KAPASİTE PLANLAMASI VE OPTİMUM STOK KONTROLÜ YÖNETİMİ

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİMDALI KAPASİTE PLANLAMASI VE OPTİMUM STOK KONTROLÜ YÖNETİMİ ÖKKEŞ GÜNEÇIKAN YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ OCAK-2008

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİMDALI KAPASİTE PLANLAMASI VE OPTİMUM STOK KONTROLÜ YÖNETİMİ DANIŞMAN : Yrd. Doç. Dr. Nusret GÖKSU YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ OCAK-2008

3 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI KAPASİTE PLANLAMASI VE OPTİMUM STOK KONTROLÜ YÖNETİMİ ÖKKEŞ GÜNEÇIKAN YÜKSEK LİSANS PROJESİ Kod No : Bu Tez 24/01/2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği/Oy Çokluğu ile Kabul Edilmiştir. Yrd. Doç Dr. Nusret GÖKSU Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Yrd. Doç. Dr. İ. Ethem TAŞ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Enstitü Müdür Vekili Not: Bu projede kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAPASİTE PLANLAMASI VE OPTİMUM STOK KONTROLÜ YÖNETİMİ ÖKKEŞ GÜNEÇIKAN DANIŞMAN : Yrd. Doç. Dr. Nusret GÖKSU Yıl : 2008, Sayfa: 60 JÜRİ : Yrd. Doç. Dr. Nusret GÖKSU : Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU : Yrd. Doç. Dr. İ. Ethem TAŞ Bu çalışma ile işletmeler açısından önemli iki kavram olan kapasite ve stok kavramları incelenecektir. Öncelikli olarak kapasite kavramı üzerinde durularak bu kavramlar açıklanmıştır. İşletmelerin doğru bir kapasite ve stok politikası yürütmesi şirket karını artıracaktır. Özellikle insan ve makine kapasiteleri verimli kullanılması gereken kapasitelerdir. Kapasite planlama ve stok yönetimi yaklaşım ve yöntemlerinin açıklanarak, daha etkin ve verimli bir üretimin sağlanması, kaynaklarının optimal düzeyde kullanımının temini ve satış-stok-yönetim-tedarik arasında uygun bir dengenin kurulması gerekir. İşletme büyüklüğü ile doğrudan bağlantılı olan bu kavramlar araştırılarak, iyi bir stok ve kapasite planlaması ile işletmenin nasıl daha başarılı ve karlı olacağı yapacağım bu çalışmada incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Kapasite, Stok, Yönetim, Üretim Kaynakları Planlaması, Malzeme İhtiyaç Planlaması. I

5 DEPARTMENT OF BUSINESS ADMINISTRATION INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA PROJECT CAPACITY PLANNING AND OPTIMUM INVENTORY CONTROL MANAGEMENT ÖKKEŞ GÜNEÇIKAN SUPERVISOR : Assist. Prof. Dr. Nusret GÖKSU Year : 2008, Pages : 60 JURY : Assist. Prof. Dr. Nusret GÖKSU : Assist. Prof. Dr. Zeynep HATUNOĞLU : Assist. Prof. Dr. İ. Ethem TAŞ According to these two concept capacity and inventory will be examining. Primarily these concepts are explained with the concentration on capacity concepts. Running a right capacity and inventory policy for managements, will increase company s profit. Especially human and machine capacity are capacities which are should be used eficiently. Capacity planning and inventory management, explaning aproach and technics, providing more active and efficent production, to using optimal sources and supplying them and also between sale and inventory there will be a balance. There is a connection between increase and management so these conceptions should be searching, for a good inventory and capacity planning, the management will be better and profitable with my work that I am doing. Key Words : Capacity, Inventory, Management, Manufacturing Resource Planning, Materials Requirements Planning. II

6 ÖNSÖZ Günümüzde işletmelerin yoğun rekabet ortamında ayakta kalabilmeleri, varolan kaynaklarını optimum bir şekilde kullanmaları ile mümkündür. Yöneticiler, hızla değişen çevresel etmenler, globalleşme ve ekonomik koşullar karşısında gerekli önlemleri alabilmek, sistemlerinin başarısını arttırabilmek, başka bir deyişle kaynaklarını daha verimli kullanabilmek için çeşitli bilimsel yöntemler ve modern yaklaşımları kullanmak zorundadır. Kapasite Planlaması ve Optimum Stok Kontrolünde, girişimcinin hem karını maksimize etmek, hem müşteri memnuniyetini üst düzeyde tutmak, hem de kapasite ve stoklardan kaynaklanacak tüm gider ve zararları minimuma indirebilmek adına araştırmaya yönelik bu çalışma hazırlanmıştır. Lisansüstü eğitimim süresince danışmanlığımı üstlenerek, gerek konu seçimi, gerekse çalışmalarımın yürütülmesi sırasında her türlü desteğini gördüğüm, bilgi ve önerileriyle yol gösteren Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Nusret GÖKSU ya, ayrıca Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU ve Yrd. Doç. Dr. İ. Ethem TAŞ a desteklerinden ve gösterdikleri ilgiden dolayı teşekkür ediyorum. Eğitim hayatım boyunca her zaman yanımda yer alan ve her türlü yardımını esirgemeyen değerli aileme ve sevgili kuzenime içtenlikle teşekkürlerimi ifade etmek isterim. III

7 İÇİNDEKİLER ÖZET...I ABSTRACT...II ÖNSÖZ......III İÇİNDEKİLER...IV ŞEKİLLER DİZİNİ.....VII ÇİZELGELER DİZİNİ.VIII 1. GİRİŞ KAPASITE KAVRAMI VE KAPASİTE ÇEŞİTLERİ Kapasite Kavramı Kapasite Çeşitleri Teknik ve Ekonomik Kapasite Kantitatif (nicel) ve Kalitatif (nitel) Kapasite Maksimum, Optimum ve Minimum Kapasite Teorik Kapasite, Pratik Kapasite, Fiili Kapasite ve Atıl Kapasite Kısmi Kapasite, Ürün Kapasitesi ve İşletme Kapasitesi Kapasite Kullanımı ve Sorunları KAPASİTE İHTİYAÇLARININ BELİRLENMESİ Kapasite Planlamasında Belirsizlik Kapasite Dağıtımı Endirekt İşgücü İhtiyacının Bulunması İşçilik Sayısının Belirlenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar KAPASİTE BELİRLENMESİNDE SATIŞ VE MALOLUŞ ETKENLERİ Kapasite Kar Bağlantısı Satış Tahminlerinin Kapasiteyi Etkilemesi Maliyetlerin Kapasiteyi Etkilemesi Kısa Dönemde Maliyetler Uzun Dönem Maliyetler Kuruluş Yerinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi Çalışma Süresinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi Makine ve Donatım Seçiminin Kapasite Belirlenmesine Etkisi Kapasitenin Belirlenmesinde Mali Etkenler Kapasitenin Belirlenmesinde Diğer Başlıca Etkenler Yönetimin ve Örgütlenmenin Etkisi İnsan Gücü Kapasitesinin Etkisi İş Kolunun Özelliklerinin Etkisi KAPASİTE PLANLAMASI VE ÖLÇME KRİTERLERİ Kapasite Planlaması Kapasite Planlamasının Tanımı Kapasite Planlamasının Aşamaları Makine ve İnsangücü Kapasitesi Malzeme ve Kapasite Planlarınızın Güncel Olmaması Kapasite Ölçme Kriterleri Kapasite İhtiyaçlarının Belirlenmesi Kapasite Kararı Talep, Stoklar ve Üretim Hızı İle Kapasite İlişkileri Bir Tesisin Kapasitesi İncelenirken Dikkate Alınacak Faktörler..25 IV

8 Kapasite Dengelenmesi Gerekli Makine Tespiti İmalat Sanayinde Kapasite Boşluğu, Ekonomik Maliyeti ve Politika Önerileri İmalat Sanayinde Kapasite Boşluğu ve Ekonomik Maliyeti Politika Önerileri STOK KAVRAMI VE STOK POLİTİKASI Stok Kavramı Stokların Tanımı Stok Bulundurma Nedenleri Stokların Faydaları Stok Çeşitleri Stok Politikası Stok Politikasının Önemi Stok Politikasında Etkinlik Sağlanması Üretim Sistemlerinde Stok Kavramı Stokların Planlanması, Kontrolü ve Değerlemesi Stokların Sınıflandırılması Stok Gereksinimi Stokların İşletme Ekonomisindeki Önemi İŞLETMELERDE STOK TUTARINI BELİRLEYEN FAKTÖRLER VE STOK KONTROLÜ İşletmelerde Stok Tutarını Belirleyen Faktörler Hammadde Stokunu Etkileyen Faktörler Yarı Mamul Stokunu Belirleyen Faktörler Mamul Stokunu Etkileyen Faktörler Stok Kontrolü Stok Kontrolü Kavramı, Tanımı Stok Kontrolünün Amacı ve Önemi Stok Kontrol Politikası Stok Kontrolünün Organizasyondaki Yeri Stokların Doğuş Nedenleri ve Stokların Faydaları Elde Stok Bulundurma Nedenleri Stok Kontrolünün Önem Kazanmasında Rol Oynayan Faktörler Optimum Stok Seviyesinin Tespiti İçin Cevap Verilmesi Gerekli Sorular ve Bilinmesi Gerekli Faktörler STOKLARIN YÖNETİMİ Stok Yönetim Problemleri Stok Yönetim Sistemleri Stoklara Yapılacak Yatırımın Optimum Tutarının Tayini Stok Tutmanın Gerektirdiği Giderler Sipariş Giderleri Stok Yetersizliğinin Doğuracağı Kayıplar Belirsizlik Halinde Stok Kontrolü Yönetimi STOK KONTROL YÖNTEMLERİ VE STOK MİKTARI İLE İLGİLİ SORUNLAR Stok Kontrol Yöntemleri Gözle Kontrol Yöntemi Çift Kutu Yöntemi 52 V

9 Sabit Sipariş Periyodu Yöntemi Sabit Sipariş Miktarı ABC Yöntemi Malzeme Miktarı İle İlgili Sorunlar Optimal Sipariş Miktarı Çok Stok Bulundurmanın Maliyeti Az Stok Bulundurmanın Maliyetleri SONUÇ.58 KAYNAKLAR...59 ÖZGEÇMİŞ EKLER VI

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 5.1. Kapasiteye Bağlı Çalışma Evreleri..23 Şekil 6.1. Bir İmalat İşletmesinde Kümülatif Üretim ve Satışların Değişimi..34 VII

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 5.1. İnsangücü Kapasitesinin Belirlenmesi İle İlgili Örneğe Ait Çizelge..20 Çizelge 5.2. Gerekli Makine Tespiti Örneği VIII

12 GİRİŞ 1. GİRİŞ Yeni bir fabrika kurulmadan önce belirlenmesi gereken iki önemli husus, nasıl bir stok yönetimi politikası uygulanacağı ve kapasite planlamasıdır. Bu aşamada kapasiteyi tanımlayan ölçüler çok geneldir. Örneğin, bir tekstil fabrikası için kapasite, işlenecek hammadde miktarı veya üretilen tüm mamullerin metre olarak uzunluğu ile belirlenir. Daha sonra tesis ve makinelerin tespiti amacı ile genel kapasite değerleri gözönüne alınarak ayrıntılara inilir. Fakat bu durumda dahi, çalışmakta olan bir fabrikaya oranla, tahminlere dayanan genel rakamlar üzerinde çalışma zorunluluğu vardır. İşletmeler açısından kapasite planlaması üzerinde önemle durulması gereken bir kavramdır. İşletmeler ancak kapasiteleri ölçüsünde üretim yapabilirler. Dolayısıyla ancak kapasiteleri doğrultusunda satış yapıp karlar elde edebilirler. İşletmelerin sahip oldukları kapasitelerini en etkin şekilde kullanmaları gerekmektedir. Bu da doğru planlanmış bir kapasite yönetimiyle olur. Kapasite planlaması işletmelerin belli bir zaman diliminde kullanacakları kapasitelerini tespit etmesinde kullanılır. Bu planın yanlış yapılması işletmelere atıl veya eksik kapasite sorunuyla karşı karşıya bırakacaktır. Bu durumda da işletmenin verimliliği, dolayısıyla da karlılığı istenilen seviyeye ulaşamayacaktır. Kapasite planlaması yapılırken mevcut kapasitenin yanında, işletmenin tahmini beklenen satış miktarlarının da göz önünde bulundurulması ve planlamanın bu ölçütlere göre yapılması gerekmektedir. İşletmeler açısından optimal kapasite düzeyinin belirlenip stratejik işletme planlarının belirlenen kapasite düzeyine uygun olarak yapılması gerekmektedir. Bu çalışmada da işletmeler açısından optimal kapasite düzeyinin önemi ve optimal kapasite düzeyinin nasıl belirlenmesi gerektiği irdelenmiştir. Gerek kuruluş ve gerekse işletme döneminde, tesisler için stok kapasite planlaması konusu büyük önem arz etmektedir. Eğer bir yatırım tam kapasite ile işletilemezse; hem yatırımın kendisine, hem de ülke ekonomisine büyük kayıplar verir. Bu çalışmanın birinci ana temasında kapasite kavramı üzerinde durularak kapasite çeşitleri, kapasite ihtiyaçlarının belirlenmesi, kapasite belirlenmesinde satış ve maloluş etkenleri, kapasite planlaması ve ölçme kriterleri gibi çeşitli tanımlamalara yer verilmiştir. Projenin ikinci ana temasında ise stok kavramı incelenip, izlenen stok politikaları ele alınmış, işletmelerde stok tutarını belirleyen faktörler ve stok kontrolü üzerinde durulup, stokların yönetimi ve bazı sorunları üzerine bu proje hazırlanmıştır. 1

13 KAPASİTE KAVRAMI VE KAPASİTE ÇEŞİTLERİ 2. KAPASITE KAVRAMI VE KAPASİTE ÇEŞİTLERİ Bir işletme için kapasite değerlemesinin önemi büyüktür. Daha başlangıçta kurulacak işletmenin üretim kapasitesinin çok iyi hesaplanması gerekir ve elde edilen verilere uygun kapasitede işletme kurulmalıdır. Bu Bölümde öncelikle kapasite kavramı, kapasite çeşitleri ve kapasite kullanımı üzerinde durulmuştur Kapasite Kavramı Bir işletmenin üretim kapasitesi, işletmenin belirli bir süre içerisinde mevcut üretim faktörlerini rasyonel biçimde kullanarak meydana getirebileceği üretim miktarıdır. Günümüzde teknolojide meydana gelen hızlı değişmeler sonucunda gerçek bir kapasite planlaması ve ölçümü yapabilmek çok zor olmaktadır. Bazı durumlardaki belirsizlikler ve değişkenler hesaba katılarak tama kapasitede çalışmayı engelleyen faktörler göz önüne alınarak kapasite planlaması ve tahmini yapılmaktadır ( ). Kapasite ve kapasite kullanımı kavramları iktisat literatüründe eskiden beri kullanılmakla birlikte, bu kavramların teorik olarak açıklanmasına yönelik çalışmalar çok azdır. Bu boşluk, söz konusu kavramların son yıllarda tekrar güncellik kazanması ve bu konuda yapılan çalışmaların giderek artması ile kısmen doldurulmuştur. Bu konudaki çalışmaların artmasındaki en önemli neden, dünya ekonomisinin 1970'li yıllarda içine düştüğü bunalımdır. Günümüzde, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından önemli bir yeri olan kapasite kavramı ile ilgili tartışmalar çok eskiye dayanmakla birlikte, tek bir kavram üzerinde anlaşmaya varıldığını söylemek oldukça zordur. Genel olarak işletme büyüklüğünü ifade etmede kullanılan kapasite kavramı, yapılan araştırmaların niteliğine göre farklı şekillerde tanımlanmıştır (Yıldırım, 1989:29). Kapasitenin sözlük anlamı; bir şeyi oluşturma, alma, depolama veya temin etme yeteneğidir. Genel bir iş anlayışında, bir sistemin belirli bir zamanda elde edebileceği en fazla çıktı miktarıdır. Elde edilen çıktıları belirleyecek faktörleri hesaplamak amacıyla bu tanımları değiştirmek mümkündür. İşletme ekonomisinde kapasite kavramı, 1920 yıllarından itibaren kullanılmaya başlanmıştır yılında VERSHOFEN, işletmenin üretim kapasitesini işletmenin fiili olarak kullandığı ve her ne nedenle olursa olsun atıl durumda bulunan üretim güçlerinin toplamı olarak tanımlamıştır. HAMMER kapasiteyi, "işletmenin üretim kabiliyeti" olarak tanımlarken, bu yıllarda işletmenin üretim kapasitesini diğer yazarlara göre nispeten daha geniş bir şekilde inceleyen ISAAC; kapasite kavramının, işletmede birim maliyetin minimum kılındığı üretim seviyesini ifade eden optimum kapasite olarak tanımlamaktadır. AULER, optimum kapasite yanında maksimum ve minimum kapasiteleri de tanımlamakta, fakat optimum kapasiteyi genel kapasite kavramı olarak kabul etmektedir. Alman işletme ekonomisi literatüründe kapasite araştırmalarında önemli bir yeri olan MELLERROW1CZ; işletme kapasitesini, "işletmenin belli bir zaman aralığında mevcut işgücünün tam istihdamı ve iş araçlarının tam kullanımında ulaştığı üretim seviyesi" olarak tanımlamaktadır. İşletmelerde üretim kapasitesi konusunda literatürde önemli bir yeri olan diğer bir yazar da HENZEL 'dir. Yazar, 1928 yılında yayınlanan bir makalesinde kapasiteyi genel olarak "herhangi bir şeye kabiliyet", işletme kapasitesini de "satış amacıyla bir 2

14 KAPASİTE KAVRAMI VE KAPASİTE ÇEŞİTLERİ işletmenin belli bir ürün veya ürün çeşitlerini üretme kabiliyeti" seklinde tanımlamaktadır (Yıldırım, 1989:29). Sanayi işletmelerinde üretim kapasitesinin ölçülmesi ile ilgili araştırmalarında KERN ve CLAR 'ın vardıkları sonuç, genel bir kapasite tanımına varmanın zorunlu olduğu ve özel durumları kapsamak üzere, bu genel kapasite kavramından özel kapasite kavramlarının türetilebileceğidir. KERN; "genel kapasite" kavramını, ''belli bir cins, büyüklük ve yapıdaki bir ekonomik veya teknik birimin belli bir zaman aralığındaki üretim kabiliyeti" olarak tanımlarken, CLAR 'a göre "genel kapasite" kavramı, "özel kapasite" kavramlarının ortak özelliklerini içermelidir. Yazara göre bu ortak özellikler, "kapasitenin belli bir üretim kabiliyetini ifade etmesi, bu üretim kabiliyetinin miktar cinsinden belirlenmesi ve miktar cinsinden ifade edilen bu üretim kabiliyetinin belli bir zaman aralığını kapsaması" hususlarıdır (Müftüoğlu, 1988:611). Günümüzde, kapasite tanımlarında fiziki kapasite ve ekonomik kapasite arasındaki farklılık önem kazanmaktadır. Fiziki kapasite, diğer etmenler sabit kaldığında, birim zaman basına veri, makine ve ekipman ile üretilen maksimum çıktı olarak algılanmaktadır. Birçok çalışmada, fiziki kapasite yerine teknik kapasite kavramının kullanıldığı görülmektedir. Bu tanım da, sadece makine ve ekipmanı değerlendirmeye aldığı ve üretimi sadece sermaye faktörü ile ilişkilendirdiği için dar anlamda bir yaklaşım olarak kabul edilmekte ve eleştirilmektedir. Ekonomik kapasite tanımı ise, üretimi maliyetlerle ilişkilendirmekte ve mevcut girdilerle birim basına maliyetlerin minimum kılındığı üretim seviyesini tam kapasite veya optimum kapasite olarak tanımlamaktadır (Yıldırım, 1989:44). Yukarıda da belirtildiği gibi, kapasite için çok değişik tanımlamalar yapılabilmektedir. Özetle, üretim kapasitesi, genellikle aşağıdaki üç faktöre göre tanımlanmaktadır: İşletmenin üretim faaliyetlerinde kullandığı üretim faktörleri, Bu üretim faktörlerinin kullanılması sonucu elde edilen ürün, Bütün üretim uğraşı ve çabalarının belirli bir zaman dönemi içinde olması Buradan hareketle, "üretim kapasitesi", "işletmenin belirli bir süre içerisinde üretim faktörlerini rasyonel bir biçimde kullanarak meydana getireceği üretim miktarı" dır denilebilir (Özgen, 1987:73). Firmaların kendi uzun veya kısa dönem işletme amaçlarını belirlerken dikkate aldıkları en önemli konu, piyasada sattıkları veya satmayı düşündükleri mal ve hizmetleri elde etmek için uygun kapasiteyi belirlemektir (Demirdöğen, 1994:29) Kapasite Çeşitleri Gerek işletme iktisadı literatüründe ve gerekse işletme pratiğinde, kapasite ile ilgili yaklaşımların ve güdülen amaçların çokluğuna paralel olarak çok sayıda kapasite çeşitleri ortaya konmuştur. Literatürde karşılaşılan kapasite çeşitleri kümesine yakından bakıldığında, aşağıdaki alt kümeleri ayırt edilebilir: Teknik kapasite ve ekonomik kapasite, Nicel ve nitel kapasite kavramları, Maksimum, minimum, optimum ve normal kapasite kavramları, Tam kapasite, pratik kapasite, teorik kapasite, zorlanmış kapasite, garanti edilmiş kapasite, gerçekleştirilebilir kapasite, Temel üretken birim kapasitesi, kısmi kapasite, üretim aşaması kapasitesi, işletme kapasitesi, teşebbüs kapasitesi, 3

15 KAPASİTE KAVRAMI VE KAPASİTE ÇEŞİTLERİ İş kapasitesi ve ürün kapasitesi, Atıl kapasite, yedek kapasite, esas kapasite, yan kapasite, ikame kapasitesi, personel kapasitesi, iş araçları ( makine ve tesisler) kapasitesi, organizasyon kapasitesi, birim kapasite, toplam kapasite vb. (Müftüoğlu, 1988:646) Teknik ve Ekonomik Kapasite Bir birimin teknik (mühendislik) kapasitesi; öteki etkenler aynı kaldığında, her zaman biriminde verilen bağlı sermaye stoku ile üretilen maksimum ürünü gösterir. Ekonomik kapasite kavramı ise, çıktı birimi basına ortalama toplam maliyetin minimum olduğu üretimdir (Odabaşı, 1981:37). Teknik ve ekonomik kapasite kavramları ilk defa KALVERAM tarafından ortaya atılmıştır. Yazar, teknik kapasite olarak işletmenin maksimum üretim gücünü anlamakta, ekonomik kapasite kavramıyla da birim ürün maliyetinin minimum kılındığı üretim seviyesini ifade etmektedir. MELLEROWICZ ise teknik kapasiteyi, doğrudan doğruya işletmenin maksimum üretim seviyesi olarak tanımlamakta, bu kapasite çeşidini önce "maksimum teknik kapasite" ve "normal teknik kapasite" olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Ekonomik kapasiteyi ise, birim ürün maliyetinin minimum kılındığı üretim seviyesi olarak tanımlamaktadır. KERN ise, bu kapasite çeşitlerini, genel literatüre göre, tamamıyla değişik bir şekilde tanımlamaktadır. Yazar, bu iki kapasite kavramı arasındaki farkı, kapasiteye, organizasyon (iş akımı organizasyonu) faktörünün esas alınıp alınmadığında görmektedir. İş akımı organizasyonu esas alınmadan belirlenen işletmenin maksimum üretim kabiliyeti, teknik kapasiteyi; belirli bir is akımı organizasyonunda ürüne dönük olarak belirlenen maksimum üretim kabiliyeti de işletmenin ekonomik kapasitesini ifade etmektedir (Odabaşı, 1981:37-38) Kantitatif (Nicel) ve Kalitatif (Nitel) Kapasite Kantitatif kapasite kavramının ifade ettiği üretim kabiliyeti, işletmenin veya temel üretken birimin, belirli bir zaman aralığında miktar cinsinden ifade edilen üretim seviyesidir. GUTENBERG, kalitatif kapasite kavramı ile iki hususu ifade etmektedir. Birincisi, üretim konusuna yönelik olarak üretilen isin ve ürünün iyiliği, nitelikleri; üretken birime ve işletmeye yönelik olarak da alternatif isler ve ürünler üretme kabiliyetidir. Kalitatif kapasite kavramı ile ifade edilen diğer bir husus da, yine işletmeye yönelik olmak üzere, is ve ürünle ilgili olarak "toleransları minimum kılma kabiliyeti" veya "üretilen islerde ulaşılabilecek hassasiyet derecesi" seklinde ortaya konmaktadır ( ) Maksimum, Optimum ve Minimum Kapasite Bu kapasite kavramları, literatürde en çok kullanılan ve anlamlarına iliksin olarak da nispeten en çok görüş birliğine varılmış kapasite çeşitleridir. Bu kapasite çeşitleri, üretim kabiliyetine esas alınan üretim hızı tarafından belirlenmektedir. Maksimum kapasite, uzun dönemde sürekli olarak gerçekleştirilmesi mümkün olan, maksimum üretim hızında ulaşılan üretim seviyesidir. Optimum kapasite; birim başına değişmez ve değişir giderler toplamının en az olduğu kapasitedir. Optimum kapasitenin altında veya üstünde bir üretim, maliyet giderlerinin yükselmesine yol açar (Cemalcılar, 1993:89). 4

16 KAPASİTE KAVRAMI VE KAPASİTE ÇEŞİTLERİ Minimum kapasite kavramı da, maksimum kapasitede olduğu gibi, esas itibariyle teknik tarafından belirlenen bir üretim seviyesini ifade eder. Bu üretim seviyesinin (minimum kapasite) altında üretim yapmak, teknik bakımdan olanaksızdır. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, optimum kapasite; maksimum kapasitenin, minimum kapasite de optimum kapasitenin belirli kapasite kullanım derecelerine tekabül eden üretim seviyelerini ifade etmektedir Teorik Kapasite, Pratik Kapasite, Fiili Kapasite ve Atıl Kapasite Teorik kapasite; makine ve teçhizatın, hiçbir duraklama ve arıza olmadan, usta isçiler elinde üretebileceği en yüksek miktardır. Örneğin, bir fabrikanın teorik kapasitesi ton/yıl denilince, bu fabrikanın iyi yetişmiş işgörenler elinde bütün yıl hiç durmadan çalışarak üretebileceği ürün miktarı anlaşılır ( ). Teorik kapasitede uzun süre üretimde bulunmak olanaksızdır. Çünkü onarımlar, beklemeler, duraklamalar, ayarlamalar nedeniyle üretimin durması olağandır. Bu gibi gecikmelere "işleyiş kesilmeleri" adı verilir. İşleyiş kesilmeleri nedeniyle teorik kapasitenin altında üretim yapılır. İşletmenin bu gerçek kapasitesine "pratik kapasite" denir. Örneğin, teorik kapasitesi ton/yıl olan bir fabrikanın pratik kapasitesi ton/yıl olabilir. Pratik kapasite her zaman ulaşılabilir bir ürün miktarını gösterir, ancak; kapasite, üretilen malın satılabilmesi ile de yakından ilgilidir. Satış hacmi yetersiz ise, pratik kapasitenin yalnızca bir bölümünden yararlanılır. Pratik kapasitenin bu yararlanılan bölümüne 'fiilî kapasite", yararlanılamayan bölümüne de "boş kapasite" adı verilir. Pratik kapasiteden boş kapasite çıkarıldığında fiili kapasite elde edilir. Örneğin, pratik kapasite ton/yıl olan bir fabrikada yıllık üretim ton/yıl olabilir. Bu durumda 2000 ton aylak (boş) kapasite var demektir (Cemalcılar, 1993:89). İşletmede atıl kapasitenin ortaya çıkmasının birinci nedeni doğrudan doğruya yöneticilerin davranışları ile ilişkilidir. Yöneticilerin, işletmenin ürettiği mal ve hizmetlerin satısı ile ilgili olarak geleceğe ait yaptıkları tahminler işletmede atıl kapasitenin ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. İşletmenin kullanış kapasitesi; yöneticilerin, piyasa araştırmalarının yardımıyla saptadıkları satış tahminlerine göre belirlenmektedir. Örneğin yöneticiler, yakın bir gelecekte satışların artmasıyla kullanış kapasitesinin, normal kapasitenin % 100 'üne ulaşacağım tahmin ettiklerinden, bugün için işletmenin % 30 atıl kapasite ile üretimde bulunmasına rıza göstermiş olabilirler. Bu % 30 tutarındaki atıl kapasitenin ise, bugün için iktisadiliği olumsuz yönde etkileyeceği açıktır. Atıl kapasitenin ikinci nedeni, maliyet giderlerini ortaya çıkaran üretim faktörlerinin, üretim faaliyeti sırasında sağladıkları hizmetlerin bölünmeyişi ile ilgilidir. Özellikle, değişmez üretim faktörleri bakımından sözü edilen bu atıl kapasitenin ortaya çıkısı, literatürde birçok tartışmalara konu olmuştur. Azami teknik kapasiteye göre kapasite kullanımı ve bos kapasite hesabı basit, ancak yanıltıcıdır. Bu hesapta bos kapasite gereğinin üstünde yüksek çıkar; ancak başka ve pratik bir kıstas uygulamak da imkânsızdır. Teknik kapasite esaslarına göre yapılan bos kapasite hesaplarının yanlışlığı, uzun dönemli analizlerde daha açık ortaya çıkmaktadır. 5

17 KAPASİTE KAVRAMI VE KAPASİTE ÇEŞİTLERİ 2.7. Kısmi Kapasite, Ürün Kapasitesi ve İşletme Kapasitesi Aynı isi üreten temel üretken birimlerin oluşturduğu üretim kabiliyeti, kısmi kapasite kavramı ile ifade edilir. İşletmenin "ürün üretim kapasitesi" ise, kısmi kapasitelerin oluşturduğu is kapasitelerinden türetilen ve işletmenin üretim konusunu (maddeci amacını) teşkil eden ürün kapasitesi olarak tanımlanabilir. Aynı şekilde, aynı veya benzer ürün çeşidi üreten işletmelerin bir araya getirilmeleriyle "teşebbüs kapasitesi", ve ulusal ekonomi seviyesinde de "sektör kapasitesi" kavramları tanımlanabilir ( ) Kapasite Kullanımı ve Sorunları Oldukça hızlı bir değişimin yaşandığı çağımızda makro seviyede ülke ekonomisinin, mikro seviyede işletmelerin çabaları, yeni bilgi ve teknolojilere uyum sağlayarak etkili ve verimli olmak, dolayısıyla süreklilik ve büyüme gibi amaçlar etrafına yoğunlaşmaktadır. İşletmelerin verimliliği, gelişme ve büyüme ile ilgili olarak yapılacak analiz ve yorumlarda işletme girdileri ve çıktıları ile bunlar arasında ilişkiler önemli bir araç olmaktadır. Gerçekten de girdiler ve maliyetleri ile çıktılar arasındaki ilişkiler, işletmelerin yönetim ve organizasyon sorunlarının kaynağında yer almaktadır. Çünkü bu konuda elde edilecek doğru ve geçerli bilgiler, problemlerin (öncelikle mali, daha sonra beşeri ve yapısal) doğru bir şekilde teşhisine imkan verecek verileri oluşturmaktadır. İşletmelerde üretim girdileri arasında hammadde işgücü, sermaye önemli bir yer tutmaktadır. Dolayısıyla toplam maliyetler içinde hammadde işgücü ve sermayenin kullanılması ile ilgili giderler oldukça büyük bir raya sahip olmaktadır. Ancak ücret ve faizler, diğer giderlere göre çok boyutlu ve daha karmaşık bir yapıya sahip olmaları nedeniyle, toplumun veya işletmelerin ekonomik sorunlarının çözümünde en fazla tartışılan konular arasında yer almaktadır. İşletmeler etkili ve verimli olabilmek için işgücü istihdamı ve yetişmiş personelin işletmede kalıcılığının sağlanması, kapasite kullanımı gibi birçok sorunlarla karşı karşıyadır. Bu sorunlarla işletme sonuçları arasında sıkı bir etkileşim vardır. Kapasite tanımaları ilk bakışta basit görünmelerine rağmen, uygulamada oldukça fazla ve karmaşık sorunlarla karşılaşılmaktadır. Kapasitenin belirlenmesi ve kullanılmasında insan gücünün karmaşık bir yapıya sahip olması ciddi yönetim sorunlarını ortaya çıkarmaktadır. Ülkemizde insan gücünün kullanılmasında gerek zaman, gerekse davranış standartlarının henüz oluşturulmamış olması üzüntü verici bir durumdur. Dolayısıyla işletmelerde ortaya konulan kapasite ölçülerinin en azından beşeri açıdan yeterli olmadığını söylemek mümkündür. Kapasitenin belirlenmesinde zaman faktörü, oldukça hassas bir konudur. Yalnız bir cins mamul üreten bir işletmede bu tür sorunlar göze batmayabilir; ancak çok çeşitli mamul üreten işletmelerde malzeme işlem süresinin belirlenmesi oldukça zordur. Yine işletmelerin belirli bir zaman aralığı içinde değişik süreçlerde çalıştığı bir gerçektir. Günde üç vardiya üzerinden 24 saat, iki vardiya üzerinden, 16 saat normal mesai (8 saat), fazla mesai veya hafta içinde 5,6,7 gün çalışmak gibi değişik alternatifler vardır. Bunların her biri için kapasite hesabı farklı sonuçlar verir. Bir başka sorun da, kapasite kavramının farklı şekil ve kapsamlarda tanımlanmasıdır. Farklı kapasite kavramlarının olması, konuyla ilgilenenler tarafından farklı şekillerde algılanabilmektedir. Öte yandan makinelerin tek tek kapasitelerini bulup toplayarak işletmenin tüm kapasitesini belirlemek gibi yanlışlıklara sık sık düşülmektedir. 6

18 KAPASİTE KAVRAMI VE KAPASİTE ÇEŞİTLERİ Üretim birimleri veya iş istasyonları arasındaki ilişkiler, makinelerin iş yapma süratleri, tamir ve bakımlar, iş gücü- makine bağımlılığı vb. Pek çok hususun kapasiteyi belirlemede dikkatli ve titiz olmayı gerektirmektedir. İşletmelerde kapasite kullanım oranının düşük olmasının özellikle maliyetler üzerinde arttırıcı etkisi olduğu bilinmektedir. Yapılan bir araştırmada kapasite kullanım oranı düşük olan işletmelerde satışlara göre maliyet oranları daha yüksek bulunmuştur. Ayrıca yine kapasite kullanım oranları ile iş gücü giderleri arasında, kapasite kullanım oranı düşük olan işletmelerde toplam maliyetler içinde iş gücü giderlerinin oranı da düşük olmaktadır. Kapasite kullanım oranı arttıkça maliyetler azalmakta, ancak bu maliyetler içindeki iş gücü giderlerinin payı yükselmektedir. Buradan kapasitenin maliyetler ve iş gücü istihdamı üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu sonucu çıkarılabilir (Büker ve Sevil, 1994:64). 7

19 KAPASİTE İHTİYAÇLARININ BELİRLENMESİ 3. KAPASİTE İHTİYAÇLARININ BELİRLENMESİ İşletmeler belirli bir kapasitede faaliyetler yapmak için planlanarak oluşturulurlar. Bir otel belirli bir sayıda kişiye hizmet verecek şekilde, bir fabrika bir süre içinde çıkarması beklenen üretim hacmi ile, bir eğitim kurumu aynı anda belirli sayıda öğrenciye hizmet verecek şekilde tasarlanır. İşletmelerin belirlenen hedeflere ulaşabilmesi için kapasitelerini tam olarak kullanmaları beklenir. Bu bölümde genel olarak kapasite ihtiyaçlarının belirlenmesi üzerinde durulacaktır. Ancak ilk önce kapasite planlamasındaki bazı belirsizlikler ve endirek işgücünün hangi yöntemlerle bulunabileceği üzerinde durulmuştur. Daha sonra işçi sayısının belirlenmesindeki bazı önemli noktalar ve bazı kapasite varlıklarının nasıl hesaplanması gerektiğine vurgu yapılmıştır Kapasite Planlamasında Belirsizlik Talep, arıza, işçi verimliliği, ıskarta gibi pek çok faktör kapasite planlamasına belirsizlik getirir. Belirsizliği, olasılık hesapları ile incelemek ve söz konusu problemi belli varsayımlar altında çözümlemek mümkündür. Bu kısımda sadece talep faktöründeki belirsizliğin kapasite planlamasında göz önüne alınışı üzerinde duracağız. Diğer faktörler de benzer yöntemlerle incelenebilir. Ayrı ayrı bulunan sonuçlar daha sonra birleştirilebilir (Kobu, 2006:248) Kapasite Dağıtımı Başta talep olmak üzere çeşitli verilere dayanarak yapılan kapasite ihtiyaç tahminleri daha sonra detaylandırılır. Üretim programları her iş istasyonunda yapılacak işleri belirtecek şekilde düzenlendiğinden, makine ve insangücü kapasitesi planlamasında da aynı derecede ayrıntıya inilmesi zorunludur. Kapasitelerin, üretim programını gerçekleştirecek biçimde dağıtımına yükleme(=loading) denir. Makine ve işçilik yüklemesi arasında yöntem bakımından önemli bir fark yoktur (Kobu, 2006:250). Her iş istasyonunda yapılacak işlemlerin toplam standart zamanı verim ile çarpılarak gerçek saat bulunur. Endirekt işçilik saati, direkt işçiliğin istasyonlara göre değişen yüzdelerine göre hesaplanmıştır. Mevcut işçi sayısının ihtiyacı karşılamaması halinde, daha önce sözünü ettiğimiz çarelere başvurulur. İşçi alıp çıkarma ve vardiya sayısının artırılması en son düşünülecek çareler olmalıdır. Çünkü bunların hem maliyetleri yüksektir hem de tekrar normal düzene dönüşü çok zordur. Tahminlerin üstünde ıskarta çıkması halinde istenen miktarı üretebilmek için fazla çalışmak gerekir. Bazen normal üretim programı arasına sıkıştırılmak istenen önemli ve acele siparişle alınabilir. Yeni bir mamulün üretiminde, başlangıçta işlemler normalin üstünde zaman alır. Bu gibi hallerde öğrenme eğrisinin özelliklerini gözönüne almak yerinde olur (Kobu, 2006:250) Endirekt İşgücü İhtiyacının Bulunması Endirekt işgücü ihtiyacı, direkt işçiliğin yüzdesi olarak hesaplanabilir. Görünüşte kolay olan bu hesabın güç tarafı yüzdelerin bulunmasıdır. Endirekt işçilik, hangi mamul üzerinde ne kadar emek harcandığı bilinmeyen bir faaliyettir. Bir imalat işletmesinde endirekt işçilik kapsamına giren işlerin bazıları şunlardır: Postabaşı ve ustabaşılar, kalite 8

20 KAPASİTE İHTİYAÇLARININ BELİRLENMESİ kontrolleri, temizlik ve meydan işçileri, malzeme taşıma, vinç operatörü, yükleme - boşaltma, iş takipçiliği, takım odası, sevkiyat, ambar, ambalaj, tamir-bakım vb. Görüleceği gibi endirekt işçiliğin, hem çeşitlilik hem belirsizlik niteliği yüzünden hesaplanması, daha doğrusu hangi mamule ne kadar harcanacağının bulunması çok güçtür. Endirekt işçilik UPK açısından olduğu kadar maliyet muhasebesi için de büyük önem taşır. Maliyetleri etkilediği ve farkına varılmadan kolaylıkla kontrol dışına çıkabildiği için, endirekt işçilik yönetici tarafından üzerinde dikkatlice durulması gereken bir konudur (Kobu, 2006:252). Endirekt işçilik ihtiyacının saptanmasında uygulanan yöntemlerden bazılarını aşağıda kısaca tanımlamak yararlı olacaktır: Kestirme Yüzde Yöntemi: Planlayıcının veya yöneticinin tecrübe ve sezgisine dayanan bu yöntemde iki farklı politika izlenir. Örneğin, üretim miktarı %30 azalmış ise, endirekt işgücü ya toptan veya departmanlara göre %12-15 arasında değişen oranlarda azaltılır. Üretim arttığı zaman endirekt işgücü ihtiyacının derhal karşılanması yoluna gidilmez. İhtiyaçlar zorladıkça yavaş yavaş artırma yapılır. Bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere kestirme yüzde yöntemi son derece pratik ve masrafsızdır. Fakat alınan kararların işçiye ve ona yakın yöneticilere keyfi nitelikte gözükmesi ihtimali vardır. Bu yüzden doğacak sürtüşmeler yöntemin yararından çok fazla zarar getirebilir. Standart Ölçüler Yöntemi: Endirekt işçilik faaliyetlerini oluşturan işlemlerin süreleri; geçmiş kayıtların incelenmesi, kronometraj, sentetik zamanlar veya benzeri endüstri dalı için kabul edilmiş standartlardan yararlanarak tespit edilir. Büro işlerinde ve proses endüstrisinde daha iyi sonuç veren bir yöntemdir. Diğer hallerde ya maliyetinin yüksek olması veya işletmenin özelliklerine uymaması nedeni ile tercih edilmez ( ). Optimum Saat Yöntemi: Tahminlere dayanan değerlerle daha çok endirekt işçiliği kontrol amacını taşır. Yöntemin uygulanmasında, önce her mamul (veya işlem) için tespit edilen optimum (en uygun) direkt işçilik saatleri ay sonundaki üretim miktarları ile çarpılır. Böylece departmanlara göre harcanan optimum direkt işçilik miktarları elde edilmiş olur. Bu değerler departmanlarda aynı süre içinde harcanan fiili toplam işçilik(direkt +endirekt) sürelerine bölünürse birtakım oranlar bulunur. İlgili yöneticiler kendi departmanlarında; Optimum Direkt İşçilik Fiili(Direkt işçilik + Endirekt işçilik) oranının büyük tutulması konusunda periyodik olarak uyarılırlar. Geçmiş aylara kıyasla, aşırı sayılabilecek artışlar görüldüğü taktirde tedbir almaları istenir (Kobu, 2006:252). Yönetimin aynı zamanda direkt işçiliğin değişimini kontrole de yardımcı olabileceği yukarıdaki formülden açıkça görülmektedir. Uygulama açısından basit ve nispeten az masraflı olan optimum saat yönteminden, teşvikli ücret sisteminde yararlanılması düşünülebilir. Kıyaslama Grafikleri: Fabrikanın geçmişteki faaliyetlerine ait kayıtların sistematik biçimde analizi ve değişimlerin yorumlanmasından ibarettir. Bir önceki yönteme göre daha az duyarlı fakat daha pratiktir. Geçmiş aylara ait endirekt işçilik 9