasetlern hücumuna uğramaktadır. Gerek pornograf, gerekse şddet, erkeklern egemen bulundukları kültürlern başat değerler le yakından lnthdr. Bu: tür konulara lşkn ge- 7 Nennn Abadan-Unat, "Tek Yönlü İletşme Karşı Görüşler ve Düşünceler", A.Ü'ı S.B.F.lBasın ve Yayın Yüksek Okulu Yıllık, ı974/ı976 sh

8 72 NERMİN ABADAN-UNAT, nş çapta kültürel ürünlern yaygınlaştınlması aslında cnsyete dayalı eştszlg pekştrme ve eşt olmayan br toplumsallaştırma modeln sürdürme anlamına. da gelmektedr. B Bu sorunların tümüne şaret ederken, k husus u göz önünde bulundurma zorunluluğu belrmektedr: a) Gelşmş ve gelşmekte olan tüm ülkelern karşı karşıya bulundukları güçlük ve çıkmazların tek.neden elbette ktle letşm araçları değldr, b) Kısıtlayıcı önlemler yolu le teknolojk gelşmeler durdurma olası değldr. Hatırlanması gereken öneml nokta şudur: uzak görüşlü, akıllıca tasarlanmış, ulusal, bölgesel ve uluslararası letşm poltkalarla hem letşm örüntülernn yaygınlaştırılması, hem de demokratk düzenn temel değerlernn korunması mümkün görünmektedr. Bu bağlamda kısa vadel ve uzun vadel letşm plan ve poltkalarda şu düşünce ve önerlere öncelkle yer verlmeldr: ı- İletşm yapıları, yatınmlan ve poltkaları ulusal gelşmenn ayrılmaz br parçasıdır. Bu poltkaların ulusal ve bölgesel çaptak toplumsal, kültürel, ekonomk ve syasal amaçları, demokrasye yönelk, karşılıklı bağlantılı br dünya düzen le ahenkleştrmek çn kullanmalıdır. 2 - Benzer kültürel değer ve geleneklere sahp ülkeler arasında uyarıcı ve kesntye uğramayan dyalogların kurulablmes çn sürekl ntelğe sahp bölgesel kuruluşlar yaratılmalıdır. 3 - Gel~en ülkelerde yaşayan yaratıcı sanatkarların yararlanablecekler destek mekanzmalarla hzmetler ve ürünlernn dağıtımında etkn bulunan tüm kurumların şlevler saptanmalıdır. 4 - Reklamcılığın gelşen ülkelern kültürel ürün ve kültürel değer. lern algılanmasında nasıl etk yaptığı düzenl aralıklarla saptanmalıdır. 5 - Özellkle vdeo ve kablolu televzyon gb yen teknolojlere dayalı ktle letşm araçlarının toplumun tümü ve nüfusun bell kesmler üzernde etksn araştırmak üzere akademk ve meslek kuruluşlara görgül (amprk) alan araştırmaları yapmaları çn olanaklar sağlanmalıdır. 9 Ed. Kathleen Woodward, The Myths of Informaton, Technology and Postndustral Culture. Introducton xx, London, 1980, Routledge.