ÇEVRE FİNANSMANI: KAVRAMSAL BİR YAKLAŞIMLA KARBON FİNANS BORSASI

Transkript

1 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) ÇEVRE FİNANSMANI: KAVRAMSAL BİR YAKLAŞIMLA KARBON FİNANS BORSASI Erhan DEMİRELİ Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi E-posa: Ailla HEPKORUCU Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi E-posa: ÖZET Günümüzde eknolojik değişimlere paralel olarak işlemelerin hem üreim hacmi armış hem de üreim eknolojileri çeşilenmişir. Bu durum global düzeyde reel sermaye sokunun arışını ifade emekedir. Üreim düzeyinin arışına ve kurumsal sosyal sorumluluk gereğine dayanarak işlemeler üreimlerini çevreye duyarlı olarak gerçekleşirmeye başlamış, çevreye duyarlı üreim sisemleri gelişirilmişir. Bu nokadan harekele emisyon icarei gündeme gelmeke, ülkelerin reel sermayeleri karbon salınımları ile ilişkilendirilmekedir. Kyoo prookolü kapsamında oraya çıkan emisyon icarei ülkelerin birbirlerine karbon koalarını pazarlamalarına ve bu yolla GSMH düzeylerini arırmalarına hizme emekedir. Bu çalışmada dünyanın en yeni piyasalarından olan karbon finans borsaları kavramsal bakış açısıyla incelenmiş, emisyon icareine ilişkin olarak değerlendirmelerde bulunulmuşur. Anahar Kelimeler: Emisyon Ticarei, Çevre Finansmanı, Karbon Salınımı, Karbon Borsası, Karbon Finans ENVIRONMENT FINANCE: A CONCEPTUAL APPROACH TO CARBON FINANCE MARKET Absrac Nowadays; firms producion rae is increased and specificaion of producion echnology is variaed by echnological improvemens in symmerically. This siuaion means ha non-financial secor is geing increased. By he increase of he producion rae and being sensiive of insiuional social responsibiliy, firms have changed heir own producion sraegies ha are being more sensiive o environmen. Wih he accumulaion of invesmen asses of counries is geing relaed wih emiion rading ha is geing more populaed. Emiion rading ha occurs wih Kyoo Proocol, enables o rade quoae of carbon by counries which are improved up accumulaion of invesmen asses for financial secor. In his paper, financial carbon markes which can be caegorized as a new marke, examined heoriically and emiion rading is invesigaed. Keywords: Emission Trading, Environmenal Finance, Carbon Release, Carbon Finance, Carbon Markes, Carbon Finance JEL Classificaion: Q51, Q53, G1 37

2 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) 1. GİRİŞ Dünya üzerinde nüfus arışı, üreilen mal ve hizme çeşilerinin arması, işlemelerde kapasie arırımı olanaklarının oraya çıkması ve reel sermaye sokunda meydana gelen arışlarla birlike küresel ısınma sorunu gündeme gelmişir. Küresel ısınma alanında hükümeler çeşili organizasyonlar ve finansal araçlar üremişlerdir. Sözkonusu araçlar emisyon icare sisemini oluşurmaka ve bu alanda karbon finans borsası doğmakadır. Bu çalışmada iklim ve iklim değişikliği kavramları değerlendirilmiş, iklim değişikliğinin ekonomik, sosyal ekileri açıklanarak kavramsal bir bakış açısıyla karbon finans borsası ele alınmışır. Çalışmanın bundan sonraki bölümleri şu şekilde organize edilmişir. Birinci bölümdeki giriş kısmının ardından çalışmanın ikinci lieraürde yer alan çeşili araşırmalara yer verilmişir. Ardından çalışmanın üçüncü bölümünde iklim ve iklim değişikliği kavramları açıklanmış, dördüncü bölümde ise karbon borsası ve gönüllü karbon icareine değinilmiş, Türkiye nin emisyon icarei karşısındaki durumu değerlendirilmişir. Çalışmanın beşinci bölümünde karbon salınımlarına ilişkin olarak kirlilik oranları üzerinden bir simülasyon gerçekleşirilmiş ve opsiyon fiyalaması yapılmışır.. LİTERATÜR TARAMASI Emisyon icarei kapsamında karbon finans borsaları yapılan uygulamalardan en önemlisi konumundadır. Çalışmanın bu kısmında ilgili alanda yapılan bilimsel araşırmalara yer verilmişir. Aksay vd. (005) çalışmalarında kavramsal bir bakış açısıyla küresel ısınma ve iklim değişikliğini değerlendirmişlerdir. Çalışmada doğal iklim değişikliğinin nedenleri, akını sisemleri, küresel ısınma, sera ekisi ayrınılı olarak incelenmiş, amosfer kamanında bulunan gazlar hakkında bilgi verilmişir. Çalışma kapsamında küresel ısınma ve iklim değişikliği nedeniyle oraya çıkan sosyal ve ekonomik boyulu ekiler, daha sonra oraya çıkabilecek poansiyel ehdilerle birlike değerlendirilmişir. Güçlü (006) çalışmasında emisyon icare sisemini ve karbon piyasasını incelemişir. Çalışma kapsamında ABD karbon piyasası, İngilere emisyon icare sisemi, Avrupa Birliği emisyon icare sisemi, emisyon azalma hedefleri ve ulusal ahsisa planları incelenmişir. Creedy ve Sleeman (006) çalışmalarında; Yeni Zellanda da alınan karbon vergilerinin ükeici fiyaları üzerindeki ekisini endüsriler arası icare ve endüsriler arafından kullanılan fosil yakıları üzerinden incelemişlerdir. Karbon vergilerinin serve ekisi farklı gelir dilimindeki hane halkları açısından değerlendirilmiş ve bu araflar arasındaki eşisizlik oraya konulmuşur. Busch ve Hoffmann (007) çalışmalarında işleme riskinin yöneiminde karbon kısılamalarını incelemişlerdir. Çalışma kapsamında karbon düzeyinde oraya çıkan değişimler incelenmiş, fosil yakılarının yapısı ve iklim ekilerine ilişkin karbon kısılamaları anımlanmışır. Çalışmada ayrıca makro ekonomi, sekör ve işleme düzeyinde karbon kısılamalarının sonuçları değerlendirilmişir. Çalışma sonucunda karbon kısılamalarının endüsrilere farklı ekileri olduğu, işleme riskinin karbon yoğunluğu, enerji ve karbon emelli ürünlere bağlı olduğu bulgulanmışır. Show ve Lee (008) çalışmalarında karbon kredileri ve emisyon icareini incelemiş, aık su işlemlerini değerlendirmişlerdir. Çalışma kapsamında karbon kredilerinin küresel ısınma nedeniyle düzenlenen Kyoo prookolü çerçevesinde oraya çıkığı vurgulanmışır. Çalışmada emisyon salınımının azalımına ilişkin olarak mean gazının dönüşürülmesine yönelik bir proje örneği sunulmuşur. Peker ve Demirci (008) çalışmalarında iklim değişikliğini bilim ve ekonomi açısından değerlendirmişlerdir. Çalışma kapsamında iklim değişikliğinin bilimsel emellerinin geçerliliğine ilişkin görüş birliği bulunmadığı vurgulanarak, iklim değişikliğinin ekonomik yönünün Kyoo Prookolü kapsamında ifade edilen emisyon icarei sisemi olduğu belirilmişir. Alper ve Anbar (008) çalışmalarında iklim değişikliğinin finansal hizmeler sekörü üzerindeki 38

3 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) ekilerini değerlendirmişlerdir. Çalışma kapsamında iklim değişikliğinin sigora sekörüne, bankacılık sekörüne, fon yöneimine ekileri değerlendirilmiş, ekonomik ekiler kapsamında bu alanlarda iklim değişikliği nedeniyle oraya çıkan fırsalar hakkında bilgi verilmişir. Chaurey ve Kandpal (009) çalışmalarında; Hindisan da kullanılan güneş enerjisi sisemlerinin karbon azalımına ekisini ve karbon finans nedeniyle maliye azalma poansiyelini incelemişlerdir. Çalışmada güneş enerjisi sisemlerinin karbon salımını azalma poansiyelleri ahminlenmişir. Çalışma sonucunda karbon finansın, karbon fiyaları on başına $10 arması durumunda, güneş enerjisi sisemlerinin ekinliğini %19 oranında azalığı ve karbon aşıma maliyelerini oradan kaldırdığı bulgulanmışır. Bigsby (009) çalışmasında, karbon bankacılığı kapsamında emisyon sahiplerinin kredi esnekliğini incelemiş, sözkonusu bankacılık sisemin işlerliği ve yararları değerlendirilmişir. Karbon bankacılığında ayrışırılmış karbon, finansal kurumlardaki mevdua gibi işlem görmekedir. Buna göre emisyon sahibi, yıllık bir ödeme geiri karşılığında elindeki emisyonu bankaya depozi olarak yaırmaka, emisyona ihiyacı olan araf da belli bir ödeme karşılığında bu emisyonu ödünç almakadır. Yani işlemler ıpkı bir mevdua bankası nieliğinde yürüülmekedir. Burada bankanın görevi, emisyon alep eden arafla, emisyon arz eden arafı karşılaşırmakır. Chevallier (009) çalışmasında, karbon vadeli sözleşmeler ile makro ekonomik koşullardaki değişiklikler arasındaki ilişkileri incelemişir. Çalışma sonucunda karbon vadeli sözleşmelerin faiz oranlarındaki değişimler, global emia fiyalarındaki eğilimler, ABD hazine bonosu faiz oranlarındaki değişimler karşısında duyarlı olduğu bulgulanmışır. Taşdan (009) çalışmasında Kyoo Prookolü finansal desek mekanizmaları çerçevesinde Türkiye de gönüllü salım icareini incelemişir. Çalışma kapsamında Kyoo prookolü mekanizmalarının konrolündeki piyasa ile prookolün konrolünde olmayan ve sosyal sorumluluk çerçevesinde gelişen gönüllü salım icareinin oluşurduğu karbon icareine ilişkin bilgiler verilmişir. Ayrıca Türkiye de gönüllü karbon icarei ve bu icarein yaırımları ekileme kapasiesi de çalışma kapsamında değerlendirilmişir. Şirin vd. (010) çalışmalarında, geniş bir lieraür araması yaparak Kyoo Prookolü ve emisyon icareinin dünyadaki uygulama şekillerini, Kyoo prookolünün Türkiye ye ekileri ve Türkiye nin yükümlülüklerini incelemişlerdir. 3. İKLİM VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KAVRAMLARI İklim, yeryüzünün herhangi bir yerinde uzun yıllar boyunca yaşanan ya da gözlenen üm hava koşullarının oralama durumu olarak anımlanmakadır. Başka bir ifadeyle hava olaylarının/koşullarının oralama durumu yerine, hava olaylarının, amosferik süreçlerin ve iklim elemanlarının değişkenlikleri, uç oluşumları ve oralama değerleri gibi uzun süreli isaisiklerle karakerize edilen senezidir. İklim değişimi ise, nedeni ne olursa olsun iklim koşullarındaki büyük ölçekli ve önemli yerel ekileri bulunan uzun süreli ve yavaş gelişen değişikliklerdir (Türkeş vd., 000: 8). İklim değişikliği amosfere salınan sera gazlarının doğal seviyelerinden daha yüksek seviyelerde olmasından kaynaklanmakadır. Sera ekisine sahip bu gazlar, amosferin dünya yüzeyine yakın kısımlarında oralama dünya sıcaklığının armasına neden olmakadır (Alper ve Anbar; 008: 6). Özellikle endüsri devrimi sonrası fosil yakıların yoğun olarak kullanılması sonucunda dünya amosferi insan faaliyeleri nedeniyle zarar görmüşür (Samur, 007:5). Amosferdeki karbondioksi ve öeki sera gazı birikimlerinde sanayi devriminden sonra başlayan hızlı büyüme eğilimine paralel olarak küresel oralama yüzey sıcaklıklarında belirgin bir ısınma eğilimi gözlenmekedir. Küresel oralama yüzey sıcaklıklarında geçen yüzyılda yaklaşık 0,4-0,8 derecelik bir arış yaşanmasına karşın özellikle 1980 lerde çok ciddi bir ısınma eğilimi oraya çıkarak sıcaklık rekorları kırılmışır (Kovancılar, 001: 8). 39

4 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) Sera gazları güneşen gelen ışın enerjisinin kaı yeryüzüne çarpıkan sonra amosferin üs kamanlarına kadar yükselmesini engelleyen yeryüzüne yakın amosfer abakalarının ve kaı yeryüzünün soğumasını önleyen gazlardır. Sera ekisi, dünyanın sıcaklığının 33 0 C daha fazla olmasına yol açan doğal bir olaydır. Sera ekisi nedeniyle dünyanın sıcaklığı -0 0 C değil oralama 14 0 C dir (Samur, 007:4). Karbondioksi, mean, diazomonoksi, halojenli bileşikleri içeren hidrifloro karbonlar, peroflorokarbonlar ve sülfürhegzaflorid gibi kimyasal gazlar sera ekisine yol açan gazlardır. Başka bir ifadeyle sera ekisi ya da diğer adıyla küresel ısınma, insan ekinlikleri sonucu oluşan sera gazlarının amosferin iç yüzeyini bir abaka halinde kaplayıp güneşen gelen ışınların geri yansımasını önleyerek yeryüzündeki sıcaklığın arması şeklinde ifade edilebilir (Uğurlu ve Örçen; 007: 434). 4. KARBON PİYASASI ve GÖNÜLLÜ KARBON TİCARETİ Karbon finans iklim değişikliğinin finansal çıkarımlarını inceleyen ekonomik bir alandır. Karbon finans, karbon salınımının yüksek olduğu oramlarda yaşamanın maliyeini araşırmakadır. Karbon finans; çevresel finansmanın özel bir boyuunu emsil eder. Karbon emisyonu yüksek oplumların finansal risk ve fırsalarını araşırır. Çevresel hedefleri başarmada ve çevresel riskleri önlemede piyasa emelli mekanizmaların kullanılması ve uygunluğunun belirlenmesini ifade emekedir. Geniş anlamda ise karbon finans iklim değişikliklerine karşın yaraılan piyasa çözümleridir (Laba and Whie, 007; 1-). Emisyon icareinin varlığı her ne kadar gelişmeke olan ülkelere bir kaynak akarımı gibi görünse de emelde yayılımcı poliikanın bir aracı olarak görülebilir. Ayrıca emisyon icarei ile her ne kadar salınımda belli bir indirim yapılmış gibi görünse de aslında havaya aynı mikarda gaz salınımı gerçekleşmekedir. Bu nedenle sisem bir çevre koruma poliikasından çok ekonomik bir emisyon olarak adlandırılabilir. Emisyon icareinde üm sera gazlarına ilişkin olarak önlemler alınsa da salınımı en çok olan gazın karbondioksi olması nedeniyle icarei yapılan gaz, karbondioksiir. Bu nedenle bu piyasaya da karbon piyasası adı verilmekedir (Şirin vd., 010: 10). Karbon piyasası finansal piyasalara benzer şekilde, karbondioksi mean ya da, diğer sera gazı emisyonlarını emsil eden, kirleme kredileri, kirlilik izinleri, kirlilik hakları, kirlilik koaları emisyon hisseleri ya da emisyon izinleri gibi farklı piyasalarda farklı şekillerde isimlendirilen karbon hisselerinin alınıp saılmasıyla oluşan piyasadır. Karbon piyasasında karbon izinlerinin alımı, brokerlar aracılığıyla ve yeni yeni oluşmaya başlayan uluslar arası finans kurumları aracılığıyla yapılmakadır. 005 yılında başlayan emisyon icarei fiyalarının enerji fiyaları, iklim koşulları gibi ekenlerden ekilendiği belirlenmişir. Fiyalar forward olarak belirlenmekedir. Karbon piyasasında ödemeler, naki, vadeli, hisse senedi, borçlanma warran ya da sera gazı azalımını sağlayacak eknolojilere kakı sağlanması gibi usullerden biri ya da birkaçı aracılığıyla yapılmakadır (Ayrıçay, 008: 9 10). Kyoo prookolünü imzalayan ülkeler, hem emisyon azalma hedeflerini uurmak hem de bu piyasadan kar elde edebilmek amacıyla Kyoo mekanizmalarına özellikle de karbon borsasına daha fazla önem vermekedirler. Diğer borsalar gibi, karbon borsası da, siyasi kararlar doğrulusunda oluşurulmuşur ve belli düzenlemeler doğrulusunda faaliyelerini yürümekedir. Dolayısıyla perol, gaz ve enerji piyasaları gibi diğer emia borsalarına benzer olarak çerçeve şarları ve faaliye kılavuzları ile ilgili kararlar fiya oluşumları üzerinde ekili olmakadır. Ancak diğer borsalarda olduğu gibi fiyalar arz/alep dengesinde oluşmakadır. Tahsisa arzını on karbondioksi yayabilme hakkı hükümeler (Ulusal ahsisa planıyla) belirlemekedirler. Genel olarak karbondioksi üreimi hava şarları, yakı fiyaları, karbon fiyaları ve ekonomik büyüme gibi çeşili fakörlere bağlıdır. Bunların arasında hava şarları diğer fakörlere nazaran iki ka önemlidir. Soğuk hava enerji ükeimini arırmaka dolayısıyla güç ve enerji üreimindeki 40

5 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) karbondioksi emisyonunun armasına sebep olmakadır. İkinci olarak yağış ve rüzgarın hızı, karbondioksi emisyonu yaymayan kaynaklar arafından üreilen enerjinin payını ve dolayısıyla da emisyon seviyelerini ekilemekedir (Güçlü, ). Karbon piyasası çok farklı fakörlerden ekilenmekedir. Şirkeler, çevresel zararlar, hüküme poliikaları, ükeici baskıları, alernaif yaırım fırsaları, yeni finansal ürünler, yeni ükeim ürünleri gibi unsurlar karbon piyasa disiplinini ekilemekedir (Laba and Whie, 007; ). Karbon finans ekileşim çevresinde hüküme poliikaları, karbon fiyaı, yaırımcılar, yeni finansal ürünler, alernaif yaırım fırsaları, çevresel zarar, karbon borsaları, ükeici baskıları, yeni ükeim ürünleri, yeni eknolojiler, şirkeler yer almakadır. Gönüllü karbon piyasası ise karbon salınımlarının deneimli Kyoo Prookolü mekanizmalarından bağımsız elde edilmesini kasemekedir. Kyoo Prookolü piyasa mekanizmalarının aksine gönüllü karbon piyasasında zorunlu bir belirleyici kural veya sandar yokur. Kyoo Prookolü piyasa mekanizmalarına paralel olarak büyüyen gönüllü karbon piyasası hem Kyoo Prookolü yükümlülükleri alında bulunan ülkelerde hem de bunun dışındaki ülkelerde gelişme olanağı bulmakadır. Sosyal sorumluluk çerçevesinde küresel iklim değişikliklerine duyarlı şirkelerin, kuruluşların örgülerin, bireylerin karbon salınımlarını dengeleme kolaylığını sağlamak amacıyla oraya çıkmış bir piyasadır. Bununla birlike gönüllü karbon piyasasında Kyoo prookolü mekanizmasında olduğu gibi karbon icareinin kayı sisemi olmadığı için bu piyasada yapılan icarein büyüklüğü ahminlere dayanmakadır (Taşdan, 009: 6). Gönüllü karbon piyasası genellikle sera gazı salımlarını dengelemek iseyen ama bu konuda bağlayıcı herhangi bir deneime abi olmayan firmalar şahıslar ve kurumlar arafından oluşurulmuşur. Havacılık, oomoiv, bilişim, finans vb.sekörlerde faaliye göseren şirkeler bu kredilerin başlıca alıcıları arasındadır. Gönüllü karbon piyasasında süreçler Kyoo prookolü kapsamında zorunlu olarak uygulanan esneklik düzeneklerine göre daha karmaşıkır. Türkiye; BMİDÇS (Birleşmiş Milleler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi) Ek-I Lisesinde yer alması nedeniyle CDM projelerine ev sahipliği yapamamaka, Kyoo Prookolü Ek- Lisesi nde yer almayarak emisyon azalım hedefi belirlemediği için de Esneklik Mekanizmalarında yaırımcı olarak yer alma zorunluluğu bulunmamakadır. Dolayısıyla Türkiye, döneminde Kyoo Prookolü esneklik mekanizmalarında yaırımcı (karbon alıcı) ya da ev sahibi (karbon saıcı) ülke olarak yer alamayacakır (Çevre ve Orman Bakanlığı Özel İhisas Raporu, 008: 37). 006 yılından iibaren gönüllü karbon piyasasında, sera gazı salım azalım projeleri ile yer alan Türkiye de ilk kez Fuurecamp GmbH adlı danışman şirke arafından sera gazı salım azalım projesi olarak hazırlanan 30 MW kurulu gücündeki Bandırma Rüzgâr Enerjisi Sanrali (BARES) yıllık on CO azalımı sağlamışır. Bu projenin hazırlanmasından sonra Türkiye piyasasında enerji yaırımlarının gönüllü karbon piyasasından yararlanmak için hızla proje hazırlandığı görülmekedir (Taşdan, 008: 7). Türkiye, BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ne 004 e araf olmuşur. Diğer arafan Kyoo Prookolü, Avrupa Birliği nin çevre mükesebaının bir parçası olduğu için Avrupa Birliği ne kaılmak iseyen Türkiye için Prookolü kabul emek kaçınılmaz olmuşur. Bunun üzerine yaklaşık beş yıl sonra Türkiye, Şuba 009 da Kyoo Prookolünü imzalayan ülkeler arasına kaılırken, Mayıs 009 da Prookol Resmi Gazeede yayınlanarak yürürlüğe girmişir. Türkiye nin Kyoo Prookolü nü imzalamış olması, ülkeye 01 ye kadar bir yükümlülük geirmemekedir. Bu kapsamda Türkiye organize olmayan piyasalarda işlem yapabilmekedir. Türkiye deki şirkeler yapıkları ve onaylanmış emisyon indirimi (Verified Emission Reducions-VER) olarak adlandırılan indirimlerini Birleşmiş Milleler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi arafından akredie edilmiş kurumlara onaylaabilmekedir. Onaylanan bu indirimler ise gönüllü karbon indirimi birimleri olarak ezgahüsü piyasalarda işlem görebilmekedir (Çiko, 009: 13). Bununla birlike aralarında Türkiye nin de bulunduğu ve 01 41

6 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) yılına kadar yükümlülüğü bulunmayan ülkelerden daha sonrası için bazı çalışmalarda bulunmaları beklenmekedir. Bu çalışmalar, sera gazı emisyonuna sebep olan kullanım alanlarında mevzua çalışmaları, güneş ve alernaif enerji kaynaklarından ekin şekilde faydalanma, ulaşım ve çöp depolamada çevreciliğin emel ilke olması, ısınma, ulaşım, eknoloji konularında daha az enerji kullanımı, fosil yakılar yerine bio-dizel yakıların kullanılması, ermik sanrallerde daha az karbon çıkaran sisemlerin kullanılması, sera gazı envaneri çalışmalarının başlaılması, sürdürülebilir aık yöneiminin yaşama geçirilmesi, ormanlaşırma çalışmalarının hızlanması şeklinde sıralanabilir (Çiko, 009: 1-14) 5. AMPİRİK ÇALIŞMA Çalışmanın bu kısmında karbon salınımlarına ilişkin bir simülasyon gerçekleşirilmiş ve opsiyon fiyalaması yapılmışır Veri Sei Çalışmada kullanılan kirlenme seviyesi, ülkesel bazda üreilen günlük karbon salınımı olarak kabul edilmiş ve simüle edilmeye çalışılmışır. Çalışmanın amacı karbon piyasasına ai ürev ensrümanların fiyaının belirlenmeye çalışılması olduğu için; salınım kavramı, mereküp hava başına (CO mol/m 3 hava) düşen karbondioksi gazının mol sayısı olarak düşünülmüş ve simüle edilmişir. Sera gazları anımı sadece karbondioksi gazını içermemekedir. Ancak çalışmada yanma reaksiyonlarında emel çıkı olarak karbondioksi gazının kullanılması da yanlış olmayacakır. Karbon gazlarının simülasyonu geomerik brownian meodu kullanılarak oluşurulmuşur. Bu meodun kullanılma sebebi; belirli bir ülke veya belirli bir coğrafya üzerindeki karbon salınımının birincil olarak enerji üreimi ve enerji kaynaklarından ekilenmesidir. Bir sonraki adımda üreilen bu değerler belirli ve uluslar arası arenada kabul edilen sabi bir koa değeri ile karşılaşırılmışır. Koa değeri; Kyoo prookolunü imzalayan ülkeler için üreebilecekleri karbon salınımı bakımından limi bir değerdir. Aşılması halinde, karbon salınımı daha az olan bir ülkeden ilgili karbon salınımı hakkının alınması gerekmekedir zaen bu işlem karbon piyasalarının oluşurulma sebebidir (Özcan ve Kayman,010: 8) Aşılan kısmın bu şekilde elafi edilmemesi ceza gerekirir. Bu bakımdan koa değeri basi Avrupa ipi opsiyonlarda sabi bir değer olan kullanım fiyaı ile özdeşleşirilebilir. Basi olarak opsiyon fiyaları da Black&Scholes opsiyon fiyalama eorisi ve varsayımları kullanılarak üreilmişir. 5.. Meodoloji Özellikle fosil yakılarından enerji elde edilmesi ile oluşan; karbon dioksi, karbon monoksi, kükür oksiler, azo oksiler gibi çesili gazlar, kurum ve kül gibi kaı anecikler ve çeşili hidrokarbon bileşikleri, havadaki kirlenme derecesinin belirlenmesi bakımından oldukça önemlidir (Aeşok vd;yil: ). Sera ekisine neden olan bu çıkıların mikarlarındaki arışın azalılması isenmekedir. Karbon piyasalarında yer alan ürev ürünlerin fiyalarının hesaplanmasında bu zararlı maddelerin havadaki mikarı belirleyici bir unsur nieliği aşımakadır. Bu nedenle çalışmada fiyalamanın birincil unsuru olarak karbon salınımının öngörülmesi ve simüle edilmesi ile fiyalama işlemine başlanılmışır. Karbon salınımın simülasyonu için geomerik brownian harekei ve varsayımları kabul edilmişir. Rassal yürüyüş olarak da bilinen brownian harekein özel bir hali olan geomerik brownian hareke kesikli bir zaman aralığında ΔS = S ( μδ + σδw ) şeklinde anımlanır. Görüleceği gibi anındaki kesikli değişim; anındaki fiyaa, ilgili fiyaın zaman serisinin oralama geiri oranı (μ), oynaklık (σ ) değerine ve 4

7 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) Wiener sürecine ( W ) bağımlıdır. Elde edilen değerlerin, ilgili varlığın bekleni değeri ve oynaklığı değişmemek üzere rassal enformasyon aracılığıyla üreildiği varsayılmışır. Sürekli zamanda ise çok küçük zaman aralıklarında anımı Euler meodu kullanılarak; ds = S ( μ d + σdw ) şeklini alır. Temel olarak fiya değişimi; yoğunluk (drif) ve yayılma (diffusion) erimlerinden oluşmakadır. Yoğunluk erimi; geiri oralaması ve zaman değişimi olan erimlerden ibareir ve doğrusal bir değişim gösermekedir. Yayılma erimi ise; zaman içerisinde sabi kabul edilen oynaklık ve Wiener sürecinden oluşmakadır. Yayılma erimi, değişkenlik erimi olan oynaklık ile beyaz gürülü olarak da düşünülen Wiener sürecinden oluşuğu için; değişim ekisini siseme ekleyen kısımdır. Oralama geiri erimi ile oynaklık erimlerinin süreç boyunca ds sabi olarak kabul edilmeleri = ad + bdw göserimini kolaylaşırır;(a ve b erimleri süreç S boyunca sabi ve poziifir).bu diferansiyel denklemin çözümü; S = S e σ ( μ ) + σw 0 ( S 0 > 0) şeklindedir. Her iki arafın e abanı ile doğal logarimasını σ alarak; ln( S ) = ln( S0) + ( μ ) + σw şeklinde de göserilebilir.brownian harekee, Wiener sürecinin anımlanması bazı koşullara bağlıdır. Sürecin sıfır nokasından başlaması ve bu anda sıfır değerine sahip olması gerekmekedir. ( W0 = 0, = 0) Sürecin beklenen değeri sıfır ve oynaklığı olan normal bir dağılıma ( N(0, )) sahip olmalıdır. Son olarak değişimler birbirinden bağımsız ve değişimlerin kendisi de normal dağılıma sahip olmalıdır. Bu değişimlerin dağılımı ( N(0, d)) olarak kabul edilebilir.bu varsayımlar alında karbon salınımın sürekli zamanda alacağı değerlerin, geomerik brownian hareke ile anımlanabileceği kabul edilmişir. Belirli şarlar alında, büyük makroekonomik değişimlerin olmadığı bir oramda karbon salınımını, bir ülke ve bölge üzerindeki enerji üreim koşullarının belirleyecek olduğu varsayılmışır. Üreim mikarındaki değişimin enerji üreimini ekilemesi makroekonomik fakörlerin değişimi ile belirlenebilir. Ancak makro ekonomik ekilerin uzun zaman süreleri boyunca ekili olup enerji ihiyacının belirlenmesinde kısa vadeli ve direk şoklar yaramayacağı açıkır. Sonuç olarak; karbon salınımı ile enerji üreimi açısından doğrusal ve poziif bir korelasyon olduğu sonucuna varılabilir. Bu şekilde karbon salınımını ahminlemek için; aşırılıkların olmadığı düzgün paikalar izleyen bir süreç olan geomerik brownian hareke kullanılabilir. Aşağıda simüle edilmiş karbon salınımı değerleri verilmişir. 43

8 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) Grafik 1: Zamana Göre Karbon Salınımı Değerleri Karbon Salın ım değerleri; Zaman; Yukarıda açıklanan varsayımlar alında; Grafik-1 de görülebileceği gibi karbon salınımı değerleri verilmişir. Temel olarak; dünya üzerindeki karbon salınımının aran haa monoon aran olarak kabul edilmişir. Bu sonuç yukarıdaki varsayımlar ile çelişmemekedir. Özellikle gelişmeke olan ülkelerde açığa çıkan aşırı karbon salınımı, ülkede aran enerji ihiyacı ile açıklanabilir(özcan ve Kayman, 14). Bu nedenle gelişmeke olan ülkelerde karbon salınımlarını ahminlemek için; simülasyon serilerinden genel eğimleri sıfır ve sıfırdan büyük olanların ercih edilmesi daha isabeli olacakır. Burada genel eğim ile kasedilen olgu; göserilebilir. Grafik : Aran Karbon Salınımı y x T an α =, ( ) T y x T > şeklinde Aran Karbon salımı; Benzer şekilde gelişmiş olan ekonomilerde çevreye duyarlı enerji üreen sisemler ön plana çıkmakadır. Gelişmiş ekonomilerin bulunduğu ülke veya bölgelerin bulunduğu yerler karbon salınımının ahminlenmesi için, genel eğimi negaif, sıfırdan küçük simülasyon serileri ercih edilmelidir. 44

9 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) Grafik 3: Azalan Karbon Salınımı Azalan Karbon salınımı; Karbon ürev ürünlerini fiyalamak için gerekli karbon salınımı değişkenini anımladıkan sonra, fiyalamaya uygun bir model kullanılmalıdır. Temel varsayımda; karbon salınımı ile enerji üreimi arasında neredeyse am bir korelasyon olduğu ve üreimi ekileyen birincil fakörlerin başında makroekonomik değişkenlerin geldiği öne sürülmüşür. Bu nedenle düzgün ve aşırılıkların olmadığı bir paikayı akip eden karbon salınımının gerçekleşiği durumda, yine makroekonomik veriler arafından yön verilen faiz oranlarının da neredeyse sabi olduğu varsayılabilir. Faiz oranlarının sabi kabul edilmesi, Geomerik Brownian Harekee uygun bir değişkenin bulunması ve sabi bir koa değerinin karbon piyasaların emelinde yer alması iibariyle; söz konusu piyasaya ai ürev ürünlerin fiyalanmasında Black&Scholes opsiyon fiyalama eoremi ve varsayımlarının kullanılabileceğini düşündürmekedir. Söz konusu kabullenmeler, eoremin varsayımları ile benzeşmekedir. Karbon Piyasası dahilinde; karbon opsiyonun fiyaı ( f (, S ) ); zamana ve dayanak varlık fiyaına göre değişim gösermekedir. Çalışmada dayanak varlık olarak havada bulunan CO mikarı seçilmişir. Bu karbon salınımı değeri ile birim fiya (mereküp*birim fiya/mol CO ) çarpılarak emel göserge olan kirlenme derecesinin fiyaı bulunabilir. Havada bulunan CO mikarı S ile göserilsin. Arık karbon ürevinin değer değişimi, zaman ve havada bulunan karbondioksi mikarı arafından belirlenmekedir. Io-Lemma yönemi kullanılarak; f f df = μ + + S 1 f S σ S f d + σsdw S şeklinde iki değişkene göre karbon opsiyonunun fiya değişimi belirlenir. Black&Scholes opsiyon fiyalama eoremi, bir maringale koşulu olarak kabul edildiği üzere; geiri risk-yansız bir şekilde risksiz faiz oranı kadardır. f f 1 f + rs + σ S = rf.sonuç olarak fiyalama eoremi; S S 45

10 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) C = e + r( T ) δ = T 1 N( d) = π 1 = d ( S exp{( r σ / )( T ) + σy} K) C = S N( d ) Ke d d ln( S = 1 σ 1 d e / K) + ( r + σ / ) δ δ x / σ rδ δ dx N( d ) + exp( y şeklinde çözülmekedir. /(( T )) dy Bu kabullenme alında; simüle edilmiş karbon salınımı mikarları üzerinden yazılan Alım opsiyonu ve saım opsiyonu değerleri aşağıdaki grafiklerde göserilmişir. Grafik 4:Alım Opsiyonu Değerleri Grafik 5: Saım Opsiyonu Değerleri Alım opsiyonu değerleri; Saım Opsiyonları grafiği; Değ er; Değ er; Zaman; Zaman; 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Küresel ısınmaya neden olarak öncelikle fosil yakıların kullanılması sonucu yerkürede oluşan sera ekisi arık gelişmiş büün oplumların dikkaini çekmişir. Doğaya duyarlı enerji üreim sisemlerine yönelen bazı gelişmiş oplumlar, uluslar arası arenada diğer oplumları da bu siseme yönelmeye ve karbon salınımını azalmaya çalışmakadırlar. Özellikle gelişmeke olan ülkeler için bu değişiklikler çok fazla maliyee yol açmakadırlar. Bu nedenle, bir arafan karbon salınımı arzı diğer arafan karbon salınımı alebi birbiri ile çakışır hale gelmişir. Bu süreç içinde özellikle sanayi bakımından az gelişmiş ülkeler doğaya duyarlı eknolojilere yönelmiş, gelişmiş ülkeler karbon koalarındaki fazlayı, koa mikarını aşan gelişmeke olan ülkelere sama imkanı bulmuşlardır. Firma bazında ise; yeni ve doğaya duyarlı eknolojiye yönelmenin maliyei ile karbon ürevlerini alarak yasal sorumluluklardan kurulmanın maliyei karşılaşırılır hale gelmişir. Bu ikilem emel olarak, karbon piyasalarının oluşum ve gelişim nedenidir. Çalışmada karbon ürevlerinin fiyalandırılması incelenmiş ve alernaif olarak kullanılan baz malın hesaplanmasında kirlenme derecesi kullanılmışır. Başlangıç olarak geomerik brownian hareke ile üreilen karbon salınımı serisinden yola çıkılarak, kirlenme derecesine bağlı basi Avrupa ipi alım-saım karbon opsiyonları incelenmişir. Sonuç olarak, henüz Türkiye de piyasası olmayan bir ürün olan karbon 46

11 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) ürevlerinin fiyalandırılması açısından memnun edici sonuçlar ile karşılaşılmışır. Firmalar, ürev ürünlerin sağladığı kaldıraç ekisi ile az bir maliyee kalanarak yasal sorumluluklardan kurulabilmekedirler. Özellikle kullanılan varsayımların, opsiyon işlemcileri arafından sıkça kullanılan Black&Scholes opsiyon fiyalama eoremine uygun belirlenmesi, söz konusu yönemin kullanılabilirliğini arırmakadır. KAYNAKLAR A. CHAUREY, T.C. KANDPAL, Carbon abaemen poenial of solar home sysems in India and heir cos reducion due o carbon finance, Energy Policy 37 (009) Birol KOVANCILAR (001), Küresel Isınma Sorununun Çözümünde Karbon Vergisi ve Ekinliği, Celal Bayar Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, Yöneim ve Ekonomi Dergisi, Cil: 8, Sayı:, 7-0 Cemal Seçkin AKSAY, Osman KETENOĞLU, Laif KURT, Küresel Isınma ve İklim Değişikliği, Selçuk Üniversiesi Fen Edebiya Fakülesi Fen Dergisi, Sayı 5, (005) 9-41 Çevre ve Orman Bakanlığı Özel İhisas Komisyonu Raporu (008). Kyoo Prookolü Esneklik Mekanizmaları ve Diğer Uluslar arası Emisyon Ticarei Sisemleri, ( ). Değer ALPER, Adem ANBAR, İklim Değişikliğinin Finansal Hizme Sekörüne Ekileri, Elekronik Sosyal Bilimler Dergisi, Kış 008, C:7, S:3, 3-53 Erdem Rıfa ÖZCAN, Selçuk KAYMAN, Enerji Tükeimindeki Değişimin Küresel Isınmaya Ekisi ve ABD, AB Ülkeleri, Japonya, Çin ve Türkiye Karşılaşırması: , hp:// Erişim Tarihi: Farız TAŞDAN, Kyoo Prookolü Finansal Desek Mekanizmaları Çerçevesinde Türkiye de Gönüllü Salım Ticarei, 1. Ulusal Enerji Verimliliği Forumu, Ocak 009, İsanbul Gönüllü Karbon Piyasaları ve Türkiye İçin Taşıdığı Fırsalar, GAIA Raporu, Haziran 008 Gülin ŞİRİN, Nilüfer IŞIK, Sevil Didem GÜLÖZ, Emisyon Ticarei Uygulaması ve Türkiye ye Ekileri, hp:// Erişim Tarihi: Hayriye SAMUR, Küresel İklim Değişikliğinin Ekileri ve Uluslararası Alandaki Mücadele Sraejileri, Uluslar arası Küresel İklim Değişikliği ve Çevresel Ekileri Konferansı, 18-0 Ekim 007, Konya Hugh BIGSBY, Carbon banking: Creaing flexibiliy for fores owners, Fores Ecology and Managemen 57 (009) John CREEDY, Caherine SLEEMAN, Carbon axaion, prices and welfare in New Zealand, Ecological Economics 57 (006) Julien CHEVALLIER, Carbon fuures and macroeconomic risk facors: A view from he EU ETS, Energy Economics 31 (009) K.Y. SHOW, D.J. LEE, Carbon credi and emission rading: Anaerobic wasewaer reamen, Journal of he Chinese Insiue of Chemical Engineers 39 (008)

12 Cil, Sayı, 010 ISSN: (Online) LABATT, S. and WHITE R.R., (007), Carbon Finance: The Financial Implicaions of Climae Change, Published by Jonh Wiley&Sons, INC, Hoboken, New Jersey Mura TÜRKEŞ, Uku M. SÜMER, Gönül ÇETİNER, (000); Küresel iklim değişikliği ve olası ekileri, Çevre Bakanlığı, Birleşmiş Milleler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi, Seminer Noları, 7-4; ÇKÖK Gn. Md. Ankara Osman PEKER, Musafa DEMİRCİ, İklim Değişikliğinin Bilim ve Ekonomi Perspekifinden Analizi, Süleyman Demirel Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Yıl: 008, Cil: 13, Sayı: 1, Örgen UĞURLU, İlke ÖRÇEN, Küresel Isınmanın Türkiye nin Enerji Kaynaklarına Olası Ekileri, TMMOB Türkiye VI. Enerji Sempozyumu- Küresel Enerji Poliikaları ve Türkiye Gerçeği, Ekim, 007, Ankara. Özcan ÇİKOT, (009), Avrupa da Karbon ve Enerji Borsaları, Sermaye Piyasasında Gündem Dergisi, 8: 9-3. Sibel Berrin GÜÇLÜ, (006), Emisyon icare sisemi: Karbon Piyasası, Mealurji Dergisi, sayı: 14, hp:// (Erişim arihi: ) Sibel Berrin GÜÇLÜ, (009), Kyoo prookolü ve Türkiye nin Prookol Karşısında Durumu, Mealurji Dergisi, sayı: 14, (Erişim Tarihi: ) Timo BUSCH, Volker H. HOFFMANN, Emerging carbon consrains for corporae risk managemen, Ecologıcal economics 6 (007) Yücel AYRIÇAY, (008), Çevre Finansmanında Yeni Bir Trend: Avrupa Birliği Emisyon İzinleri Piyasası, Çevre finansmanı: Muhasebe ve Finansman İçin Yeni Trendler, Ediörler: Yücel Ayrıçay, Abdülmeci KARATAŞ, Gazi Kiabevi,