Yağ mur EROL Gaziosmanapaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, TOKAT

Transkript

1 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Yeşil Pazarlama ve Meyve-Sebze Sanayi İşletmelerinde Yeşil Pazarlama Stratejileri: Tokat İli Örneği Rüveyda KIZILOĞLU Arş. Gör. Ayşegül UTKU Meral UZUNÖZ Doç. Dr. Yağ mur EROL Gaziosmanapaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, TOKAT Özet Yeşil pazarlama, ürün ambalajından, son kullanımından sonra atık hale geldiği aşamaya kadar yeşil kaliteyi içermesini öngören ve bu amaçla tüketicileri bilgilendirici işaret ve açıklamalara, ürün veya hizmeti sunum aşamasında öncelik vermektedir. Bu çalışmada, çevrenin korunmasına yönelik olarak Tokat ili meyve-sebze işleme sanayilerinde yeşil pazarlama uygulamasının mevcut durumunu ve uygulanan stratejilerini belirlemek amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda çalışmada, Tokat ilinde meyve-sebze işleme sanayi alanında faaliyet gösteren 17 adet işletme ile tam sayım yöntemi kullanılarak anket yolu ile toplanan veriler kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, işletmelerin %58.82 sinin yeşil pazarlama uygulamadığı fakat aslında bilinçsiz olarak yeşil pazarlama yaptıkları ve %41.18 nin bilinçli ve sertifikalı olarak yeşil pazarlama yaptığı belirlenmiştir. İlave olarak, meyve-sebze işleme sanayi işletmelerini yeşil pazarlama stratejilerine yönelten nedenlerin başında insanı, doğayı ve çevreyi koruma isteği gelirken, ürün kalitesini arttırma isteği ikinci olarak takip etmektedir. Anahtar Kelimeler: Yeşil Pazarlama, Çevre Koruma, Meyve-Sebze İşleme Sanayi Green Marketing and Green Marketing Strategies for Fruit and Vegetable Industry Firms: The Case of Tokat City Abstract Green marketing assumes green quality to be included along the process from product packaging until the stage where product becomes a waste after being used up, and therefore, it gives priority to labels, signs or explanations informing the consumers at the presentation stage of product or services. In an effort to protect the environment, this study aims at determining the current state of green marketing and the strategies applied in fruit and vegetables processing industry in Tokat province. With this aim, the full enumeration method was used since all 17 fruit and vegetables processing firms in Tokat province were included in the study. According to the results of the data analysis collected through a questionnaire, it was determined that % of the firms did not apply green marketing rules, but they considered themselves green marketers while % were proficient and certified green marketers. While primary reason directing fruit and vegetable processing firms to green marketing strategies was the tendency to protect the nature, environment and people, improving the quality of product was a secondary intention. Key words: Green marketing, environmental protection, fruit and vegetables processing industry 1. Giriş Yeşil pazarlama, toplumsal pazarlamadan doğmuştur. Toplumsal pazarlama, müşterileri sadece memnun etmekle kalmayıp toplumun ilgilerini de göz önüne almayı amaçlayan bir pazarlama yaklaşımıdır. Kotler (2000) toplumsal pazarlamayı; Organizasyonun görevi, hedef alınan pazarların ihtiyaçlarını, arzularını ve çıkarlarını belirleyip, arzu edilen tatmini rakiplerinden daha etkili ve verimli sunarken, tüketiciyi tatmin etme işini, tüketicinin ve toplumun refahını muhafaza edecek veya daha da arttıracak şekilde yapacaktır şeklinde tanımlamıştır (Türk ve Kök 2010). Toplumsal pazarlama kavramı pazarlamacılardan, pazarlama faaliyetlerinde sosyal ve ahlâki düşünceler üzerinde durmalarını da ister. Toplumsal sorumlulukların farkında olmak ve bu sorumluluklar çerçevesinde hareket etmek işletmelerde aranacak şartlar; Çevreye zararlı ürünler ve üretim şekillerinden vazgeçmek, Çevreye zararlı olan hammaddelerin işlenmesini durdurmak ve Yeşil pazarlamayı uygulamaktır (Uydacı, 2002). Yeşil Pazarlama, pazarlama çabalarında çevre konularını anlamayı, bu konulara karşı hassas olmayı, dengesiz kaynak dağılımını dengeleme noktasında katkı sağlamayı ve tüm pazarlama karar ve uygulamalarında bu konularda toplumsal zarar verici davranışlardan kaçınmayı ifade eder. Yeşil pazarlama; toplumsal kaynakların etkili ve verimli kullanılması, kirletilmemesi, muhafaza edilmesi, ürünleri kullanacak ya da tüketecek olanların sağlık ve güvenliklerinin gözetilmesi ve aldatıcı, yanıltıcı çabalardan uzak durulmasını içerir (Torlak, 2009). Yeşil pazarlamanın hedef kitlesi, yaşam biçimlerine uygun ve çevreye karşı sorumlu ürünler kullanmak isteyen yeşil tüketicilerdir (Emgin ve Türk, 2004). 942

2 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Yeşil pazarlama; sürdürülebilir gelişme, sosyal sorumluluk, çevre korumaya uygun ürünlerin üretilmesi, tüketicilerin istek ve ihtiyaçlarını karşılarken ve uzun vadede kazançlı olmayı düşünürken çevreye verilen zararı minimum düzeye indirmeyi amaçlayan pazarlamadır. Temelde yeşil pazarlamanın iki amacı vardır: (1) Çevreye uyumlu, çevreye dost ürünler geliştirip arz etmek ve (2) Bütün paydaşlara işletmenin doğal çevreye karşı hassas, dost olduğu fikrini veren kalite temelli bir imaj yaratmak (Miles ve Russell, 1997). Yani, çevreye duyarlı ve uyumlu ürünlerin üretilmesini teşvik edici önlemler geliştirmek ve uygulamak ve geri dönüştürülebilir, çevreyle dost ürünlerin üretilerek, fiyatının diğerlerine oranla yüksek olmasına karşın, tüketicilerin bu ürünleri tercih etmelerini sağlamaya çalışan pazarlamadır. Sadece ürünün kendisinin çevreye duyarlı olmasından değil aynı zamanda tasarımından başlayarak üretilmesi, dağıtılması, tüketilmesi ve sonrasında yaşanan süreçlerde de çevreyi korumak yeşil pazarlamanın amaçları içindedir (Altunışık vd, 2006). Çevre sorumluluğu arttan tüketicilerin talebini kaliteli şekilde karşılamaya çalışan işletmenin yeşil pazarlamayı yapmasının başlıca nedenleri arasında; İşletmeler, yeşil pazarlamayı hedeflerine ulaşmak üzere kullanabilecekleri bir fırsat olarak algılamaktadırlar. İşletmeler daha fazla sosyal sorumluluk taşımaya yönelik ahlâki bir yükümlülükleri olduğuna inanmaktadırlar. Devlet organları işletmeleri daha sorumlu olmaya zorlamaktadır. Rakiplerin çevreci faaliyetleri işletmelere yeşil pazarlama faaliyetlerini değiştirmeleri yönünde baskı uygulamaktadır. Atık tasfiyesiyle ilgili maliyet faktörleri ya da materyal kullanımındaki düşüşler işletmeleri davranışlarını değiştirmeye zorlamaktadır (Polonsky, 2006). Bu çalışmada; bir pazarlama anlayışı olarak yeşil pazarlama stratejisi ve Tokat ilinde faaliyet gösteren meyve-sebze işleme sanayilerinin yeşil pazarlama uygulamalarının incelenmiştir. Bu doğrultuda çalışmanın amacı, Tokat ilinde faaliyet gösteren meyve sebze işleme sanayilerinin yöneticilerinin, sosyal sorumluluk kapsamında çevrenin korunmasına dair görüşlerinin belirlenmesi ve bu görüşlerin, yöneticilerin demografik özelliklerine göre farklılık gösterip göstermediğini incelenmesi olarak belirtilebilir. Diğer taraftan, çevrenin korunmasına yönelik olarak işletmelerin, yeşil pazarlama uygulamasının olup olmadığı, neden uygulamadıkları veya uyguluyorlarsa yeşil pazarlama stratejilerini belirlemek çalışmanın diğer amaçlarını oluşturmaktadır. 2. Materyal ve Yöntem 2.1 Materyal Araştırmanın materyalini, Tokat ilinde faaliyet gösteren meyve-sebze işleme sanayi alanında faaliyet gösteren işletmelerle yapılan anketlerden elde edilen veriler oluşturmaktadır Yöntem Araştırma bölgesinde, 19 meyve-sebze işleme sanayisi olduğu tespit edilmiştir. Fakat bir işletmenin çeşitli nedenlerden dolayı faaliyetine son verdiği ve bir işletmenin başka işleme dalında faaliyet gösterdiği tespit edildiğinden 17 meyvesebze işleme sanayinin tamamı araştırma kapsamına alınmış ve tam sayım yöntemi kullanılmıştır. Çizelge 1. Tokat İlinde Faaliyet Gösteren Meyve-Sebze İşleme Sanayilerinin Dağılımı Frekans Değerleri (%) Merkez Niksar Zile Pazar Toplam Kaynak: Anonim, Araştırma Bulguları Araştırma kapsamında ele alınan meyve-sebze sanayi işlemelerin yöneticilerinin ortalama yaşının olduğu tespit edilmiştir. İşletme yöneticilerinin eğitim durumuna bakıldığında %29.42 sinin lise, %64.70 nin üniversite mezunu ve %5.88 nin yüksek lisans yaptığı ve işletmelerin %94.12 sinin erkek yönetici, %5.88 nin de bayan yönetici tarafından yönetildiği belirlenmiştir. İşletmelerdeki çalışanların dağılımına bakıldığında her işletmenin birer genel müdürü ve pazarlama müdürü veya çevre sorumlusu olduğu görülmektedir. Ancak işletmelerin %82.35 inde sadece pazarlama müdürü ve %17.65 inde sadece çevre sorumlusu olduğu gözlenmiştir. Çizelge 2 ye bakıldığında meyve-sebze işleme sanayilerin en fazla çalışan oranını %84.95 ile işçiler oluştururken bunu %2.70 oranı ile gıda mühendisleri izlemektedir. 943

3 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Çizelge 2. İşletmede Çalışanların Dağılımı N (%) Genel Müdür Genel Müdür Yardımcısı Pazarlama Müdürü Çevre Sorumlusu Pazarlama Müd./Çevre Sorumlusu Kalite Sorumlusu Ziraat Müh Gıda Müh Diğer (İşçi) Toplam Çalışmada meyve-sebze sanayi işlemelerinin desteklenmelerden yararlanıp yararlanmadığı araştırılmıştır. Bu netice sonucunda meyve-sebze işleme sanayi işletmelerinin %76.47 sinin desteklerden yararlandığı %23.52 sinin yararlanmadığını belirlenmiştir. İşletmelerin hammaddeyi %35.29 nun peşin veya bir kısmını peşin bir kısmının vadeli olarak alındığı tespit edilmiştir (Çizelge 3). Çizelge 3. Meyve-Sebze İşletmelerin Hammadde Alım Şekilleri Peşin Vadeli Peşin+Vadeli İşletmelerin %52.94 ü hammaddeyi kendilerinin ürettiğini belirtirken, %47.05 i kendilerinin üretmediğini, %23.52 i dışarıdan aldığı ifade etmişlerdir. Kendi üretimini yapan işletmelerin %35.29 nun sözleşmeli tarım yaptığı tespit edilmiştir. Meyve-sebze işletmelerin salça yapımı ve kuşburnu marmelat yapımı için en fazla %35.29 oranında meyve işledikleri tespit edilmiştir (Çizelge 4). Çizelge 4. Meyve-Sebze İşletmelerin İşledikleri ÜrünGruplarının Dağılımı Meyve Sebze Meyve-Sebze Meyve-sebze işletmelerin değişen teknolojiyi takip durumu incelendiğinde %82.35 nin takip ederken %17.64 nün takip edemediği belirlenmiştir. Değişen teknolojiyi takip eden işletmelerin %64.70 nin modern, %11.76 nın geleneksel ve %5.88 nin geçiş aşamasında olduğu belirlenmiştir. Meyve-sebze işletmelerin uyguladı ambalajlama türüne bakıldığında %70.58 nin cam şişe kullandığı belirlenmiştir ve yeşil pazarlama politikasından çok sağlık nedeni ile cam şişe talep ettiği belirlenmiştir. Cam şişeyi kağıt kutu, naylon paket, teneke kutu ve plastik şişe takip etmektedir (Çizelge 5). Çizelge 5. Meyve-Sebze İşletmelerde Kullanılan Ambalaj Türleri Paket Folyo - - Kılıf - - Torba - - Kağıt Kutu Naylon Cam Şişe Teneke Kutu Plastik Şişe Tahta Kutu

4 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Bölgede meyve-sebze işletmelerin pazarlama konusunda tamamının (%100.00) faaliyet gösterdiği tespit edilmiştir. Pazarlamanın en fazla yapıldığı yerin şehir içi marketler olduğu gözlenmiştir (Çizelge 6). Çizelge 6. Meyve-Sebze İşletmelerin Pazarlamaların Yapıldığı Yerler İl içi Market Bakkal Toptancı İl dışı Yurt dışı Çizelge 7. Meyve-Sebze İşletmelerin Pazarlamada Karşılaşılan En Önemli Sorunlar Haksız rekabet 9 52,94 Talep Yetersizliği 3 17,64 Hammadde Yetersizliği 1 5,88 Mevsimsel üretimden kaynaklanan sorunlar 4 23,52 Sermaye Yetersizliği 2 11,76 Teknoloji Yetersizliği 2 11,76 Pazar Yetersizliği 2 11,76 Yeni Ürünün Piyasaya Çıkması 3 17,64 Meyve-sebze işletmelerine Pazarlamada Karşılaşılan En Önemli Sorunlar Nelerdir diye sorulduğunda yarısından fazlası (%52,94) haksız rekabet cevabını vermiştir. Haksız rekabet sorununu mevsimsel üretim (%23,52), talep yetersizliği (%17,54) ve yeni ürünün piyasaya çıkması (%17,64) takip etmektedir (Çizelge 7). Meyve-sebze işletmelerin pazar faaliyeti yaparken dikkat edilen en önemli konulara bakıldığında işletmelerin %52.94 nün maliyetleri azaltmak, %41.17 sinin talebi karşılamak, %29.41 nin çevre kirliliği, %23.52 sinin enerji tüketimi ve %17.64 nün diğer kaynakların tüketimi olduğu belirtilmiştir. Görüşülen sebze-meyve işletmelerin işletme bünyesinde %41.18 nin yeşil pazarlama uygulaması olduğunu söylerken %58.82 sinde olmadığı söylenmiştir. Buda Tokat ilinde meyve sebze işleme sanayilerinin yarısından fazlasının yeşil pazarlama yapmadığını ortaya çıkarıyor. Yeşil pazarlama uygulamama nedenleri; %47.05 nin bilmediğinden, %23.52 sinin maliyetinden dolayı, %11.76 sımn uygun görmediğinden ve %5.88 nin zorluğundan dolayı olduğu belirlenmiştir. Meyve-sebze işletmelerin geri dönüşüm birimi; %76.47 sinde olduğu fakat %23.53 ünde olmadığı belirlenmiştir. İşletmelerindeki ürünlerde %58.82 nin geri dönüşüm işaretinin olduğu %41.17 sinde olmadığı belirlenmiştir. Geri dönüşüm işaretinin %47.05 inde paketlemede, %11.76 sında iade bölümünde ve %5.88 inde etiketleme (ambalaj atıkları) aşamalarında uygulandığı tespit edilmiştir. Çizelge 8. Meyve-Sebze İşletmelerinde Yeşil Pazarlama Kavramını Tanımlama Halk sağlığı, güvenliği ve tüketici bakımından koruma sağlamak İç pazarda malların serbest dolaşımını sağlamak - - Mevzuatın bilimsel gerçeklere dayalı olması Avrupa enstitüsü rekabet edilebilirliğini sağlamak İhracatı artırmak HACCP (Personel hijyeni, hammadde hijyeni, ortam hijyeni vs) sistemini kullanımının yaygınlaştırılması Gıda mevzuatın kolay anlaşılabilir, uygulanabilir ve akıcı olması sağlanmaktadır Çizelge 8 incelendiğinde, işletmelerin yeşil pazarlama kavramını nasıl tanımladıkları görülmektedir. Çeşitli yeşil pazarlama tanımlarında bulunan işletmelerin %47.05 nin Halk sağlığ ı, güvenliği ve tüketici bakımından koruma sağlamak olarak tanımlamıştır. İşletmelerin %41.17 sinde yeşil pazarlama uygulamaya yönelik bir stratejinin olduğu %58.82 sinde olmadığı tespit edilmiştir. Yeşil pazarlama uygulamaya yönelik stratejinin en önemlileri yeşil ürün stratejisi ve yeşil tutundurma stratejisi oluşturmaktadır. 945

5 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Meyve-sebze işletmelerinde yeşil pazarlama amaçları başında %35.29 oranında diğer firmalara çevreye hassas olduğu imajı vermek, %23.52 oranında kişilere çevreye hassas olduğu imajını vermek, %17.64 oranında çevreye uyumluluk ve %5.88 nin yeni ürün olduğu belirlenmiştir. Çizelge 9. Meyve-Sebze Sanayi İşletmelerinin Yeşil Pazarlama Stratejilerini Uygulamalarına Yönelik Bilinç Düzeyleri (%) Yeşil ürüne olan talep giderek artmaktadır Yeşil ürün talebinin artışına bağlı olarak çevre dostu hammadde talebi de artmaktadır Yeni ürün geliştirme sürecinde; yeşil (geri dönüşüm, yeniden kullanma, dayanıklılık, onarıla bilirlik vb.) özellikler dikkate alınmaktadır Yeşil üretimde insan, doğa ve çevre sağlığı ön planda tutulmaktadır Üretimde çevreci hammadde kullanılmaktadır Yeşil ürün geliştirme/üretme maliyetleri olumsuz yönde etkilemektedir Avrupa Pazarlarında yeşil ürüne devlet teşviki ön plandadır Uluslararası Pazarlarda yeşil stratejileri benimseyen işletmeler daha kolay finansman sağlamaktadır Yeşil ürün satışında önemli olan yüksek karlılık değil, uygun fiyatlı olmasıdır Dağıtım faaliyetlerinde yeşil lojistik yöntemler tercih edilmektedir Yeşil iletişimde, toplumda çevre bilincini geliştirmek amaçlanmaktadır Yeşil iletişim, işletme içi ve /veya dışı gruplar ile paylaşılmalıdır Çevre konulu sponsorluk, işletmenin çevreye olan duyarlılığının göstergesidir Çevreci faaliyetler halkla ilişkiler ile desteklenmelidir Çevreci faaliyetler reklam ile desteklenmelidir Ambalajlamada çevreci görüş benimsenmektedir Tedarikçilerin bile çevreci olduklarını kanıtlayan belgelere sahip olması gerekir Yeşil etiket, müşteriyle iletişimde en etkin yöntemlerden biridir Yeşil Pazarlama faaliyetleri işletme içinde periyodik olarak (6 ayda ya da yılda bir denetlenmelidir.) Yeşil denetimler sistemin iyileştirilmesini hedef almalıdır İşletmenin Yeşil Pazarlama faaliyetleri yasal makamlar tarafından da denetlenmelidir. 22.Yasal denetimler sonucu, yerine getirilmeyen uygulamalar karşısında işletmeye ağır cezalar verilebilmelidir. 23.Yeşil Pazarlama uygulamaları işletme imajını olumlu yönde etkilemektedir , , , Çevre standartlarına uyma/geliştirme konusunda liderlik edilmelidir. 42, , Çevre standartlarının gelişim sürecinde aktif rol alınmalıdır. 42, , , Geri dönüşümlü maddelerin performansı düştüğünden üretimde kullanılmamalıdır. 27.Ürün ve ambalajların geri dönüşümünde tedarikçiler ile işbirliği yapılmalıdır. 28.Yeşil Pazarlama Stratejilerinin Uygulanması süreci iç ve dış paydaşlarla işbirliğine dayanır. 57, , , , , , , Etkin bir atık yönetim sistemi çevre risklerini azaltır. 42, , Etkin bir atık yönetim sistemi girdi maliyetlerini azaltır. 57, , , Meyve-Sebze İşleme Sanayi İşletmelerinin Yeşil Pazarlama Stratejilerini Uygulamalarına Yönelik bilinç düzeylerini belirlerken her bir seçenek puanlanmıştır (Tamamen Katılıyorum 1, Kısmen Katılıyorum 2, Fikrim Yok 3, Kısmen Katılmıyorum 4 ve Tamamen Katılmıyorum 5) ve ideal davranışı ifade eden puan düzeyi belirlenmiştir. Herhangi bir işletmenin bu kriterlere göre en ideal bilinç düzeyine 30 puan en düşük bilinç düzeyine ise 150 puan olması gerekmekte- 946

6 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma dir. Buna göre görüşülen işletmeler arasında 90 puan alan işletme ortalama bir bilinç düzeyine sahip olmaktadır. Ancak işletmelerin %76.00 sı ortalamanın üstünde bir bilinç düzeyine sahipken ideal davranış sergileyen (30 puan=5 kişi) işletmeler %29.41 lik bir paya sahiptir. Ele alınan kriterlere göre işletmeler; Yeşil ürün satışında önemli olan yüksek karlılık değil, uygun fiyatlı olması, Yeşil iletişim, işletme içi ve /veya dışı gruplar ile paylaşılması, Tedarikçilerin bile çevreci olduklarını kanıtlayan belgelere sahip olması gerektiği. Yeşil denetimler sistemin iyileştirilmesini hedef almalı, İşletmenin Yeşil Pazarlama faaliyetleri yasal makamlar tarafından da denetlenmeli, Ürün ve ambalajların geri dönüşümünde tedarikçiler ile işbirliği yapılmasına ve Etkin bir atık yönetim sistemi girdi maliyetlerini azaltılması gibi stratejilerini uygulamada bilinç düzeyi yüksektir. 4. Sonuç Her geçen gün artan kirliliğe karşı çevreyi korumaya yönelik olan pazarlama çeşitlerinden biri olan yeşil pazarlama konusu bu çalışmanın temel amacını oluşturmuştur. Tokat ilindeki meyve-sebze işleme sanayinde faaliyet gösteren 17 adet işletmenin tamamı ile yapılan yüzyüze görüşmeler sonucunda, yarısından fazlasında (%58.82) yeşil pazarlama uygulamasının resmi olarak yapılmadığı belirlenmiş fakat işletmelerin tam anlamı ile yeşil pazarlama kavramının bilmediği gözlenmiştir. Ancak yeşil pazarlama yapmadığını söyleyen işletmelerin %71.58 inde de geri dönüşüm biriminin olduğu, işlenen ürünlerin atıklarının üreticiye hayvan yemi olarak verdiği, ambalaj atıklarının yetkili kuruluşlar tarafından belirlenen yasal miktarlarının belirli bir kısmı geri dönüşüm prosedürü gereği işletmelerce toplatıldığı belirlenmiştir. Sonuçta işletmelerin temelde uygulanan devlet politikalarından dolayı gizliden yeşil pazarlama yaptıkları fakat işletmelerin tam bilinçli olmamasından dolayı yeşil pazarlama uygulaması işletmelerin yalnızca %41.18 inde bilinçli yaptığı söylenebilinir. Bunun yanı sıra yeşil pazarlamanın olmadığını söyleyen işletmelerin %28.42 sinin merdiven altı diye tabir edilen imalatta bulunan işletmeler olduğu ve tamamen maliyetten kaçınmak amaçlı yeşil pazarlama uygulamadığı tespit edilmiştir. Tokat ilinde Meyve-Sebze İşleme Sanayi İşletmelerinin yarıya yakınında (%41.18) yeşil pazarlama uygulanmakta iken, Yeşil Pazarlama Stratejilerini Uygulamalarına Yönelik bilinç düzeylerinin oldukça yüksek (%76.00) düzeyde belirlenmiştir. Meyve-sebze işleme sanayi işletmelerini yeşil pazarlama stratejilerine yönelten nedenlerin başında insanı, doğayı ve çevreyi koruma isteği gelirken, ürün kalitesini arttırma isteği ikinci olarak takip etmektedir. Kaynaklar Anonim, Tarım İl Müdürlüğü Kontrol Şube Müdürlüğü Kayıtları, Tokat. Altunışık, R., Özdemir, Ş., Torlak, Ö., Pazarlamaya Giriş, Sakarya Yayıncılık,S 163, Sakarya. Emgin, Ö. Ve Türk, Z Yeşil Pazarlama. Mevzuat Dergisi, Yıl:7, Sayı:78,ss Kotler, P Pazarlama Yönetimi, 10.Baskıdan Çeviri, Beta Basım Yayım, İstanbul. Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey. Miles, M. P., Russell G. R., ISO Total Quality Environmental Management: The Integration of Environmental Marketing, Total Quality Management, and Corporate Environmental Policy, Journal of Quality Management, Vol. 2, No. 1, pp Polonsky, M. J An Introduction To Green Marketing, edu/edu/egj02/polon01.html. Türk, M., Gök, A Yeşil Pazarlama Anlayışı Açısından Üretici İşletmelerin Sosyal Sorumluluğu. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Bahar-2010 C.9 S.32 ( ) ISSN: , V.9 Is.32. Torlak, Ö Modern Dünyada Yeşil Pazarlama Ne İfade Ediyor?, Çerçeve Dergisi, Ocak, ss Uydacı, M Yeşil Pazarlama - İş Ahlâkı ve Çevresellik Açısından Yaklaşımlar. Türkmen Kitabevi, İstanbul. 947