SINIF YÖNETİMİ Doç. Dr. Celal Teyyar UĞURLU Genişletilmiş 2. Baskı Ankara 2018
SINIF YÖNETİMİ Doç. Dr. Celal Teyyar UĞURLU Tüm Hakları Saklıdır. 2018. Bu kitabın basım, yayın, satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle veya mekânik, elektronik, fotokopi, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz veya dağıtılamaz. Anı Yayıncılık, kurulduğu 1993 yılından bu yana yayıncılık alanında aralıksız olarak uluslararası düzeyde faaliyet gösteren beş farklı firmanın Türkiye; QSR International şirketinin ise Ortadoğu ve Doğu Avrupa dan oluşan 21 ülkedeki bölge temsilciliğini yürüten uluslararası bir yayınevidir. ESCI, ERIC, SCOPUS, EBSCO HOST, ERA vb. veri tabanlarında taranmakta olan Eurasian Journal of Educational Research/EJER dergisini 2000 yılından bu yana yayınlayan, yedi yüzden fazla yayını bulunan, yüze yakın yabancı dildeki kitabı Türkçe ye çevirip yayınlayan Anı Yayıncılık ın yayınları, dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve Türkiye de kurulan Turcademy.com tarafından taranmaktadır ve indekslenmektedir. Geniş bilgi için http://www.aniyayincilik.com.tr sayfasını ziyaret edebilirsiniz. Yayıncı Sertifika No : 16003 Matbaa Sertifika No: 13268 ISBN : 978-605-170-249-0 Kapak Tasarımı : Kezban KILIÇOĞLU Mizanpaj : Göksel ÇAKIR Dil Kontrol : Göksel ÇAKIR Baskı : Sözkesen Matbaacılık Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk. No: 2/40 Yenimahalle-ANKARA Tel : 0 312 395 21 10 KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI UĞURLU, Celal Teyyar SINIF YÖNETİMİ Anı Yayıncılık, Ankara/ Türkiye 2018, 2. Baskı, xiv+298 Sf., 16x24 cm ISBN: 978-605-170-249-0 Eğitim, Sınıf Yönetimi Örgüt, Yönetim, Eğitim Yönetimi, Okul Yönetimi, Sınıf Yönetimi, Disiplin, Grup Dinamiği, Oturma Düzeni, Öğretmen Öğrenci İlişkileri, Öğretim Süreci, Zaman Yönetimi, Sınıfta Güdüleme, Öğretmen Liderliği Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: 0 312 425 81 50 pbx e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr A harfinin evrimi
ÖN SÖZ İyi bir eğitim, uygun koşullar altında, uygun davranışlarla gerçekleşir. İyi bir ortam ve davranışların öğretmenler tarafından sergilendiğini ya da yaratıldığını göz ardı etmemek gerekir. Öğretmen yetiştirmek, gerek yapısal gerek sosyal alanda doğru yatırımlar yapmayı gerektirir. Hizmet öncesinde iyi yetişmiş öğretmenlerin, uygulamada doğru davranışlar sergileyerek öğrenci davranışlarını değiştirmede, geliştirmede ve iyileştirmede önemli bir yeri vardır. Öğretmenler nitelikli öğrenciler yetiştirmek için sınıf yönetimi süreçlerini bilmeye gereksinim duyarlar. İyi bir sınıf yönetimi öğrenci davranışlarını değiştirmede önemli bir yere sahiptir. Öğretmenlerin sınıf yapısı içerisinde dersin gerekli kazanımlarını doğru ve nitelikli bir şekilde öğrenci davranışlarında ortaya çıkarmaya çalışması, sahip olduğu yeterliklere dayalı olarak değişebilir. Öğretmenler öğrencilere istendik davranışları kazandırırken rastlantılara değil, belli amaçlara odaklanarak, kuram ve kavramlara dayalı, planlı, sosyal ve psikolojik etkileri göz önüne alarak hareket etmelidir. Öğretmenlerin çok yönlü bakış açısıyla öğrencilerin davranışları üzerindeki etkilerini artırmaları kuramsal bilgilere gereksinimi artırır. Ancak kuramsal bilgiler her zaman uygulamada öğretmenlerin olumlu sınıf yönetimi davranışlarını sergilemelerine yardımcı olamayabilir. Öğretmenlerin kuramın gerçekle ilişkisini kurmada ve uygulamaya geçirmede eksiklikleri olabilir. Kuram olaylara genel açıklamalar getirerek sınıf yapısının daha iyi anlaşılmasına yardımcı olur. Kavramlar ve kuramlar yoluyla öğretmenler, sınıf gerçekliğini anlamaya çalışırlar. Akılcı davranışlar sergilemenin de yollarını ararlar. Sınıf yönetimi kitabında yer alan bölümler temel sınıf yönetimi kavram ve kuramları temelinde ele alınmıştır. Kavram ve kuramlar her bölümde farklı örnek olaylarla desteklenerek konuların daha iyi anlaşılması sağlanmaya çalışılmıştır. Sınıf yönetiminde amaç, etkili bir öğrenme ve öğretme ortamı yaratmaktır. Sınıfta uygun ve nitelikli bir ortam yaratmada öğretmenler, öğrenme ve öğretme ortamının yöneticisi olarak öğrenci davranışlarını dersin amaçlarıyla bütünleştirmek isterler. Sınıf içerisinde çok sayıda öğrenci, çok boyutluluk özelliklerini yansıtırlar. Ders işlenişinde öğrencilerin dersin bir parçası olarak güdülenmelerini sağlamak, belli yeterliklere sahip olmayı gerektirir. Öğretmenler otoriter, demokratik ya da bırakınız yapsınlar anlayışlarıyla birçok kuram ve kavramı öğrenci davranışlarını değiştirmede, geliştirmede kullanabilirler. Öğretmenlerin sınıf yönetimi uygulamaları sonucunda öğrenciler nitelikli davranışlar kazanabilirler. Böylece derslerin amaçlarına ulaşması sağlanabilir. Öğrenciler, üzerlerinde bırakılan izler yoluyla uyumlu, istendik davranışlar
iv / SINIF YÖNETİMİ sergileyebilirler. Bu nedenle sınıfın daha nitelikli hale getirilmesinde öğretmenlerin sınıf yönetimi becerilerinin önemli bir yeri vardır. Sınıf yönetiminde öğretmenler; sorumluluk duygusu kazanma, davranışları kontrol etme, içsel disiplin sağlama, iletişim yeterliklerini artırma gibi yollarla öğrencilerin etkili öğrenme-öğretme sürecini yaşamalarına imkân verirler. Öğrenciler ders işlenişinde öğretmenlerinin sınıf yönetimi becerileri ile güdülenirler. Bu kitap, öğretmenlerin sınıflarını daha iyi yöneterek öğrencilerin davranışları üzerinde olumlu etkiler bırakmasını sağlamak amacıyla yazılmıştır. Kitabın her bölümünün özenle okunmasında ve eleştirilmesinde katkılarını esirmeyen arkadaşım Maarif Müfettişi Aligül KILIVAN a, Arş. Gör. Fatma KÖYBAŞI na sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca eşim Kelime ve oğullarım C. Anıl ve Onur İlke ye sonsuz sabır ve destekleri için teşekkür ederim. Ocak, 2016 Doç. Dr. Celal Teyyar UĞURLU
İKİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Sınıf yönetimi dersinin öğretmenler için önemi; öğrenme niteliğini artırma ve öğrenme çıktılarının istenilir duruma getirilmesi ile ilgilidir. Dersin işlenişini pürüzsüz, açık ve anlaşılır bir şekilde gerçekleştirmek, öğretmenlerin istedikleri bir durumdur. Her öğretmen uygun bir öğrenme çevresi oluşturmanın yanında anlamlı öğrenmeyi güçlendirmek için öğrencinin sosyal ve duygusal yanını da dikkate almak zorundadır. Öğretmenler, bütün olarak öğretmenlik rollerini doğru oynamalarıyla öğrencileri etkiledikleri kadar yaptıracakları etkinliklerle de onların tutum ve davranışlarını değiştirirler. Bu nedenle öğretmenin sınıf yönetme becerilerine sahip olması gerekliliğini, etkili öğrenme çıktıları oluşturmada en öne almak zorundayız. Öğretmen olmak bilinci ve bilgeliğiyle öğrencileri ile karşılıklı, istenilir ve duygusal bağ kurmayı başaran öğretmenler, öğrenme çıktılarına yüksek katkılar sunabilirler. Öğrenciler, öğretmenlerinden güven, sevgi ve önemsenme gördükleri zaman onlarla daha iyi iletişim kurabilirler. İyi iletişimin sonucu, paylaşılan bir sınıf iklimidir. Açık ve olumlu sınıf iklimde öğrenmenin niteliği kendiliğinden artar. Öğretmenler, öğrencilerle sosyal bağ kurma yoluyla sınıfı bir takım haline getirebildiklerinde onların öğrenme çıktılarını artırabilirler. İkinci baskısı için kitabı yeniden ele aldığımda aslında birçok şeyin öğretmenin dilinden, bedeninden yansıyan etkinlik ve eylemler içerdiğini gördüm. Asıl olan öğretmendi ve öğretmenin varlığı, öğrencilerin ne ya da nasıl olmaları gerektiğine ilişkin birçok soruyu cevaplandırıyordu. Bu anlamda sınıf yönetimini ilgilendiren ve etkileyen birçok değişken olsa da öğretmen değişkenini birinci sıraya yazmak gerekiyordu. İyi bir öğretmen, iyi bir öğrenciyi; iyi öğrenciler, iyi öğrenmeleri gerçekleştireceklerdir. İyi öğretmenin elindeki önemli bir araç ise sınıf yönetimi becerilerine sahip olmasıdır. Bu kitabın ikinci baskısında bazı bölümlerde kısmen değişikliğe gidilmiş ve bazı eklemeler yapılarak sınıf yönetimi alanında öğretmenlere yardımcı olacak kuramsal bir çerçeve oluşturulmuştur. Kuramsal bilgilerle ilişkili örnek olaylara yer verilerek kuramların anlaşılırlığı sağlanmaya çalışılmıştır. Kitabın ikinci baskısının yayına hazırlanmasında Anı Yayıncılık ekibine destekleri için teşekkür ederim. Kasım 2018 Doç. Dr. Celal Teyyar UĞURLU
İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 SINIF YÖNETİMİNİN TEMELLERİ... 1 Örgüt ve Yönetim... 2 Eğitim Yönetimi... 5 Okul Yönetimi... 5 Sınıf Yönetimi Kavramı... 8 Sınıf Yönetimi ve İlgili Disiplinler... 12 Sınıfın Yapısı (Ortamı)... 13 Sınıf Yönetiminin Boyutları... 18 Sınıf Yönetim Model ve Yaklaşımları... 20 BÖLÜM 2 SINIF YÖNETİMİNİ ETKİLEYEN ETKENLER... 27 Sınıf İçi Etkenler... 29 Öğretmen... 29 Öğrenci... 30 Program ve plan... 31 Sınıfın fiziksel ortamı... 32 Sınıf kültürü ve iklimi... 32 Sosyal Etkenler... 33 Akran ve arkadaş ilişkileri... 33 Değişen aile yapısı... 34 Çevre... 35 Ev Ziyaretleri... 37 Medya... 39 Sosyal Ağlar... 39 Psikolojik Etkenler... 40 Öğrenci ihtiyaçları ve özellikleri... 40
viii / SINIF YÖNETİMİ Öğretmen özellikleri... 40 Veli özellikleri... 41 Politik Etkenler... 41 Yasal düzenlemeler... 42 Atamalar ve yer değişikliği... 42 Okul Etkenleri... 42 Okul Yönetimi... 42 Okulun Fizikî Koşulları... 43 Okul Kuralları... 44 BÖLÜM 3 DİSİPLİN VE SINIF YÖNETİMİ YAKLAŞIMLARI... 47 Disiplin Nedir?... 49 Toplumsal Değişme ve Disiplinin Değişen Anlamı... 50 Ailede değişim... 51 Medya ve toplum... 51 Okulda değişim... 51 Çatışma ve Disiplin... 52 Çatışmanın yararları... 54 Çatışmanın nedenleri... 54 Çatışma çözüm yaklaşımları... 56 Öğrenci Disiplin İşleri... 57 Sınıf Yönetiminde Disiplin Yaklaşımları... 59 Araştırma temelli yaklaşım... 60 Destekleyici yaklaşım (Canter modeli, güvengen davranış)... 61 Sosyal öğrenme yaklaşımı... 62 Davranışçı Yaklaşım... 64 Demokratik yaklaşım (Mantıksal sonuçlar ya da işbirliği modeli)... 64 Ekolojik ve ekosistem yaklaşımı... 65 Etkili öğretmenlik yaklaşımı... 67
SINIF YÖNETİMİ / ix Ginnot yaklaşımı (Etkili iletişim odaklı model):... 70 Jones & Jones yaklaşımı:... 71 Redl ve Wattenberg yaklaşımı:... 71 Bilişsel yaklaşım:... 71 Rogers yaklaşımı:... 72 Glasser yaklaşımı:... 72 BÖLÜM 4 GRUP DİNAMİĞİ VE SINIF KURALLARI... 75 Giriş... 75 Sınıflarda birincil ve ikincil gruplar... 76 Grubun birey üzerine etkisi... 78 Grup dinamiğini etkileyen etkenler... 80 Öğrencileri tanıma... 80 Aileleri tanıma... 81 Aile ziyaretleri... 81 Grupları Oluşturma... 84 Etkili öğrenme ve sınıf kuralları... 85 Sınıf kurallarının önemi... 87 Sınıf kurallarının özellikleri... 89 Sınıf kurallarının oluşturulması ve tanıtılması süreci... 90 Sınıf kurallarından beklentiler... 93 Sınıf işlemleri ve özellikleri... 94 BÖLÜM 5 SINIFIN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ VE OTURMA DÜZENİ... 97 Giriş... 99 Sınıf Fiziksel Ortamının Değişkenleri... 100
x / SINIF YÖNETİMİ Sınıfın büyüklüğü ve öğrenci sayısı... 100 Sıcaklık... 102 Güvenlik... 103 Işık... 104 Gürültü... 105 Temizlik... 106 Renk... 106 Ders materyalleri... 108 Estetik... 109 Oturma Düzenleri... 110 Tek grup oturma düzeni... 111 Çoklu grup oturma düzeni... 112 Bireysel düzen... 113 Sınıf fiziksel düzeninde öğretmen etki alanı... 114 Sınıf fiziksel düzeni ve çoklu zekâ alanları... 116 Sınıf fiziksel düzeni ve sorunların önlenmesi... 119 BÖLÜM 6 ÖĞRETMEN ÖĞRENCİ İLİŞKİLERİ VE İLETİŞİM SÜRECİ... 123 İletişim Türleri... 125 Sözlü İletişim... 125 Yazılı İletişim... 126 Sözsüz İletişim... 127 İletişim Süreci Öğeleri... 133 İletişim Engelleri... 136 İletişim Engelleri Yaratmadan Nasıl Dinlemeli?... 142 Etkin Dinleme... 146 Etkin Dinlemenin Aşamaları... 148 Edilgin sessizlik... 149 Kabul tepkileri... 149
SINIF YÖNETİMİ / xi Kapı aralayıcılar kullanmak... 149 Etkin Dinleme... 149 Öğretmen Öğrenci İletişimi... 150 Öğretmen Veli İletişimi... 153 BÖLÜM 7 ÖĞRETİM SÜRECİ VE ZAMAN YÖNETİMİ... 159 Giriş... 159 Planlama... 160 Ders Planlama... 161 Planın Önemi, Gerekliliği ve Yararları... 164 Eğitim-Öğretimde Planlı Çalışmanın Yararları... 164 Plan Çeşitleri... 165 Ünitelendirilmiş yıllık plan... 165 Ünitelendirilmiş yıllık planın yapılışı... 166 Ders Planı... 166 Ders planının hazırlanması... 167 Zaman Yönetimi... 174 Zaman Nedir?... 175 Zamanın Kendine Özgü Yönleri... 175 Zaman Yönetimi Yaklaşımları... 176 Bekleme Zamanı ve Geçişler... 179 Bireysel Zaman... 179 Zaman Tuzakları ve Dersin Yönetimi... 180 Zamanı Etkili Kullanma Önerileri... 182
xii / SINIF YÖNETİMİ BÖLÜM 8 SINIFTA GÜDÜLEME... 187 Güdüleme Nedir?... 188 İçsel Güdülenme... 191 Dışsal Güdülenme... 191 Güdüleme Kuramları... 192 İçerik Kuramları... 192 İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı... 192 Varlık, İlişki ve Gelişme Kuramı... 195 Çift Etmen Kuramı (Hijyen Kuramı)... 197 Başarı Güdüsü Kuramı (Öğrenilmiş İhtiyaçlar)... 200 Otonomi İhtiyacı Kuramı... 201 Süreç Kuramları... 201 Beklenti Kuramı... 202 Hedef Belirleme Kuramı... 202 Eşitlik Kuramı... 203 Öz Yeterlik Kuramı... 204 Güdüleme Modelleri... 207 Rosenshine ve Furst Öğretmen Modeli... 207 Gage Modeli... 207 Good ve Brophy Modeli... 208 Evertson ve Emmer Modeli... 209 Keller Modeli... 209 Wlodkowski Modeli... 210 Epstein Target Modeli... 210
SINIF YÖNETİMİ / xiii BÖLÜM 9 İSTENMEYEN DAVRANIŞLARIN YÖNETİMİ... 215 Davranışlar... 215 İstenmeyen Davranışlar... 218 İstenmeyen Davranışların Kaynakları... 219 Öğretmen ile ilgili sorunlar... 219 Öğrenci ile ilgili sorunlar... 220 Okul ve sınıfın fiziksel yapısı ile ilgili sorunlar... 220 Dersin içeriği (program) ile ilgili sorunlar... 220 Okul yönetimi ile ilgili sorunlar... 222 İstenmeyen Davranışların Yönetimi... 222 Basit düzeyli istenmeyen davranışlar... 225 Artan ve yayılan etki bırakan istenmeyen davranışlar... 225 Zarar veren istenmeyen davranışlar... 225 Basit düzeyli istenmeyen davranışlara ilişkin stratejiler... 228 Artan ve yayılan etki bırakan istenmeyen davranışlara ilişkin stratejiler... 230 Zarar veren istenmeyen davranışlara ilişkin stratejiler... 231 Okullarda İstenmeyen Davranışlara İlişkin Uygulamalar... 234 Okullarda Disiplin Cezası Gerektiren Davranışlar... 235 BÖLÜM 10 ÖĞRETMEN LİDERLİĞİ... 245 Liderlik... 245 Liderlik ve Güç... 247 Öğretmen Liderliği... 249 Okul Geliştirme ve Öğretmen Liderliği... 254 Okul Kültürü ve Öğretmen Liderliği... 256 Öğrenen Okullar ve Öğretmen Liderliği... 258
xiv / SINIF YÖNETİMİ Güdüleme ve Öğretmen Liderliği... 259 Sınıf Yönetimi ve Öğretmen Liderliği... 260 Karar Verme ve Öğretmen Liderliği... 260 Sosyal Ağlar ve Öğretmen Liderliği... 262 Hesap Verebilirlik ve Öğretmen Liderliği... 263 Yaratıcılık ve Öğretmen Liderliği... 263 Milli Eğitim Mevzuatında Öğretmen Liderliği... 264 Okullarda Öğretmen Liderliği için Uygulama Çalışmaları... 267 BÖLÜM 11 ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÖĞRENCİLER VE KAYNAŞTIRMA EĞİTİMİ... 268 Kaynaştırma Yoluyla Eğitim... 275 Özel Eğitim Sınıfları... 278 Özel eğitim sınıflarının açılması... 278 Destek eğitim odası açılması... 280 Okul öncesi dönemde özel eğitim hizmetleri... 281 Ortaöğretimde özel eğitim hizmetleri... 282 Bireyselleştirilmiş eğitim programı... 282 Kaynaştırma Yoluyla Eğitim... 284 Özel Eğitim Sınıfı... 284 Destek Eğitim Odası... 284 Kaynaştırma Öğrencilerinin Eğitimleri... 287 KAYNAKÇA... 291