i Mehmet DİKKAYA ORTA ASYA VE KAFKASYA DÖNÜŞÜM SÜRECİ V E ULUSLARARASI EKONOMİ P O L İ T İ K İstanbul, 2009
ii Yay n No : 2121 flletme-ekonomi Dizisi : 322 1. Bas Nisan 2009 - STANBUL ISBN 978-605 - 377-039 - 8 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. N o r m a l ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : B e t a B a s m A. fi. Bask - Cilt : Yaz n Bas n Yay n Matbaac l k Trz. Tic. Ltd. fiti. (Sertifika No: 12028) Çiftehavuzlar Caddesi Maltepe Mh. Prestij fl Merkezi No: 27/806 K: 9 Zeytinburnu/ stanbul (0-212) 565 01 22 - (0-212) 565 02 55 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 E-Posta: betakitap@betakitap.com www.betakitap.com
iii Üm m ü h a n B u r a h a n B e l k s v e Y a s e m i n e...
iv YAZAR ÖZGEÇMİŞ Mehmet DİKKAYA, 1971 yılında Konya da doğdu. İlk ve orta öğrenimini bu ilde tamamlayarak 1994 te Ankara Üniversitesi SBF den mezun oldu. İstanbul Üniversitesi nden yüksek lisans (1996), Marmara Üniversitesi nden doktora (2003) derecesi aldı. K ü r e s e l l e ş m e, bölgeselleşme, Avrupa Birliği ve Orta Asya-Kafkasya ekonomileri konularında ulusal/uluslararası kitap ve makaleleri bulunmaktadır. ECO Bölgesi: Uluslararası Aktörlerin Rolü ve Türkiye adlı kitabı 2002 de (Muzaffer Dartan ve Esra Hatipoğlu ile) Marmara Üniversitesi AT Enstitüsü nde yayınlandı. 2006 da AB Yolunda Türkiye: Müzakere Sürecinin Ekonomi-Politiği adlı kitapta (Alfa Aktüel Ya y ı n l a r ı, B u rsa, 2006) editörlük yaptı. Eylül 2008 de Küreselleşmenin Ekonomi Politiği adlı kitabı (D. Özyakışır ile) Gazi kitabevinde yayınlandı. Yine aynı yıl Türkiye nin Ekonomi- Politiği: 1923-2007 adlı derleme çalışması (D. Özyakışır ve A. Üzümcü ile) Orion Kitabevi nde yayınlandı. Ekim 2008 de İktisadi Gelişme ve Uluslararası İktisat dalında doçent olan yazar Ş ubat 2005 ten beri Kafkas Üniversitesi, İktisat bölümünde öğretim üyeliği yapmakta olup evli ve üç çocuk babasıdır.
v ÖNSÖZ Orta Asya ve Kafkasya Bölgesi, uygarlığı temsil eden en eski örnekler arasında yer alması ve Türkiye nin göz bebeği olarak nitelenebilecek bir öneme sahip olması nedeniyle toplumumuzun tarihsel ve aktüel hafızasında sürekli ilk sıralarda olmuştur. On yıldan uzun zamandır Sovyet sistemi, sosyalizmden piyasa ekonomisine geçiş sorunları ekseninde Orta Asya ve Kafkasya Bölgesi etrafında yapılan lisans üstü çalışmalar, akademik dersler ve Rusya, Kafkasya ve Orta Asya da bulunduğum dönemlerde edindiğim izlenimlerin bir sonucu olarak bu kitap ortaya çıktı. Kafkasya ve Orta Asya bölgesi, başta annemden ve diğer aile büyüklerinden duyduğum, ama üzerinde fazla düşünmediğim sözlerin, deyimlerin ve davranış kalıplarının ana merkezidir benim için. 2004 yılında bir konferans esnasında Bişkek te karşılaştığım bir ihtiyar, 20 yıl önce hayata veda eden dedemin adeta bir kopyası gibi gelmişti bana ve bu ihtiyara, bu konuda ne düşündüğünü merak ederek sormuştum. Cevabı ilginçti gerçekten ve bölgedeki toplumsal/tarihsel bilincin de bir yansımasıydı: Biz hepimiz aynı hamurdanız oğlum! Bu söz üzerine bölge için yapılan Ata Vatan tanımlamasının ne denli isabetli olduğunu daha derinden anlamış oldum. Elinizdeki çalışma, bu bağlamda başka çalışmalarla birlikte, alana katkı sunma amacı taşımaktadır. Orta Asya ve Kafkasya bölgesini etkileyen tarihsel simgeler arasından kişisel olarak en fazla etkilendiğim iki simayı, kitabın ithaf edilmesi için acizane uygun buldum. Bunların ilki; Kafkasya da yaklaşık elli yıl Rusya nın güneye inmesi önünde karizmatik/kahraman kişiliği ile büyük bir set oluşturan ve halen Kafkasya nın kahraman ruhunu temsil etmeye devam eden Şamil; ikincisi, gelenek ve modernizmi Orta Asya ve Kafkasya bölgesinde birleştirerek 20. yüzyılın sonlarında başlayan yeni modernizm dalgasının mimarlarına ışık tutan ceditçiliğin mimarı Gaspıralı İsmail dir. Bu kitabın hazırlanmasına giden güzergahta, özellikle lisansüstü çalışmalarımda yol göstericiliğini her zaman içimde hissetiğim bazı kıymet biçilemez şahsiyetler bulunmaktadır. Bunlar içerisinde başta 13 Kasım 2008 de aramızdan ayrılan, anlayış ve paylaşımcılık timsali rahmetli hocam İlhan ULUDAĞ ı zikretmem gerekiyor. Ayrıca samimiyet örneği Yusuf TUNA, sevecen ve olgunluk yüklü Nazım EKREN, zerafet ve beyefendilik öğrendiğim Sabri ORMAN, yürek insanı Ahmet TABA-
vi KOĞLU, nihayet saygı ve sevgi dolu gerçek bir demokrat insan Muzaffer DAR- TAN a ilk sıralarda yer vermem gerekiyor. Kendilerine bu vesileyle sonsuz teşekkür ve şükranlarımı sunuyorum. Kuşkusuz, burada entelektüel gelişimimde pay sahibi olan, daha onlarca isme yer vermem gerekiyor ve onların hiçbirisi zerafet ve paylaşımcılık bakımından yukarıda isimlerden farklı bir yerde değiller. Bu minvalde, Türkiye yi Orta Asya ve Kafkasya da mükemmel bir şekilde temsil eden ve kendisini ata vatan sevdalısı olarak niteleyen herkes, dünyanın neresinde yaşıyor olduğuna bakılmaksızın bu teşekkür listemde yerini alacaktır.
vii İÇİNDEKİLER YAZAR ÖZGEÇMİŞ...iv ÖNSÖZ...v TABLOLAR...xii KISALTMALAR...xv GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM EKONOMİK SİSTEMLER I. Ekonomik Sistem Kavramı...7 1. Temel Kavramlar...7 2. Ekonomik Sistemde Düzenleyici Mekanizmalar...8 3. Ekonomik Sistemlerin Sınıflandırılması...9 II. Serbest Piyasa Ekonomisi...10 1. Serbest Piyasa Ekonomisi nin Kurumları...12 2. Devletin Ekonomiye Müdahale Gerekçeleri...20 3. Uygulamada Serbest Piyasa Ekonomisi...25 III. Sosyalist Ekonomi...28 1. Sosyalist Ekonomi nin Kurumları...31 2. Uygulamada Sosyalist Ekonomi...36 İKİNCİ BÖLÜM SOVYET EKONOMİK SİSTEMİ VE DAĞILMA SÜRECİNİN ANALİZİ I. Gorbaçov a Kadar Ekonomik Sistemin Gelişimi...41 1. 1917 Devrimi nden Kruşçev e Kadar Tarihsel Süreç...41 2. Sovyet Sistemi nin Yeni Dönüşümleri...45
viii II. Glastnost, Perestroika ve Dağılma Süreci...49 1. Glastnost ve Perestroika yı Gerektiren Sebepler...49 2. Glastnost-Perestroika: Genel Bir Analiz...59 3. SSCB nin Dağılması...63 II. Bölüme Ek:...65 BDT ÜLKELERİNDE EMEK VERİMLİLİĞİ...65 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ORTA ASYA VE KAFKASYA BÖLGESİNDE EKONOMİK DÖNÜŞÜM SÜRECİ: ERKEN DÖNEMİN ANALİZİ [1990-1995] I. Ekonomilerin Genel Özellikleri...73 1. Geçmiş Dönemin Mirası...74 2. Eski Dönemden Kaynaklanan Sorunlar...79 II. Ekonomik Dönüşüm Sürecinin Özellikleri...82 1. Dönüşüm Sürecinin Hızlı İşlemesi...82 2. Dönüşümün Teorik ve Pratik Şartları...83 III. OAK Bölgesi nde Ekonomik Dönüşüm Süreci...89 1. Geçiş Sürecinin Siyasal Özellikleri...90 2. Piyasa Ekonomisine Geçiş Aşamaları...90 3. Piyasa Ekonomisine Geçiş: Genel Bir Analiz...97 4. Dönüşümde AB, ABD ve Türkiye nin Rolü...98 IV. Erken Dönemde Para ve Maliye Politikaları...102 1. Para Politikaları...102 2. Maliye Politikaları...104 V. Erken Dönemde Sosyal Politikalar...106 1. Demografik Yapı: Temel Bilgiler...106 2. İşgücü Piyasası Sorunları...108 3. OAK Bölgesi nde Emek Piyasası Politikaları...113 4. Ücret ve Fiyat Politikaları...114
ix DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ORTA ASYA VE KAFKASYA DA EKONOMİK VE POLİTİK GELİŞMELER [1996-2007] BEŞİNCİ BÖLÜM ORTA ASYA VE KAFKASYA NIN ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİĞİ I. Ekonomik İşbirliği Örgütü: Gelişim, Potansiyel ve Dinamikler...131 1. Entegrasyon ve Gelişmekte Olan Ülkeler...132 2. Başarılı Bir Entegrasyon İçin Koşullar...134 3. Gelişmekte Olan Ülkeler ve Entegrasyon...134 4. Gelişmekte Olan Ülkeler Arasındaki Ekonomik Entegrasyonların Problemleri...136 5. Eski ve Yeni Uygulamalardan Dersler...139 6. ECO: Tarihsel Gelişim ve Arka Plan...143 7. ECO nun Potansiyeli ve İşbirliği Olanakları...152 8. Bir Bölgeselleşme Modeli Olarak ECO...155 9. ECO da Bölgesel İşbirliği Alanları...160 Sonuç...170 II. Kafkasya-Osmanlı İlişkilerinin Günümüze Uzanan Yansımaları...176 1. Tarihte Osmanlı Kafkasya İlişkileri...177 2. Kafkasya da Osmanlı Mirasının Etkileri...186 3. Sovyet Sonrası Dönemde Türkiye nin Kafkasya Üzerindeki Kültürel Etkileri...189 Sonuç...192 III. Türkiye-AB İlişkilerinin Türkiye-OAK İlişkileri Üzerindeki Etkileri...194 1. AB nin OAK Stratejisi...194 2. Türkiye-OAK İlişkileri...201 3. Rusya Faktörü...206 4. Türkiye-AB Müzakere Sürecinin Türkiye-OAK İlişkilerine Muhtemel Etkileri...208 Sonuç...216 IV. Dönüşüm Sürecinde Kırgızistan: Tarihsel Bakış ve Perspektifler...218 1. Sovyet Kırgızistan ı: Tarihsel Arka Plan...218
x 2. Ulusal Ekonominin İnşası: Merkezi Sistemin Yıkılması (1991 1995) ve Piyasanın İnşası (1996 2002)...221 3. 1995 Sonrası: Yabancı Yatırım Yetersizliği ve Yapısal Sorunlar...225 4. Kırgızistan ın Güncel Ekonomik Sorunları...227 Sonuç...232 V. Çağdaş Kazakistan ın Uluslararası Ekonomi Politiği ve Türkiye...234 1. Ekonomik ve Politik Transformasyon...234 2. Bölgesel ve Küresel Politikalar...238 3. Türkiye İle İlişkilerin Küresel Sistemle Bütünleşmede Etkileri...243 Sonuç...247 VI. Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan ın Dönüşümü: Fısratlar ve Sorunlar...249 1. Azerbaycan ın Ekonomik ve Politik Performansı: 1991 2003...250 2. Azerbaycan ın Dönüşümünde Aliyev Faktörü...257 3. Azerbaycan ın Dönüşümünde Türkiye nin Rolü...266 Sonuç...268 ALTINCI BÖLÜM ORTA ASYA VE KAFKASYA ÜZERİNE GÜNCEL YAZILAR I. Orta Asya Ekonomilerini Yeniden Düşünmek...273 II. Niyazov un Ardından...276 III. Niyazov Dönemi Türkmen-Türk İlişkileri ve Yeni Dönemde Beklentiler...2 7 8 IV. Kafkasya da Ulaşımda Bölgesel İşbirliği ve Kars-Tiflis-Bakü Demiryolu Projesi...281 V. Aytmatov Romanlarında Komünizm ve Sonrası...285 VI. Bir Doğal Gaz OPEC inin Oluşması Mümkün mü?...288 VII. Orta Asya da Ekonomik Entegrasyon Düşüncesinin Temelleri...291 VIII. Kazakistan İzlenimleri (Ağustos 2007)...298 IX. Nahçıvan İzlenimleri (Kasım 2007)...303 X. Orta Asya Doğal Gazı: Ortak Politikaların Önemi ve Yeni Gelişmeler...306
xi XI. Rusya da Türk Yılı ve Düşündürdüklerı...308 XII. AB nin 2008 Türkiye İlerleme Raporu na Göre Türkiye nin Kafkasya ve Orta Asya İle İlişkilerinde Gelişmeler...310 XIII. Nabucco Projesi: Tarihin Yeniden Canlanışı mı?...312 SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER...315 KAYNAKÇA...319 İNDEKS...341
xii TABLOLAR Tablo 1. Sosyalizm ve Komünizmin Aşamaları...30 Tablo 2. Sosyalist Ekonomik Modellerin Özellikleri...31 Tablo 3. SSCB de Faktör Verimliliği Değişimi (1961-1980)...52 Tablo 4. ABD, SSCB ve Japonya da KbdGSMH (Cari, $)...53 Tablo 5. SSCB de Yıllık Büyüme (1979-1985, Yüzde)...55 Tablo 6. SSCB de Tarımsal Üretim (1961-1980)...56 Tablo 7. ABD, SSCB ve Japonya Dış Ticareti (Milyon $)...57 Tablo 8. BDT Emek Verimliliği(1990:100)...67 Tablo 9. BDT nin İktisadî Potansiyeli(Ölçek: 1 30)...76 Tablo 10. OAK Bölgesi GSYİH Değişimi (1990 1995, %)...95 Tablo 11. OAK Bölgesi nde İhracat/GSYİH Oranı (%)...96 Tablo 12. Azerbaycan ve Orta Asya da Piyasa Ekonomisine Geçiş...97 Tablo 13. TACIS Yardımları, 1991-1993(Milyon ECU)...99 Tablo 14. ABD Yardım Programı (Milyon Dolar)...100 Tablo 15. OAK Bölgesi nde Enflasyon (GSYİH Def.)...103 Tablo 16. OAK Devlet Bütçesi (GSYİH nın %si)...106 Tablo 17. OAK Bölgesi: Demografik Gelişim (milyon kişi)...107 Tablo 18. OAK Bölgesi: GSYİH ve İstihdamın Gelişimi...110 Tablo 19. OAK Bölgesi Yıllık GSYİH Artışı (yüzde)...121 Tablo 20. OAK Bölgesi GSYİH nın Gelişimi (milyar dolar)...122 Tablo 21. OAK Bölgesi Kbgsmg Gelişimi (SGP, bin dolar)...123 Tablo 22. OAK Bölgesi Net DYY Gelişimi (milyon dolar)...123 Tablo 23. OAK Bölgesi Tarım/GSYİH Oranları...125 Tablo 24. OAK Bölgesi Sanayi/GSYİH Oranları...125 Tablo 25. OAK Bölgesi Hizmetler/GSYİH Oranları...126
xiii Tablo 26. OAK Bölgesi Enflasyon Oranları (%)...126 Tablo 27. OAK Bölgesi Yıllık Nüfus Artışı (%)...127 Tablo 28. OAK Bölgesi Toplam Nüfus (milyon kişi)...128 Tablo 29. ECO: Sosyo-Ekonomik Yapı (2004)...152 Tablo 30. ECO da Bölge-İçi Ticaret (milyon dolar)...154 Tablo 31. TACIS Fonu: 1991 1999 (Milyon Euro)...198 Tablo 32. OAK-AB Dış Ticareti (25 Üye, 1999 2004)...200 Tablo 33. OAK-Türkiye Dış Ticareti (1999 2004)...205 Tablo 34. Türkiye-AB Ticareti (2000 2004)...211 Tablo 35. Kazakistan: Bazı Sosyo-Ekonomik Veriler (2005)...236 Tablo 36. Kazak-Türk Dış Ticareti (1999 2004)...245 Tablo 37. Azerbaycan: Temel Makro Göstergeler...253 Tablo 38. Azerbaycan: Makro Ekonomik Gelişmeler...255 Tablo 39. Azerbaycan Dış Ticareti (2003-2007)...260 Tablo 40. Azerbaycan Petrol İhracatı (2002 2006)...261 Tablo 41. Azerbaycan Dış Ticaretinin Yönelimi...267 Tablo 42. Orta Asya: Sosyo-Ekonomik Veriler (2005)...275 Tablo 43. Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye: Ulaşım Verileri (2004)...282 Tablo 44. Nahcıvan a Yakın İllerin Dış Ticaret Performansı...305
xiv
xv KISALTMALAR AB ABD AGİT AvET BDT BTC CENTO CIS COMECON ÇMPŞ DTÖ DYY EBRD ECO GOSPLAN GOSKOMSTAT GSMH GSYİH IMF KTB NEP OAET OAK RCD SBKP : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı : Avrasya Ekonomik Topluluğu : Bağımsız Devletler Topluluğu : Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı : Merkezi Anlaşma Örgütü : Commonwealth of Independent States : Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyi : Çin Milli Petrol Şirketi : Dünya Ticaret Örgütü : Doğrudan Yabancı Yatırım : Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası : Ekonomik İşbirliği Örgütü : Sovyetler Birliği Devlet Planlama Komitesi : Sovyetler Birliği Devlet İstatistik Komitesi : Gayri Safi Milli Hasıla : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Uluslararası Para Fonu : Kars-Tiflis-Bakü Demiryolu Projesi : Yeni Ekonomi Politikası : Orta Asya Ekonomik Topluluğu : Orta Asya ve Kafkasya : Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği : Sovyetler Birliği Komünist Partisi
xvi SOCAR SSCB ŞİÖ TACIS TRACECA USAID : Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği : Şanghay İşbirliği Örgütü : BDT İçin Teknik Yardım Programı : Kafkasya-Orta Asya Taşımacılık Koridoru : ABD Yardım Programı