Bknlık Yyın No: 347 ISBN 978-605-393-022-8 Müdürlük Yyın No: 2 ANADOLU KARAÇAMI (Pinus nigr Arnold. ssp. pllsin (Lmb.) Holmboe) ULUSAL ISLAH ZONLAMASININ ORİJİN PERFORMANSI VE YETİŞME ORTAMI ÖZELLİKLERİ BAĞLAMINDA İRDELENMESİ: KÜTAHYA-TAVŞANLI- GÖBEL AĞAÇLANDIRMA ALANI ÖRNEĞİ Evlution of the Antolin blck pine ntionl breeding zone s to origin performnce nd site properties: A cse study in Küthy-Tvşnlı- Göbel fforesttion re Dr. Ş. Teomn GÜNER Rız KARATAŞ Prof. Dr. Mus GENÇ ÇEŞİTLİ YAYINLAR SERİSİ NO: 2 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI ORMAN TOPRAK VE EKOLOJİ ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ RESEARCH INSTITUTE FOR FOREST SOIL AND ECOLOGY ESKİŞEHİR/TÜRKİYE

İÇİNDEKİLER Syf İÇİNDEKİLER... I ÖNSÖZ... II ÖZ... III ABSTRACT... IV 1. GİRİŞ... 1 2. MATERYAL ve YÖNTEM... 3 2.1. Mteryl... 3 2.1.1. Tohum Kynklrın Ait Bilgiler... 3 2.1.2. Fidn Üretme Alnın Ait Bilgiler... 3 2.1.3. Dikim Alnın Ait Bilgiler... 6 2.2. Yöntem... 6 2.2.1. Fidnlık Çlışmlrı... 6 2.2.2. Lbortuvr Çlışmlrı... 7 2.2.3. Dikim Çlışmlrı... 8 2.2.4. Değerlendirme Yöntemi... 8 3. BULGULAR... 11 3.1. Fidn Morfolojik Özellikleri... 11 3.2. Fidn Fizyolojik Özellikleri... 15 3.2.1. Frklı Orijinlerden Fidnlrın Nem İçerikleri... 15 3.2.2. Fidnlrın İbre Besin Elementleri... 17 3.3. Frklı Orijinlerden Fidnlrın Dikim Bşrısı... 21 4. TARTIŞMA ve SONUÇ... 28 4.1. Ulusl Islh Zonlmsın İlişkin Değerlendirmeler... 28 4.2. Fidn Morfolojik Özelliklerine İlişkin Değerlendirmeler. 31 4.3. Fidn Fizyolojik Özelliklerine İlişkin Değerlendirmeler.. 32 4.3.1. Fidnlrın Nem İçerikleri... 32 4.3.2. Fidnlrın İbre Besin Elementleri... 33 4.4. Dikim Bşrısın İlişkin Değerlendirmeler... 33 4.4.1. Yşm Yüzdesi ve Fidn Gelişimi... 33 4.4.2. Dikim Şoku Süresi... 36 ÖZET... 38 SUMMARY... 40 KAYNAKLAR... 42 I

ÖNSÖZ Andolu Krçmı (Pinus nigr Arnold. ssp. pllsin (Lmb.) Holmboe) Ulusl Islh Zonlmsının Orijin Performnsı ve Yetişme Ortmı Özellikleri Bğlmınd İrdelenmesi: Küthy-Tvşnlı-Göbel Ağçlndırm Alnı Örneği isimli bu rştırm Ormn Toprk ve Ekoloji Arştırmlrı Enstitüsü Müdürlüğü nde projeli çlışmlr kpsmı dışınd yürütülmüştür. Anky teşhisini ypn Prof. Dr. M. Doğn KANTARCI y, çlışmy verdikleri destekten dolyı Ormn Toprk ve Ekoloji Arştırmlrı Enstitüsü Müdürü A. Demir GÜRPINAR, Eskişehir Ağçlndırm ve Erozyon Kontrolü Şube Müdürü Belkıs DİNÇ e ve Küthy Ağçlndırm ve Erozyon Kontrolü Mühendisi Gökhn SOYAK teşekkür ederiz. Çlışmdki ktkılrı için Ormn Yüksek Mühendisi Aydın ÇÖMEZ, Dr. Nejt ÇELİK ve Şoför Muhittin ŞAHİN e, bitki ve toprk nlizlerini ypn Kimy Teknikeri Slim TÜRKEL ile lborntlr Mesude TATLIKATIK ve Birsel KORUCUOĞLU n teşekkür borçluyuz. Arştırmnın konu ile ilgilenenlere yrrlı olmsını dileriz. Eskişehir, 2008 Dr. Ş. Teomn GÜNER Rız KARATAŞ Prof. Dr. Mus GENÇ II

ÖZ Bu çlışmd Ormn Ağçlrı ve Tohumlrı Islh Arştırm Müdürlüğü trfındn Andolu krçmı (Pinus nigr Arnold. ssp. pllsin (Lmb.) Holmboe) için hzırlnn ulusl ğç ıslh zonlmsı kpsmınd 3.2 nolu lt ıslh zonund kln Küthy-Tvşnlı-Göbel ğçlndırm shsı için kullnılbilecek lterntif tohum kynklrı belirlenmeye çlışılmıştır. Ayrıc Andolu krçmı ıslh zonlmsının Göbel ğçlndırm shsı bzınd bşrısı sınnmıştır. Göbel ğçlndırm lnı için idel tohum kynğı, beklendiği gibi 3.2 nolu lt ıslh zonu içinde kln Simv-Kicir orijinidir. Temel normlr bğlı klınrk, 3.2 lt ıslh zonund kln Tvşnlı-İkizoluk, Burs-Dğkç ve 3.3 nolu lt zond yer ln Tvşnlı-Simv, Tvşnlı-Blıköy ve Domniç-Dereçrşmb dn d fidn üretme mteryli temini mümkündür. 3.2. nolu lt zond bulunmsın rğmen, Tvşnlı-Albrd orijini, hkim bkısı btı olduğundn uygun değildir. Hlen kullnılmkt oln Andolu krçmı ıslh zonlmsı, Göbel ğçlndırm lnı ess lındığınd bşrılıdır. Orijinlerin fidn morfolojik özelliklerine etkisi, yırm nlizine göre benzerdir. Arzi performnslrın bktığımızd, 5.3 nolu lt zond kln Afyon-Çtloluk, 5.3 nolu zond kln Afyon-Ahırdğı ve 1.3 nolu lt zond kln Beyşehir-Kurucuov orijinli fidnlr d Göbel ğçlndırm shsınd kullnılbilir. Fkt kesin knte vrmk için rştırm süresi (3 yıl) çok kısdır. Bu sebeple, gelecekte krşılşılbilecek bütün olsılıklr dikkte lınıp, üretme mteryli trnsferinde temel kurl oln «An ıslh zonlrı rsınd nkil ypılmmlıdır» önşrtın sdık klınmlıdır. Anhtr Kelimeler: Ağç ıslh zonlmsı, Andolu krçmı, orijin performnsı, Küthy-Göbel ğçlndırm lnı III

ABSTRACT In this study, lterntive seed sources were tried to determine for Küthy-Tvşnlı-Göbel fforesttion re which is in the subzone 3.2 of ntionl tree improvement zoning, prepred for Antolin blck pine by Forest Tree Seeds nd Tree Breeding Reserch Directorte. The performnce of Antolin blck pine ntionl zoning ws lso tested for Göbel fforesttion re. The best seed source ws Simv-Kicir provennce which is in the subzone 3.2, s expected, for Göbel fforesttion re. It is lso possible to obtin seedling production mteril from Tvşnlı-İkizoluk nd Burs-Dğkç, which re in the subzones 3.2, Tvşnlı-Simv, Tvşnlı- Blıköy, Domniç-Dereçrşmb, which re in the subzone 3.3, on condition complying with the principle of the seed trnsfer. Although Tvşnlı- Albrd provennce is in the subzone 3.2, it is not suitble becuse the previling spect of the provennce is west. Consequently, Antolin blck pine breeding zoning which hs still been used is successful when Göbel fforesttion re is considered s bse. Effects of origins on the seedling morphologicl properties were similr ccording to discriminnt nlysis. When tking into ccount the field performnce, seedlings from Afyon- Çtloluk nd Afyon-Ahırdğı provennces within the sub zone 5.3 nd Beyşehir-Kurucuov provennce within the sub zone 1.3 cn lso be used in the Göbel fforesttion re. But the reserch durtion (tree yers) is quite short to rech n bsolute opinion. So, tking into ccount the ll possibilities which cn occur in the future, it should be dhere to the principle -trnsferring between min improvement zones should not be crried out. Key Words: Tree breeding zoning, Antolin blck pine, origin performnce, Küthy-Göbel fforesttion re IV

1. GİRİŞ Ağçlndırm çlışmlrınd tohum hst mıntıklrı ile tesis shlrının yetişme ortmı özelliklerinin benzer olmlrı büyük önem tşımktdır. Tohum hst yeri ile plntsyon (ekim-dikim) shlrı rsındki ekolojik fktörlerin frklılığı, özellikle ğçlndırm shsınd fidnlrın don, kurklık ve sıcklık ile hstlıklr oln mukvemetinin zlmsın ve htt bu ekim-dikim çlışmlrının bşrısızlıkl sonuçlnmsın sebep olbilmektedir. Ayrıc ğçlr bzı klıtsl özellikler kzndırdığı dikkte lınırs, gelişme dönemi uzunluğu frklı olduğu shlr rsınd gerçekleştirilen nkillerin de, fidnlrd büyüme kybın vey gecikmesine sebep olbileceği düşünülmektedir. Bu bkımdn, bşrı beklenen her türlü ekim-dikim çlışmsınd, tohum kynğı ile tesis yerinin benzer ekolojik şrtlr ship olmsı hemen hemen bir zorunluluktur (ÜRGENÇ 1967, ATALAY 1977). Ülkemizde tohum trnsfer rejyonlmsı ilk olrk çm türlerimizde ypılmıştır (ÜRGENÇ 1967). Dh sonrki çlışmlr, krçm (Pinus nigr Arnold. ssp. pllsin (Lmb.) Holmboe), srıçm (Pinus sylvestris L.), kızılçm, (Pinus bruti Ten.), Doğu ldini (Pice orientlis (L.) Link.), Toros sediri (Cedrus libni A. Rich.) ve Doğu kyınınd (Fgus orientlis Lipsky.) gerçekleştirilmiş olup (ATALAY 1977, 1984, 1987, 1992), kızılçmd ypıln çlışm yine ATALAY (1998) trfındn yenilenmiştir. Ayrıc AGM-ENSO işbirliği ile krçm, kızılçm, srıçm, sedir ve kyın türlerinde Türkiye Milli Ağç Islhı ve Tohum Üretim Progrmı d hzırlnmıştır (KOSKİ ve ANTOLA 1994). Bu çlışmd ıslh zonlrı oluşturulurken, ekotip yırımın neden olck genetik bir frklılığın bulunmdığı ve ekolojik koşullrın d çok benzer olduğu lnlr biry getirilmiştir. Alt zonlrın yırımı ise 400 m lik yükselti frklrın göre ypılmıştır. ÜRGENÇ (1967) trfındn çm türlerinde ypıln çlışmd, n rejyonlr gelişme dönemi uzunluğun, lt rejyonlr ise De Mrtonne kurklık indisine göre yrılmıştır. Ürgenç gelişme dönemi uzunluğunun tespitinde, gelişme döneminin bşlngıç ve son erişinde eşik değer olrk kbul edilen, günlük ortlm sıcklığı +8 C ve üzerinde oln gün syısını ess lmıştır. Atly trfındn ypıln çlışmlrd, genel olrk n rejyonlrın yrımınd iklim (yğış, sıcklık, rüzgâr vs.) ve vejetsyon, lt rejyonlrın yrımınd ise topogrfik fktörler (yükselti, bkı, dğlrın uznış yönü vs.) ve n mteryl dikkte lınmıştır. ÜRGENÇ (1967) ve ATALAY (1977) tohum trnsferi konusund dikkt edilmesi gereken konulrı şu şekilde sırlmktdır: 1

- An rejyonlr rsınd tohum trnsferi ypılmmlıdır. Çünkü rejyonlr rsınd yetişme ortmı özelliklerini orty çıkrn fktörler çok değişiktir. - Tohum meşceresi olmdığı hllerde, gelişme dönemi uzunluğun göre yrılmış oln bitişik lt rejyonlr rsınd tohum trnsferi ypılbilir. - Bkı, her zmn göz önünde tutulmlı ve özellikle ynı yöne bkn ymçlr rsınd trnsfer gerçekleştirilmelidir. - Aynı yükselti zonlrı rsınd trnsfer ypılmlıdır. Bu mümkün değilse, ekim-dikim shsın, ÜRGENÇ (1967) en fzl 300 m yukrıd yhut 250 m şğıd yer ln tohum hst yerinden; ATALAY (1977) ise zmi 150 m yukrıd vey 200 m şğıd bulunn kynktn nkil ypılbileceğini belirtmektedir. - Tohum trnsferinde yty mesfe en fzl (trnsfer ynı yükseltilerde ypıldığı tkdirde) 100-150 km olmlıdır. - Yerel iklim özelliği gösteren yerlerde, trnsfer, yerel iklim dhiline giren shdn ypılmlı ve bunun dışın hiçbir zmn çıkılmmlıdır. - Hst ve tesis shsındki toprk ve nmteryl özelliklerinin olbildiğince ynı olmsın dikkt edilmelidir. Bu çlışmnın mcı, Andolu krçmı ulusl ıslh zonlmsını yöresel olrk denetlemek ve Küthy-Tvşnlı-Göbel ğçlndırm lnın uygun lterntif tohum kynklrını belirlemektir. 2

2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1. Mteryl Arştırmd, Andolu krçmının 10 frklı orijinine it tohumlrdn elde edilmiş fidnlr kullnılmıştır. Çlışmnın fidnlık şmsı Eskişehir Ormn Fidnlığınd, rzi şmsı ise Küthy ili, Tvşnlı ilçesi, Göbel ğçlndırm shsınd gerçekleştirilmiştir. 2.1.1. Tohum Kynklrın Ait Bilgiler Arştırmd kullnıln orijinlere ve bu orijinlerden elde edilen tohumlr it genel bilgiler Çizelge 2.1 de, orijinlerin ıslh zonlrın dğılımı ise Şekil 2.1 de verilmiştir. Orijinlere it iklim tiplerinin belirlenmesinde De Mrtonne kurklık indisi (Kurklık indisi= yıllık ortlm yğış (mm)/(yıllık ortlm sıcklık ( C)+10) ve Erinç yğış etkenliği indisi (Yğış etkenliği indisi=yıllık ortlm yğış (mm)/ortlm yüksek sıcklık ( C)) kullnılmıştır. Bu mçl, Çtloluk orijini için Afyon; Ahırdğı orijini için Bnz; Albrd, İkizoluk ve Blıköy orijinleri için Tvşnlı; Tvşnlı-Simv orijini için Domniç, Simv ve Tvşnlı; Dereçrşmb orijini için Domniç; Kicir orijini için Simv; Kurucuov orijini için Beyşehir ve Dğkç orijini için Burs meteoroloji istsyonlrının verilerinden yrrlnılmıştır (Çizelge 2.2). Meteoroloji istsyonu verileri, orijinlerin bulunduğu yükseltilere enterpole edilirken, her 100 m yükselti için sıcklık değerleri 0.5 C zltılmış, yğış değerleri ise 54 mm rtırılmıştır (ÖZYUVACI 1999). 2.1.2. Fidn Üretme Alnın Ait Bilgiler Çlışmnın fidnlık şmsı 804 m yükseltide, 39º43 18-39º44 48 kuzey enlemleri ile 30º25 06 30º26 43 doğu boylmlrı rsınd bulunn Eskişehir Ormn Fidnlığınd gerçekleştirilmiştir. Eskişehir Meteoroloji İstsyonunun 1930 2002 yıllrını kpsyn 73 yıllık verilerine göre; yıllık ortlm sıcklık 10.8 Cº, en soğuk y it ortlm sıcklık -0.3 ºC (ock yı), en sıck y it ortlm sıcklık 21.5 ºC (temmuz yı) olup, yzlrı kurktır. Yıllık ortlm yğış miktrı 374.2 mm, en kurk yın (ğustos yı) yğış miktrı 7.7 mm; hzirn, temmuz, ğustos ve eylül ylrındki ortlm toplm yğış miktrı ise 73.6 mm dir. Yıllık ortlm nispi nem % 66, hâkim rüzgâr yönü, tekrrlnm dedine göre sırsıyl, btı, doğu ve kuzeybtıdır. Fidnlığın iklim tipi, Erinç yğış etkenliği (Im= 21.6) ve De Mrtonne kurklık indisine (I= 17.99) göre yrı kurktır. 3

4 Çizelge 2.1. Arştırmd Kullnıln Orijinlere Ait Genel Bilgiler Tble 2.1. Some properties of the provennces used for the reserch Orijin Nu. Orijin Kodu 1 A-Ç 2 T-A 3 D-D 4 T-İ 5 T-S Orijin Adı Afyon- Çtloluk Tvşnlı- Albrd Domniç- Dereçrşmb Tvşnlı- İkizoluk Tvşnlı- Simv Islh Zonu 5.3 Bkı Doğu- Kuzey Yükselti (m) De Mrtonne Kurklık İndisi (I) Erinç Yğış Etkenliği İndisi (Im) Tohum Kynğı Çimlenme Yüzdesi (%) Çimlenme Enerjisi (%) 1000 Tne Ağırlığı (g) 1510 N (37) N (46) Ulus TB 90 74 22,88 3.2 Btı 1050 YN (29) YN (34) TM 91 91 23,56 3.3 Kuzey- Kuzeydoğu 1400 N (49,5) ÇN (63,5) TM 90 83 22,72 3.2 Kuzey 1100 N (31) YN (36) 3.3 Kuzey 1400-1650 N (46,5-58,8) ÇN (55,2-71,8) Eskişehir TB Yeniköy TB 81 69 23,88 84 77 21,41 6 S-K Simv-Kicir 3.2 Kuzey 1250 N (52,4) ÇN (63,4) TM 91 79 22,24 7 B-K 8 A-A 9 T-B 10 B-D Beyşehir- Kurucuov Afyon- Ahırdğı Tvşnlı- Blıköy Burs- Dğkç 1.3 Çeşitli 1320 N (30,1) YN (38,0) TM - - - 5.3 Kuzey- Kuzeydoğu 1350 N (38,1) N (44,1) 3.3 Kuzey 1500 N (46) ÇN (55,4) 3.2 Kuzeybtı 950 N (57) ÇN (72) TM: Tohum Meşceresi, TB: Tohum bhçesi, YN: Yrı nemli, N: Nemli, ÇN: Çok nemli Krcbey TB Söğütlü TB Krcbey TB 87 84 28,80 93 82 24,00 88-30,00

5 III Islh zonu numrsı 8 Orijin numrsı Şekil 2.1. Arştırmd Kullnıln Orijinlerin Islh Zonlrın Dğılımı Figure 2.1. Distribution of origins used in the reserch ccording to breeding zones

Çizelge 2.2. Bzı Meteorolojik Veriler Tble 2.2. Some meteorologicl prmeters İstsyon Yükselti Yıllık Ortlm Yıllık Ortlm Rst Yıllrı Adı (m) Yğış (mm) Sıcklık ( C) Afyon 1034 1930-2002 435,5 11,1 17,2 Bnz 925 1981-1996 497,1 11,2 18,6 Beyşehir 1129 1975-2006 496,0 10,8 16,7 Burs 100 1930-2002 693,1 14,4 20,1 Domniç 900 1975-1990 632,0 10,7 16,7 Eskişehir 787 1930-2002 374,2 10,8 17,3 Simv 809 1975-2006 783,4 11,7 18,3 Tvşnlı 834 1975-2005 472,5 11,2 18,4 2.1.3. Dikim Alnın Ait Bilgiler Yıllık Ortlm Yüksek Sıcklık ( C) Arştırmd kullnıln fidnlr, krçm ıslh zonlmsın göre, 3.2 numrlı zond kln Küthy ili, Tvşnlı ilçesi, Göbel beldesi sınırlrı içerisinde bulunn Göbel ğçlndırm shsın dikilmiştir. 39 28 50 enlem ve 35 28 38 boylm dereceleri rsınd yer ln shnın ortlm yükseltisi 1050 m, eğimi % 5, hkim bkısı kuzey olup ymç konumu itibriyle üst ymç özelliğindedir. Deneme lnın 7 km mesfede bulunn 834 m yükseltideki Tvşnlı Meteoroloji İstsyonunun 1975 2005 yıllrını kpsyn verilerine göre; yıllık ortlm sıcklık 11.2 ºC, en soğuk yın (ock) ortlm sıcklığı - 3.1 ºC, en sıck yın (temmuz ve ğustos) ortlm sıcklığı ise 30.2 ºC dir. Yıllık ortlm yğış miktrı 472.5 mm, en kurk y (ğustos) it yğış 19.9 mm; hzirn, temmuz, ğustos ve eylül ylrındki ortlm toplm yğış miktrı ise 92.1 mm dir. Yıllık ortlm nispi nem % 66, hâkim rüzgâr yönü, tekerrür dedine göre sırsıyl, doğu, btı, güneydoğu ve kuzeybtıdır. Yörenin iklim tipi, hem Erinç yğış etkenliği indisine (Im= 34.0) hem de De Mrtonne kurklık indisine (I= 29.2) göre yrı nemlidir. Deneme lnınd nky tlkşist olup, bu ln it toprk nliz sonuçlrı Çizelge 2.3 de verilmiştir. 2.2. Yöntem Arştırm fidnlık, lbortuvr ve çık ln şrtlrınd dikim olmk üzere üç şmd gerçekleştirilmiştir. 2.2.1. Fidnlık Çlışmlrı 05/05/2003 trihinde, 10 krçm orijinine it tohumlr, 3 mm lik elekten geçirildikten sonr fidnlıkt hzırlnn 120 cm eninde ve 7 ekim çizgisine ship ystıklr ekilmiştir. Ekim rejimi olrk, fidnlıkt 6

kullnılmkt oln rutin tekniklere ve ekim sıklığı değerlerine (18 g/m 2 ) sdık klınmıştır. Orijinler ekim ystığın tesdüfi olrk dğıtılmış ve her ekim bloğu rsınd, genişliği 30 cm oln boş yırm lnlrı bırkılmıştır. Çimlenmelerin tmmlnmsındn yklşık bir y sonr, fidnlr rsınd 5.0 cm mesfe olck şekilde seyreltme ypılmıştır. Deneme fidnlıkt kurulduktn sonr, iki gelişme dönemi boyunc rutin ot lm, sulm, gübreleme ve kök kesimi fliyetlerine devm edilmiştir. Bu kpsmd fidnlr ikinci gelişme döneminin ortsınd (29/07/2004 trihinde) bir def 22 cm derinlikte kök kesimi uygulnmıştır. Yine, her gelişme döneminde ltı def olmk üzere ve her defsınd d hektr % 21 lik monyumsülft gübresinden 50 kg verilmiştir. Arştırmd ystığın ortsınd kln beş sırdki fidnlr kullnılmış, ystığın her iki trfınd kenrlr gelen birer sır tecrit zonu olrk bırkılmıştır. 2.2.2. Lbortuvr Çlışmlrı 2+0 yşın gelen fidnlr 2005 yılı ilkbhrınd (15/03/2005) ystıktn sökülerek, kökler kök boğzındn itibren 25 cm mesfeden kesilmiştir. Dh sonr lbortuvrd her orijinden rsgele seçilen 20 fidnd fidn boyu (FB), kök boğzı çpı (KBÇ), gövde tze ğırlığı (GTA), kök tze ğırlığı (KTA), gövde kuru ğırlığı (GKA) ve kök kuru ğırlığı (KKA) belirlenmiştir. Gövde ve kök kuru ğırlık değerleri, fidnlr 65 ºC sıcklıkt sbit ğırlığ ulşıncy kdr (ortlm 48 st) bekletilerek elde edilmiştir (KANTARCI 2005). Çizelge 2.3. Ağçlndırm Shsın Ait Toprk Özellikleri Tble 2.3. Soil properties of the plnttion re Derinlik FİZİKSEL ANALİZLER (cm) Kum (%) Toz (%) Kil (%) Toprk türü 0 30 45,03 11,18 43,8 Blçıklı Kil 30 60 61,85 9,06 29,09 Kumlu Kil 60 90 72,47 6,92 20,61 Kumlu Killi Blçık KİMYASAL ANALİZLER Derinlik (cm) ph (1/2,5 su) Orgnik mdde Toplm kireç (%) Toplm N (%) P (ppm) Elektriki iletkenlik (ms/cm) (%) 0 30 7,70 4,61 3,18 0,20 14 0,45 30 60 8,10 19,88 1,30 0,09 7 0,31 60 90 8,20 37,92 0,93 0,05 5 0,32 Derinlik KİMYASAL ANALİZLER (cm) C ++ (ppm) Mg ++ (ppm) N + (ppm) K + (ppm) 0 30 4881 432 20 78 30 60 5404 328 17 25 60 90 4680 271 18 18 7

Her orijinden, morfolojik özellikleri tespit edilen fidnlr üç grub yrılmış ve her grub it krm ibre örneklerinde bitki besin elementleri belirlenmiştir. İbre örneklerinde; N (zot), modifiye Kjeldhl metodun göre Kjeltec Auto 1030 Anlyzer cihzınd; B (bor), kürkümin metodu ile Spectronic 20D kolorimetre cihzınd tyin edilmiştir (KACAR 1972). Nitrik-perklorik sit ile yş ykıln ibre örneklerde; P (fosfor), vndmolibdofosforik srı renk metodu ile Spectronic 20D kolorimetre cihzınd; S (kükürt), türbidimetrik metod ile Spectronic 20D kolorimetre cihzınd; N (sodyum) ve K (potsyum), Jenwy PFP 7 flme photometer cihzınd; C (klsiyum), Mg (mgnezyum), Fe (demir), Cu (bkır), Zn (çinko) ve Mn (mngn) ise Perkin-Elmer 3110 tomic bsorption spectrometer cihzınd tespit edilmiştir (KACAR 1972). Fidnlrın, fidnlıkt ve rzide ship olduğu nem miktrı grvimetrik yöntemle {Nem İçeriği=[(Tze Ağırlık - Kuru Ağırlık) : Kuru Ağırlık] 100} belirlenmiştir (GENÇ ve YAHYAOĞLU 2007). Nem içeriği tyini fidnlıkt her orijine it beş, rzide ise 30 fidnd ypılmıştır. Bu mçl fidnlrın bir yşındki yn sürgünleri kullnılmıştır (Şekil 2.2). 2.2.3. Dikim Çlışmlrı Ystıkt kln fidnlr sökülüp, yrı yrı etiketlenerek 2005 yılı ilkbhrınd (19/03/2005) ğçlndırm shsın nkledilmiştir (Şekil 2.3). Arzi denemesinde yöntem olrk rstlntı bloklrı deneme deseni uygulnmış ve deneme 3 tekerrürlü olrk kurulmuştur. Her bir prsele 20 fidn dikilmiş ve dikimlerdeki rlık-mesfe 3.0 x 1.5 m olrk uygulnmıştır. Dikimi tkiben 3 yıl boyunc bkım ve gözlemler sürdürülmüş ve her gelişme dönemi sonund fidn yşm yüzdeleri ynınd çp ve boy gelişmeleri de belirlenmiştir. 2.2.4. Değerlendirme Yöntemi İsttistik nlizlerde norml dğılımın özelliklerinden yrrlnmk için verilere normlite dönüşümü uygulnmıştır. Norml dğılım göstermeyen değişkenlerden, gövde/kök ornıyl birinci, ikinci ve üçüncü gelişme dönemi sonundki yşm yüzdelerine çısl dönüşüm (ArcSin p), besin elementlerinden bkır logritm (log10 (x)) dönüşümü uygulnmıştır. Arştırmd kullnıln 10 frklı krçm orijinine it 2+0 yşındki fidnlrın morfolojik ve fizyolojik özellikleri ile rzi bşrılrı, her bir özellik bzınd yrı yrı vryns nlizi ile denetlenmiştir. 8

Şekil 2.2. Fidnlrın Nem İçeriği Tyininde Kullnıln Bir Yşındki Yn Sürgünler Figure 2.2. Current lterl shoots used for moisture content determintions Şekil 2.3. Denemenin Kurulduğu Shnın Genel Görünümü Figure 2.3. Generl view of the plnttion re 9

Vryns nlizi sonucund isttistiksel bkımdn nlmlı (P<0.05) frklılıklr bulunmsı durumund Duncn testi uygulnrk homojen (benzer) gruplr oluşturulmuştur. Orijinlerin morfolojik ve fizyolojik fidn özellikleri üzerindeki toplu etkisini sptmk için yırm (diskriminnt) nlizinden yrrlnılmıştır (KALIPSIZ 1994). 10

3. BULGULAR Arştırm bulgulrı, morfolojik ve fizyolojik fidn özellikleri ve dikim bşrısı olmk üzere üç n bşlık ltınd değerlendirilmiştir. 3.1. Fidn Morfolojik Özellikleri Frklı orijinlere it 2+0 yşındki çıplk köklü krçm fidnlrının ship olduğu morfolojik özellikler Çizelge 3.1 de verilmiş, Şekil 3.1 de de grfikle gösterilmiştir. Çizelge 3.1. Frklı Orijinlerden Fidnlrın Morfolojik Özelliklerine Ait İsttistiksel Değerler Tble 3.1. Sttistics pertining to morphologicl properties of the seedlings from vrious provennces Orijin Nu. İsttistik Değerler FB (cm) KBC (mm) FB/KBÇ GTA (g) KTA (g) FTA (g) GTA/ KTA GKA (g) KKA (g) GKA/ KKA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 X 15,16 5,32 2,89 17,66 4,40 22,06 3,99 6,99 1,80 3,89 s 2,81 0,93 0,54 6,97 1,51 8,29 0,85 X 15,08 4,63 3,30 12,38 2,96 15,34 4,28 4,96 1,24 3,98 s 2,13 0,75 0,52 4,53 1,17 5,59 0,72 X 13,75 4,84 2,91 13,95 3,44 17,40 4,08 4,86 1,30 3,74 s 2,04 0,86 0,62 5,49 1,18 6,46 0,88 X 14,01 4,61 3,06 13,53 2,96 16,49 4,64 5,24 1,24 4,22 s 2,38 0,73 0,38 4,91 1,01 5,709 1,19 X 14,00 4,96 2,83 13,28 3,67 16,96 3,77 5,61 1,53 3,67 s 3,42 1,04 0,47 6,38 1,71 7,71 1,18 X 14,98 4,99 3,06 14,90 3,47 18,37 4,55 5,70 1,47 3,87 s 2,14 0,86 0,54 5,03 1,61 6,55 0,98 X 12,84 5,01 2,57 15,04 4,13 19,17 3,80 5,87 1,73 3,39 s 2,28 0,73 0,39 5,44 1,67 6,96 1,08 X 13,02 4,41 2,95 11,42 3,02 14,45 3,91 4,49 1,31 3,44 s 2,44 0,69 0,33 4,43 1,19 5,47 0,99 X 12,52 4,99 2,53 15,13 3,88 19,01 4,16 5,84 1,66 3,51 s 2,15 0,77 0,44 5,80 1,63 7,15 1,48 X 12,28 4,88 2,58 14,92 3,96 18,89 3,87 5,50 1,60 3,44 s 1,76 0,94 0,50 5,89 1,68 7,45 0,86 11

Fidn Boyu (cm) 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Çtloluk Albrd D.çrşm b İkizoluk Sim v Kicir Orijinler Kurucuov Ahırdğı Blıköy Dğkç KBÇ (mm) 6 5 4 3 2 1 0 Çtloluk A lbrd D.çrşmb İkizoluk Simv K icir Orijinler Kurucuov A hırdğı Blıköy Dğkç FB/KBÇ ornı 4 3 3 2 2 1 1 0 Çtloluk Albrd D.çrşmb İkizoluk Simv K icir Orijinler Kurucuov A hırdğı Blıköy Dğkç Gövde/kök ornı 5 4 3 2 1 0 Çtloluk A lbrd D.çrşmb İkizoluk Simv K icir Orijinler Kurucuov A hırdğı Blıköy D ğkç GTA/KTA GKA/KKA Tze Ağırlıklr (g) 25 20 15 10 5 0 Ç tloluk A lbrd D.çrşmb İkizoluk Simv K icir Orijinler K urucuov A hırdğı B lıköy D ğkç GTA KTA FTA Kuru Ağırlıklr (g) 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Çtloluk Albrd D.çrşmb İkizoluk Sim v Kicir Orijinler Kurucuov Ahırdğı Blıköy Dğkç GKA KKA Şekil 3.1. Frklı Orijinlerden Fidnlrın Morfolojik Özellikleri Figure 3.1. Morphologicl properties of the seedlings from vrious provennces 12

İncelenen her bir morfolojik özellik bzınd ypıln vryns nlizi sonuçlrı Çizelge 3.2 de, verilmiştir. Vryns nlizlerine göre, incelenen morfolojik özellikler bkımındn orijinler rsınd FB ve FB/KBÇ ornı bkımındn P<0.001; GTA, KTA ve FTA bkımındn ise P<0.05 önem düzeyinde frklılıklr bulunmktdır. KBÇ ve GTA/KTA ornı bkımındn ise orijinler rsınd isttistiksel bkımdn nlmlı bir frklılık belirlenememiştir. Çizelge 3.2. Fidn Morfolojik Özellikleri Ess Alınrk Gerçekleştirilen Vryns Anlizlerinde Belirlenen F Ornlrı ve Frklılıklrın Önem Düzeyleri Tble 3.2. Significnce levels nd F rtios ccording to nlysis of vrince bsed on morphologicl properties Fidn Morfolojik Özellikleri Orijinler Fidn boyu (FB) 4,038 *** Kök boğzı çpı (KBÇ) 1,852 ns FB/KBÇ ornı 5,184 *** Gövde tze ğırlığı (GTA) 1,945 * Kök tze ğırlığı (KTA) 2,411 * Fidn tze ğırlığı (FTA) 2,062 * GTA/KTA ornı 1,806 ns Duncn testi ile belirlenen homojen gruplr Çizelge 3.3 te verilmiştir. Frklı orijinlere it fidnlr, FB/KBÇ ornı bkımındn 4; FB bkımındn 3; GTA, KTA ve FTA bkımındn ise 2 homojen grup oluşturmuştur. FB bkımındn Afyon-Çtloluk, Tvşnlı-Albrd ve Simv-Kicir; FB/KBÇ ornı bkımındn Tvşnlı-Blıköy; GTA bkımındn Afyon-Çtloluk; KTA bkımındn Afyon-Çtloluk ve Beyşehir-Kurucuov; FTA bkımındn ise Afyon-Çtloluk orijinlerindeki fidnlr en iyi gelişimi göstermiştir. Orijinlerin fidn morfolojik özellikleri üzerine oln etkisinin topluc değerlendirilmesi mcıyl yırm nlizinden fydlnılmıştır (Çizelge 3.4). Ayırm nlizi sonuçlrın göre; orijinlerin fidn morfolojik özelliklerine % 26 ornınd etkili olduğu belirlenmiştir ki, rştırmy konu orijinleri, Eskişehir Ormn Fidnlığı şrtlrındki fidn morfolojik özellikleri bkımındn birbirinden net bir şekilde yırmk koly değildir. 13

Çizelge 3. 3. Fidn Morfolojik Özelliklerine Ait Duncn Testi Sonuçlrı Tble 3.3. Results of Duncn test pertining to morphologicl properties of the seedlings Morfolojik Özellikler n FB 20 KBÇ 20 FB/KBÇ 20 GTA 20 KTA 20 FTA 20 GTA/KTA 20 Orijinler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15,16 15,08 13,75 14,01 14,00 14,98 12,84 13,02 12,52 12,28 c c bc bc bc c b b b 5,32 4,63 4,84 4,61 4,96 4,99 5,01 4,41 4,99 4,88 2,89 3,30 2,91 3,06 2,83 3,06 2,57 2,95 2,53 2,58 bc d bc cd bc cd b c b 17,66 12,38 13,95 13,53 13,28 14,90 15,04 11,42 15,13 14,92 b b b b b b 4,40 2,96 3,44 2,96 3,67 3,47 4,13 3,02 3,88 3,96 b b b b b b b 22,06 15,34 17,40 16,49 16,96 18,37 19,17 14,45 19,01 18,89 b b b b b b 3,99 4,28 4,08 4,64 3,77 4,55 3,80 3,91 4,16 3,87 Stırlrdki ynı hrfler homojen gruplrı göstermektedir Çizelge 3.4. Orijinlerin Fidn Morfolojik Özelliklerine Etkisinin Diskriminnt Anlizi ile Denetimi Tble 3.4. Controlling of the effects of provennces on seedling morphology by discrimint nlysis Fonksiyon Öz Değer Vryns (%) Toplm (%) Knon. Korels. Wilks' Lmbd Khi-Kre SD Önem Düzeyi 1 0,361 56,6 56,6 0,515 0,563 109,791 54 0,000 2 0,103 16,1 72,7 0,305 0,766 50,966 40 0,115 3 0,074 11,6 84,3 0,262 0,845 32,264 28 0,264 4 0,058 9,1 93,4 0,234 0,907 18,643 18 0,414 5 0,034 5,3 98,7 0,181 0,959 7,921 10 0,637 6 0,008 1,3 100,0 0,090 0,992 1,563 4 0,816 Orijinler Morfolojik Özelliklere Göre Fidnlrın Orijinlere Dğılımı 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Toplm 1 30 20 5 20 5 5 10 5 100 2 15 40 15 5 5 5 15 100 3 20 10 15 10 15 5 15 10 100 4 10 10 20 15 10 5 20 5 5 100 5 15 15 10 15 10 25 10 100 6 15 20 5 30 10 5 10 5 100 7 15 15 5 40 5 20 100 8 10 5 5 10 10 10 50 100 9 5 5 5 5 10 5 15 15 15 20 100 10 5 5 10 10 5 25 10 30 100 Orijinlerin Ayırım Bşrısı % 26 Stndrtlştırılmış Ayırım Fonksiyon Ktsyılrı Fonksiyonlr 1 2 3 4 5 6 FB 0,341-1,732-1,604-1,638-3,945-1,117 KBC 1,228 2,011 0,272 3,157 4,570 0,127 FB/KBÇ ornı 0,739 1,834 1,327 1,335 3,630 1,517 GTA -0,102 2,211 1,748-2,640 0,460-1,836 KTA -1,258-1,611-0,808 1,309-1,605 3,197 G/K ornı -0,407-1,072 0,140 1,564-0,958 1,207 14

3.2. Fidn Fizyolojik Özellikleri 3.2.1. Frklı Orijinlerden Fidnlrın Nem İçerikleri Frklı orijinlerden fidnlrın fidnlık ve dikim shsı şrtlrınd ship olduğu nem içerikleri Çizelge 3.5 de verilmiş ve Şekil 3.2 de de grfikle gösterilmiştir. Çizelge 3.5. Fidnlrın Nem İçeriklerine Ait İsttistiksel Değerler Tble 3.5. Sttistics pertining to moisture contents of the seedlings Orijin Nu. İsttistik Değerler Fidnlık Nem İçeriği (%) Arzi Nem İçeriği (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 X 128,84 125,53 s 6,41 5,01 X 132,40 129,00 s 7,18 7,40 X 127,83 123,84 s 4,10 6,08 X 125,82 133,69 s 7,08 6,97 X 129,60 130,31 s 2,57 4,80 X 126,47 130,46 s 5,26 5,26 X 123,51 132,56 s 4,36 5,25 X 127,83 130,30 s 6,79 6,89 X 130,10 132,24 s 5,93 4,48 X 130,80 132,40 s 4,02 5,29 Fidnlrın nem içerik değerleri ile ypıln vryns nlizi sonuçlrı Çizelge 3.6 d verilmiştir. Vryns nlizine göre, fidnlrın dikim shsındki nem içerikleri bkımındn orijinler rsındki frklr P<0.001 önem düzeyinde nlmlı çıktığı hlde, fidnlıktki nem içerikleri bkımındn belirlenen frklr önemsizdir (P>0.05). Duncn testi sonucund belirlenen homojen gruplr Çizelge 3.7 de verilmiştir. Fidnlr, rzideki nem içeriği bkımındn 3 homojen grup 15

oluşturmuş olup, Tvşnlı-İkizoluk, Beyşehir-Kurucuov ve Burs-Dğkç orijinlerinin nem içeriği diğerlerinden dh fzl çıkmıştır. Nem miktrı (%) 135 130 125 120 115 110 105 100 Çtloluk Albrd D.çrşmb İkizoluk Simv Kicir Orijinler Kurucuov Ahırdğı Blıköy Fidnlık Dğkç Arzi Şekil 3.2. Fidnlrın Nem İçerikleri Figure 3.2. Moisture contents of the seedlings Çizelge 3.6. Fidnlrın Nem İçerikleri Ess Alınrk Gerçekleştirilen Vryns Anlizlerinde Belirlenen F Ornlrı ve Frklılıklrın Önem Düzeyleri Tble 3.6. Significnce levels nd F rtios ccording to nlysis of vrince bsed on moisture contents of the seedlings Kynk Nem İçeriği (Fidnlık) Nem İçeriği (Arzi) Orijinler 1,094 ns 8,857 *** Çizelge 3.7. Fidnlrın Nem İçeriklerine Ait Duncn Testi Sonuçlrı Tble 3.7. Results of Duncn tests pertining to moisture contents of the seedlings Nen İçerikleri (%) n Fidnlık 5 Arzi 30 Orijinler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 128,8 132,4 127,8 125,8 129,6 126,4 123,5 127,8 125,5 129,0 123,8 133,6 130,3 130,4 132,5 130,3 b c bc bc c bc Stırlrdki ynı hrfler homojen gruplrı göstermektedir 130,1 132,2 bc 130,8 132,4 c 16

3.2.2. Fidnlrın İbre Besin Elementleri Frklı orijinlere it 2+0 yşındki çıplk köklü krçm fidnlrının ibre besin elementleri içeriği Çizelge 3.8 de, ortlm değerlerle çizilen grfikler ise Şekil 3.3 de verilmiştir. 1,4 Element İçerikleri (%) 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Çtloluk Albrd D.çrşmb İkizoluk Orijinler Simv Kicir Kurucuov Ahırdğı Blıköy Dğkç N P K C Mg N S 350 Element İçerikleri (ppm) 300 250 200 150 100 50 0 Çtloluk Albrd D.çrşmb İkizoluk Simv Orijinler Kicir Kurucuov Ahırdğı Blıköy Dğkç Fe Mn Zn Cu B Şekil 3.3. Fidnlrın İbrelerindeki Besin Elementleri Figure 3.3. Nutrients in the needle of the seedlings 17

Çizelge 3.8. Fidnlrın İbre Besin Elementi İçeriklerine Ait İsttistiksel Değerler Tble 3.8. Sttistics pertining to nutrients in the needle of the seedlings Orijin Nu. İsttistik Değerler N (%) P (%) K (%) C (%) Mg (%) N (%) S (%) Fe (ppm) Mn (ppm) Zn (ppm) Cu (ppm) B (ppm) 18 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 X 1,132 1,100 0,583 0,417 0,130 0,022 0,227 213,7 218,2 40,0 8,3 33,3 s 0,071 0,000 0,038 0,029 0,012 0,003 0,014 10,5 40,3 4,4 0,6 8,5 X 1,143 1,033 0,533 0,729 0,116 0,018 0,238 225,8 168,8 35,0 8,8 39,0 s 0,040 0,029 0,052 0,228 0,002 0,003 0,023 25,3 42,2 5,1 1,5 12,2 X 1,168 1,083 0,550 0,662 0,124 0,020 0,245 231,8 151,2 43,2 6,8 36,7 s 0,041 0,029 0,043 0,311 0,005 0,000 0,017 42,2 15,9 1,8 0,3 4,7 X 1,104 0,967 0,550 0,484 0,134 0,019 0,222 276,0 129,2 39,3 6,8 30,3 s 0,080 0,126 0,025 0,067 0,005 0,001 0,005 74,5 9,0 0,6 1,0 5,0 X 1,081 0,967 0,575 0,435 0,120 0,017 0,222 232,5 121,0 35,0 7,0 34,0 s 0,023 0,225 0,043 0,020 0,007 0,001 0,013 16,5 5,8 2,3 0,5 7,9 X 1,006 0,900 0,575 0,600 0,118 0,015 0,211 240,3 122,8 35,7 6,7 33,0 s 0,056 0,150 0,000 0,185 0,008 0,000 0,010 43,0 5,8 5,6 0,3 4,0 X 1,157 1,050 0,533 0,615 0,118 0,013 0,217 332,0 152,8 33,3 7,2 29,7 s 0,019 0,100 0,014 0,155 0,005 0,003 0,017 92,6 23,4 3,5 0,3 6,4 X 1,134 1,050 0,542 0,599 0,128 0,011 0,270 236,0 181,2 43,5 6,8 35,3 s 0,052 0,000 0,038 0,091 0,013 0,001 0,010 34,3 41,2 5,4 0,3 10,5 X 1,219 1,017 0,575 0,515 0,123 0,015 0,245 222,5 137,7 39,2 7,2 25,3 s 0,110 0,058 0,000 0,053 0,013 0,000 0,011 37,1 19,4 7,8 0,3 6,8 X 1,052 0,850 0,542 0,556 0,112 0,015 0,211 206,0 101,2 31,0 6,5 31,7 s 0,071 0,000 0,058 0,083 0,016 0,000 0,039 44,3 36,7 4,3 0,9 5,0

İbre besin elementleri bzınd ypıln vryns nlizi Çizelge 3.9 d verilmiştir. Vryns nlizlerine göre orijinler rsınd, N bkımındn P<0.001; Mn bkımındn P<0.01; N, S, Zn ve Cu bkımınd P<0.05 önem düzeyinde frklılıklr orty çıkmıştır. P, K, C, Mg, Fe ve B bkımındn belirlenen frklılıklr ise önemsizdir (P>0.05). Çizelge 3.9. Fidnlrın İbre Besin Elementleri Ess Alınrk Gerçekleştirilen Vryns Anlizlerinde Belirlenen F Ornlrı ve Frklılıklrın Önem Düzeyleri Tble 3.9. Significnce levels nd F rtios ccording to nlysis of vrince bsed on nutrients in needles Besin Elementleri Orijinler N 2,912 * P 1,857 ns K 0,822 ns C 1,290 ns Mg 1,480 ns N 11,913 *** S 3,151 * Fe 1,750 ns Mn 4,508 ** Zn 2,519 * Cu 3,247 * B 0,786 ns Duncn testi ile oluşturuln homojen gruplr Çizelge 3.10 d görülebilir. Frklı krçm orijinlerine it fidnlr, ibre besin elementlerinden, N bkımındn 6; Mn bkımındn 4; N, Zn ve Cu bkımındn 3; S bkımındn ise 2 homojen grup oluşturmuştur. N içeriği Tvşnlı-Blıköy; N içeriği Afyon-Çtloluk; S içeriği Afyon-Ahırdğı; Mn içeriği Afyon-Çtloluk; Zn içeriği Domniç-Dereçrşmb); Cu içeriği ise Tvşnlı-Albrd ve Afyon-Çtloluk orijininde en yüksek düzeydedir. 19

Çizelge 3.10. İbre Besin Elementi İçeriklerine Ait Duncn Testi Sonuçlrı Tble 3.10. Results of Duncn test pertining to the needle nutrients Besin Orijinler n Elementleri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1,132 1,142 1,167 1,104 1,081 1,006 1,156 1,134 1,218 1,052 N 3 bc bc bc bc b bc bc c b 1,100 1,033 1,083 0,966 0,966 0,900 1,050 1,050 1,016 0,850 P 3 0,583 0,533 0,550 0,550 0,575 0,575 0,533 0,541 0,575 0,541 K 3 0,416 0,729 0,662 0,484 0,435 0,600 0,615 0,598 0,515 0,556 C 3 0,129 0,115 0,124 0,133 0,120 0,118 0,118 0,127 0,122 0,112 Mg 3 0,021 0,018 0,020 0,019 0,016 0,015 0,012 0,011 0,015 0,015 N 3 f de ef def ed bc b bc bc 0,227 0,238 0,244 0,222 0,222 0,210 0,217 0,270 0,244 0,211 S 3 b b b b 213,6 225,8 231,8 276,0 232,5 240,3 332,0 236,0 222,5 206,0 Fe 3 218,1 168,8 151,1 129,1 121,0 122,8 152,8 181,1 137,6 101,1 Mn 3 d bcd bc bc b b bc cd bc 40,0 35,0 43,1 39,3 35,0 35,6 33,3 43,5 39,1 31,0 Zn 3 bc bc c bc bc bc b c bc 8,3 8,8 6,8 6,8 7,0 6,7 7,2 6,8 7,2 6,5 Cu 3 bc c b b 33,3 39,0 36,6 30,3 34,0 33,0 29,6 35,3 25,3 31,6 B 3 Stırlrdki ynı hrfler homojen gruplrı göstermektedir Orijinlerin fidnlrın ibrelerindeki besin elementleri üzerine oln etkisinin topluc değerlendirilmesi mcıyl yırm nlizinden fydlnılmıştır (Çizelge 3.11). Ayırm nlizi sonuçlrın göre; orijinlerin fidnlrın ibrelerindeki besin elementleri üzerinde % 100 ornınd etkili olduğu belirlenmiştir. On orijine it fidnlrın tmmı kendi grubu içerisinde klmıştır. Bu sonuçtn hreketle, rştırmy konu orijinlerin, Eskişehir Ormn Fidnlığınd üretilen fidnlrının ibrelerindeki besin elementleri bkımındn, birbirlerinden net bir şekilde yrıldığını söylemek mümkündür. İlk iki yırım fonksiyonu genel vrynsın % 66.7 sini çıklmktdır. Stndrtlştırılmış yırım fonksiyon ktsyılrın göre, 1. fonksiyond en fzl ktkıyı N ypmıştır. Bunu Zn ve Mn izlemektedir. İkinci fonksiyond ise, Fe ilk sırd yer lırken bunu B ve Cu tkip etmektedir. 20

Çizelge 3.11. Orijinlerin İbre Besin Elementlerine Etkisinin Ayırm Anlizi İle Denetimi Tble 3.11. Controlling of the effects of provennces on the needle nutrients, by discriminte nlysis Fonksiyon Öz Değer Vryns (%) Toplm (%) Knon. Korels. Wilks' Lmbd Khi-Kre SD Önem Düzeyi 1 13,421 43,6 43,6 0,965 0,000 180,010 108 0,000 2 7,091 23,0 66,7 0,936 0,001 131,974 88 0,002 3 4,291 13,9 80,6 0,901 0,005 94,341 70 0,028 4 2,467 8,0 88,6 0,844 0,028 64,353 54 0,158 5 1,691 5,5 94,1 0,793 0,097 41,975 40 0,385 6 1,168 3,8 97,9 0,734 0,261 24,155 28 0,673 7 0,312 1,0 99,0 0,488 0,567 10,226 18 0,924 8 0,216 0,7 99,7 0,421 0,743 5,338 10 0,867 9 0,106 0,3 100,0 0,310 0,904 1,820 4 0,769 Orijinler İbredeki Besin Elementlerine Göre Fidnlrın Orijinlere Dğılımı 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Toplm 1 100 100 2 100 100 3 100 100 4 100 100 5 100 100 6 100 100 7 100 100 8 100 100 9 100 100 10 100 100 Orijinlerin Ayırım Bşrısı % 100 Stndrtlştırılmış Ayırım Fonksiyon Ktsyılrı Fonksiyonlr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 N (%) 0,587 0,780 0,325 0,262 0,330 0,527-0,734 0,233 0,107 P (%) 0,470 0,316-0,48 0,415 0,385-0,177 0,586 0,281-0,077 K (%) 0,260 0,587 0,780 0,325 0,262 0,330 0,527-0,734 0,233 C (%) -0,39 0,470 0,316-0,489 0,415 0,385-0,177 0,586 0,281 Mg (%) 0,587 0,260-1,09-0,289 0,912 0,689-0,635 0,276 0,448 N (%) -1,37-0,39 0,099 0,746-0,680 0,040 0,071 0,476-0,396 S (%) 0,555-0,49-0,19-0,536 0,321-0,428-0,206 0,465-0,712 Fe (ppm) 0,529-1,37 0,110 0,290-0,016-0,135 0,320-0,128-0,059 Mn (ppm) -1,05 0,555-0,07 0,927 0,029-0,258-0,227 0,110-0,274 Zn (ppm) 1,181 0,529-0,01-0,732 0,220 0,427 0,717 0,191 0,195 Cu (ppm) 0,542-1,05 1,278-1,202-1,300-0,793-0,015-0,650-0,044 B (ppm) -0,34 1,181-0,07 0,495 1,043-0,091 0,188 0,290 0,380 3.3. Frklı Orijinlerden Fidnlrın Dikim Bşrısı Frklı orijinlere it krçm fidnlrının rzideki yşm yüzdeleri, çp-boy gelişimleri ve yıllık nispi boy [Nispi boy rtımı = (1/Boy 0 )x((boy 1 - Boy 0 ):(Yıl 1 -Yıl 0 ))] ve çp rtımlrın ilişkin isttistiksel değerler Çizelge 3.12 de, ortlm değerlerle çizilen grfikler ise Şekil 3.4 de verilmiştir. 21

Çizelge 3.12. Fidnlrın Dikim Bşrısın Ait İsttistiksel Değerler Tble 3.12. Sttistics pertining to the field performnce of the seedlings Orijin Nu. 1 İsttistik Değerler Yşm Yüzdeleri 1. yıl 2. yıl 3. yıl Dikim Sırsındki Boy (cm) Dikim Sırsındki Çp (mm) Gelişme Dönemi Sonundki Boy ve Çplr Yıllık Nispi Boy ve Çp Artımlrı 1. yıl 2. yıl 3. yıl 1. yıl 2. yıl 3. yıl Boy Çp Boy Çp Boy Çp Boy Çp Boy Çp Boy Çp X 96,67 95,00 95,00 12,81 5,06 20,51 7,94 38,10 12,30 48,78 16,74 0,618 0,557 1,016 0,714 0,956 0,772 s 5,77 8,66 8,66 2,46 1,00 3,59 2,22 9,51 3,12 13,86 4,81 0,262 0,325 0,412 0,240 0,367 0,271 X 93,33 93,33 91,67 11,55 4,79 18,04 8,06 36,47 12,16 49,81 17,14 0,550 0,673 1,089 0,761 1,114 0,853 2 s 7,64 7,64 5,77 2,70 0,86 4,60 2,12 9,64 3,08 13,01 4,28 0,253 0,325 0,376 0,224 0,322 0,229 22 3 4 5 6 7 8 9 10 X 90,00 90,00 86,67 11,04 4,77 17,06 7,35 32,38 11,10 44,02 15,66 0,589 0,530 1,012 0,667 1,046 0,771 s 5,00 5,00 5,77 2,31 1,00 3,33 1,94 7,71 2,87 9,88 3,70 0,391 0,246 0,443 0,263 0,415 0,258 X 96,67 93,33 91,67 12,26 5,12 18,22 7,57 34,31 11,25 47,38 15,50 0,518 0,497 0,935 0,617 0,992 0,696 s 2,89 2,89 2,89 2,60 0,85 4,06 1,56 9,55 2,52 13,61 3,49 0,276 0,245 0,403 0,227 0,413 0,240 X 96,67 96,67 96,67 12,28 4,86 19,09 8,12 37,72 12,71 50,72 17,53 0,572 0,687 1,077 0,823 1,083 0,886 s 2,89 2,89 2,89 3,05 0,96 4,45 1,90 9,50 3,20 13,54 4,33 0,201 0,303 0,382 0,282 0,383 0,266 X 96,67 96,67 96,67 11,65 4,81 19,09 8,28 38,60 13,40 50,77 18,23 0,653 0,748 1,191 0,914 1,156 0,956 s 2,89 2,89 2,89 2,74 1,08 4,51 1,85 8,94 3,14 12,17 4,23 0,283 0,346 0,376 0,297 0,368 0,302 X 100,00 98,33 98,33 9,98 4,28 14,87 6,77 30,77 10,66 40,92 14,88 0,485 0,618 1,069 0,781 1,057 0,861 s 0,00 2,89 2,89 2,25 0,83 4,28 1,33 8,65 2,14 13,35 3,07 0,246 0,359 0,406 0,307 0,417 0,301 X 96,67 96,67 93,33 9,91 4,28 15,15 6,96 31,68 10,66 42,05 15,36 0,550 0,640 1,133 0,762 1,109 0,881 s 2,89 2,89 5,77 2,17 0,84 3,35 1,93 7,48 2,80 10,24 4,34 0,290 0,370 0,401 0,281 0,381 0,334 X 95,00 95,00 95,00 11,14 4,59 16,63 7,94 34,56 12,76 45,18 17,30 0,503 0,742 1,077 0,901 1,041 0,932 s 5,00 5,00 5,00 2,21 0,84 3,84 1,89 8,34 3,01 11,89 4,18 0,225 0,351 0,354 0,296 0,339 0,268 X 95,00 95,00 95,00 10,72 4,52 17,11 7,87 37,53 12,39 49,49 17,23 0,606 0,721 1,261 0,858 1,216 0,926 s 8,66 8,66 8,66 2,46 0,88 3,95 1,91 10,63 3,19 14,87 4,53 0,297 0,291 0,453 0,270 0,423 0,254

Y şm Y üzdeleri (% ) 105 100 95 90 85 80 Ç tloluk A lb rd D.çrşm b İkizoluk Sim v K icir Orijinler K urucuov A hırdğı Blık öy D ğkç 1. yıl 2. yıl 3. yıl b Ç p (m m ) 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Ç tlo luk A lbrd D.çrşm b İk izolu k S im v K icir K urucu ov Orijinler A hırdğ ı B lıkö y D ğkç 1. yıl 2. yıl 3. yıl c Boy (cm ) 60 50 40 30 20 10 0 Ç tloluk A lbrd D.çrşmb İkizoluk Simv K icir Orijinler K urucuov A hırdğı B lıköy D ğkç 1. yıl 2. yıl 3. yıl d Yıllık Nispi Boy Artımı 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Çtloluk A lbrd D.çrşmb İkizoluk Simv K icir K urucuov Orijinler A hırdğı Blıköy D ğkç 1. yıl 2. yıl 3. yıl Y ıllık N ispi Ç p A rtım ı 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Ç tloluk A lbrd D.çrşmb İkizoluk Simv Orijinler K icir K urucuov A hırdğı B lıköy D ğkç 1. yıl 2. yıl 3. yıl e Şekil 3.4. Orijinlerin Arzi Performnslrı.Yşm yüzdesi, b. Çp gelişimi, c. Boy gelişimi, d. Yıllık nispi boy rtımı, e. Yıllık nispi çp rtımı Figure 3.4. Field performnce of the origins. survivl, b. dimeter growth, c. height growth, d. nnul reltive height increse, e. nnul reltive dimeter increse 23

Orijinlerin gelişme dönemlerine göre yşm yüzdeleri ve boy-çp gelişimlerinin krşılştırılmsı mcıyl ypıln vryns nlizi sonuçlrı Çizelge 3.13 te görülebilir. Vryns nlizlerinde, birinci gelişme dönemine it tutm bşrısı ve üçüncü gelişme dönemine it yşm yüzdesi bkımındn orijinler ve tekerrürler rsınd isttistiksel bkımdn nlmlı bir frklılık belirlenememiştir (P>0.05). Üçüncü gelişme dönemi sonund fidn boylrı ve kök boğzı çplrı bkımındn orijinler rsınd P<0.001 önem düzeyinde frklılık mevcuttur. Bloklr rsındki frklılıklr ise isttistiksel bkımdn önemsizdir (P>0.05). Çizelge 3.13. Fidnlrın Gelişme Dönemlerine Göre Yşm Yüzdeleri ve Boy-Çp Gelişimleri Ess Alınrk Gerçekleştirilen Vryns Anlizlerinde Belirlenen F Ornlrı ve Frklılıklrın Önem Düzeyleri Tble 3.13. F rtios nd significnce levels ccording to nlysis of vrince bsed on the survivl, height nd dimeter of the seedlings ccording to the different growing sesons Özellikler Bloklr Orijinler Birinci gelişme dönemine it tutm bşrısı 2,386 ns 0,927 ns Üçüncü gelişme dönemine it yşm yüzdeleri 2,390 ns 1,190 ns Üçüncü gelişme dönemine it fidn boylrı 1,304 ns 4,654 *** Üçüncü gelişme dönemine it kök boğzı çplrı 1,962 ns 4,212 *** Vryns nliziyle belirlenen nlmlı frklılıklrı orty koyn prmetreler için ypıln Duncn testiyle belirlenen benzer gruplr Çizelge 3.14 de verilmiştir. Üçüncü gelişme dönemine it fidn boylrı bkımındn 4, kök boğzı çplrı bkımındn 5 homojen grup oluşmuştur. FB ve KBÇ bkımındn Tvşnlı-Simv ve Simv-Kicir orijinleri en iyi gelişimi göstermiştir. En zyıf çp ve boy gelişimini ise Beyşehir-Kurucuov ve Afyon-Ahırdğı orijinlerinde tespit edilmiştir (Çizelge 3.14). Frklı orijinlere it 2+0 krçm fidnlrının dikim şokunu tltm sürelerini belirlemek mcıyl ypıln vryns nlizi sonuçlrı Çizelge 3.15 te gösterilmiştir. Bun göre nispi boy ve nispi çp rtımı bkımındn orijinler rsınd belirlenen frklr önemlidir (P<0.001). Dikim şokunu tltm sürelerini belirlemek mcıyl ypıln vryns nlizi sonuçlrı bğlmınd, yrıc Duncn testi de ypılrk benzer gruplr oluşturulmuştur. Nispi boy rtımın it test sonuçlrı Çizelge 3.16 de, nispi çp rtımın it sonuçlr ise Çizelge 3.17 d verilmiştir. Arştırmd kullnıln 10 krçm orijinine it fidnlrın tmmınd dikim şoku boy gelişimi bkımındn bir gelişme dönemi devm etmiş; fkt çp gelişimleri dikim şokundn etkilenmemiştir. 24

Çizelge 3.14. Fidnlrın Gelişme Dönemlerine Göre Yşm Yüzdeleri ve Boy-Çp Gelişimlerine Ait Duncn Testi Sonuçlrı Tble 3.14. Duncn test results of survivl, height nd dimeter of the seedlings ccording to the growing sesons Özellikler Birinci gelişme dönemine it tutm bşrısı Orijinler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 96,6 93,3 90,0 96,6 96,6 96,6 100 96,6 95,0 95,0 Üçüncü gelişme dönemine it yşm yüzdeleri 95,0 91,6 86,6 91,6 96,6 96,6 98,3 93,3 95,0 95,0 Üçüncü gelişme dönemine it fidn boylrı 48,7 bcd 49,8 cd 44,0 b 47,3 bcd 50,7 d 50,7 d 40,9 42,0 45,1 bc 49,4 cd Üçüncü gelişme dönemine it kök boğzı çplrı 16,7 bcde 17,1 cde 15,6 bcd 15,4 bc 17,5 e 18,2 e 14,8 15,3 b 17,2 de 17,2 de Stırlrdki ynı hrfler homojen gruplrı göstermektedir Çizelge 3.15. Nispi Boy ve Nispi Çp Artımlrı Ess Alınrk Gerçekleştirilen Vryns Anlizlerinde Belirlenen F Ornlrı ve Frklılıklrın Önem Düzeyleri Tble 3.15. F rtios nd significnce levels determined by nlysis of vrince bsed on the reltive height nd dimeter increses Özellikler Orijinler Nispi Boy Artımı 12,528 *** Nispi Çp Artımı 5,822 *** 25

Çizelge 3.16. Nispi Boy Artımlrın İlişkin Duncn Testi Sonuçlrı Tble 3.16. Duncn test results relted to reltive height increses Orijin Nu. Nispi Boy Artımı Homojen Gruplr 1 2 3 4 1 (1. yıl) 0,618 1 (2. yıl) 1,016 b c d 1 (3. yıl) 0,956 b c 2 (1. yıl) 0,550 2 (2. yıl) 1,089 b c d 2 (3. yıl) 1,114 b c d 3 (1. yıl) 0,589 3 (2. yıl) 1,012 b c d 3 (3. yıl) 1,046 b c d 4 (1. yıl) 0,518 4 (2. yıl) 0,935 b 4 (3. yıl) 0,992 b c 5 (1. yıl) 0,572 5 (2. yıl) 1,077 b c d 5 (3. yıl) 1,083 b c d 6 (1. yıl) 0,653 6 (2. yıl) 1,191 c d 6 (3. yıl) 1,156 b c d 7 (1. yıl) 0,485 7 (2. yıl) 1,069 b c d 7 (3. yıl) 1,057 b c d 8 (1. yıl) 0,550 8 (2. yıl) 1,133 b c d 8 (3. yıl) 1,109 b c d 9 (1. yıl) 0,503 9 (2. yıl) 1,077 b c d 9 (3. yıl) 1,041 b c d 10 (1. yıl) 0,606 10 (2. yıl) 1,261 d 10 (3. yıl) 1,216 c d 26

Çizelge 3.17. Nispi Çp Artımlrın İlişkin Duncn Testi Sonuçlrı Tble 3.17. Duncn test results relted to reltive dimeter increments Orijin Nu. Nispi Çp Artımı Homojen Gruplr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 (1. yıl) 0,557 b c 1 (2. yıl) 0,714 c d e f g h 1 (3. yıl) 0,772 d e f g h ı j k 2 (1. yıl) 0,673 b c d e f 2 (2. yıl) 0,761 d e f g h ı j k 2 (3. yıl) 0,853 f g h ı j k l 3 (1. yıl) 0,530 b 3 (2. yıl) 0,667 b c d e 3 (3. yıl) 0,771 d e f g h ı j k 4 (1. yıl) 0,497 4 (2. yıl) 0,617 b c d 4 (3. yıl) 0,696 b c d e f g 5 (1. yıl) 0,687 b c d e f g 5 (2. yıl) 0,823 e f g h ı j k l 5 (3. yıl) 0,886 h ı j k l 6 (1. yıl) 0,748 d e f g h ı j 6 (2. yıl) 0,914 ı j k l 6 (3. yıl) 0,956 l 7 (1. yıl) 0,618 b c d e 7 (2. yıl) 0,781 d e f g h ı j k 7 (3. yıl) 0,861 g h ı j k l 8 (1. yıl) 0,640 b c d 8 (2. yıl) 0,762 d e f g h ı j k 8 (3. yıl) 0,881 h ı j k l 9 (1. yıl) 0,742 d e f g h ı 9 (2. yıl) 0,901 ı j k l 9 (3. yıl) 0,932 k l 10 (1. yıl) 0,721 c d e f g h 10 (2. yıl) 0,858 f g h ı j k l 10 (3. yıl) 0,926 j k l 27

4. TARTIŞMA ve SONUÇ 4.1. Ulusl Islh Zonlmsın İlişkin Değerlendirmeler Ulusl ğç ıslh zonlmsın göre 3.2 nolu lt ıslh zonu içinde kln Küthy Tvşnlı Göbel ğçlndırm shsınd kullnılbilecek fidn üretme mteryli kynklrını (FÜMk) belirlemek ve ynı zmnd hlen kullnılmkt oln ıslh zonlmsını irdelemek mcıyl gerçekleştirilen bu rştırmy it Duncn testi sonuçlrı, bşrılı orijinler bğlmınd Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge incelendiğinde görüleceği üzere fidn klite normlrın ve dikim bşrısın göre öncelikle tercih edilmesi gereken orijinler, Göbel ğçlndırm lnı gibi 3.2 nolu lt zond bulunn Simv-Kicir (S-K) ve rdındn Burs-Dğkç (B-D) orijinleridir. Yine 3.2 numrlı zond yer ln Tvşnlı-Albrd (T-A) btı bkıd kldığı hlde FB ve KBÇ bkımındn; Ehrmi krçm (Pinus nigr Arn. ssp. pllsin (Lmb.) Holmboe vr. pyrmidt (Act.) Yltırık) tksonun it Tvşnlı-İkizoluk (T-İ) orijini ise FB bkımındn, S-K y benzer bir performns sergilemiştir. Göbel ğçlndırm shsı (Çizelge 2.3) ile T-İ nin (YÜCEL 1995) yetişme ortmı özellikleri birlikte değerlendirildiğinde, bu sonuç sürpriz değildir. Çünkü her iki ln iklim, yükselti, bkı, toprğın fiziksel ve kimysl özellikleri ve nky bkımındn benzerlik göstermektedir. Dolyısıyl ülkemiz için endemik bir lt tür oln Ehrmi krçmın yyılış lnını genişletmek mksdıyl Göbel ğçlndırm lnınd ve benzer yetişme ortmlrınd gerçekleştirilecek çlışmlrd dikkte lınmsı yrrlı görülmektedir. Andolu krçmı 3.3 lt ıslh zonund gösterilen Tvşnlı-Simv (T-S) tohum kynğındn fidnlrın rzi performnslrı d S-K ve B-D orijinlerine benzer çıkmıştır. Çizelge 2.1 de T-S orijini olrk belirtilen bu tohum kynğı, Burs-Mustfkemlpş ilçesi dhilinde kurulu Yeniköy tohum bhçesidir ve bu tohum kynğı, hepsi 3.3 numrlı lt ıslh zonund kln Tvşnlı-Simv-Korucuk, Domniç-Dereçrşmb ve Tvşnlı- Blıköy den üç frklı orijinden şılı fidnlrl tesis edilmiştir. Beş frklı orijinden fidnlrl kuruln bu tohum kynğınd, orijinler rsı olsı tozlşm, beklendiği üzere tesisi oluşturn ğçlrın ship olduklrı genetik özelliklerden frklı tohumlrın gelişmesine sebep olmktdır. Örneğin Asr- Antly kızılçm klonl tohum bhçesinde gerçekleştirilen doktor çlışmsınd, kendinden bşk bireylerle döllenme sonucu oluşn yşybilir tohum ornı % 94.7 olrk belirlenmiştir (KAYA 2001). Bu durumd genetik çeşitlilik de muhtemelen rtcktır. Genetik çeşitliliğin rtmsı, orijin sorunu zten olmyn genotiplerin, götürüldükleri yeni ortm 28

uyumlrını kolylştırır ki, T-S orijinli fidnlr bu ktkıyı muhtemelen yşmıştır. Çizelge 4.1. İncelenen Fidn Özellikleri Bğlmınd Duncn Testi Sonuçlrın Göre Bşrılı Orijinler Tble 4.1. Successful origins ccording to Duncn s test results bsed on seedling properties investigted İncelemeler Duncn Testi Sonuçlrı Orijinler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 FB Boyu İyi Orijinler + + + + + + FB:KBÇ İyi Orijinler + + + Fidn GTA İyi Orijinler + + + + + + Morfolojik KTA İyi Orijinler + + + + + + + Özellikleri FTA İyi Orijinler + + + + + + + (Fidnlık) KBÇ Değerleri GTA:KTA Değerleri N İçeriği İyi Orijinler + + + + + + + N İçeriği İyi Orijinler + + + S İçeriği İyi Orijinler + + + + Mn İçeriği İyi Orijinler + + + + + İbre Besin Zn İçeriği İyi Orijinler + + + + + + + + Elementi Cu İçeriği İyi Orijinler + + İçerikleri P İçeriği (Fidnlık) K İçeriği C İçeriği Mg İçeriği Fe İçeriği B İçeriği Fidn Nem İçeriği Nem İçerikleri (Fidnlık) Fidn Nem İçeriği (Dikim Nem İçeriği İyi Orijinler + + + + + + + + Alnı) Tutm Yüzdeleri 3. Vej. Dön. Yşm Yüzdeleri Dikim 3. Vej. Dön. FB Bşrısı + + + + + + İyi orijinler 3. Vej. Dön. KBÇ İyi Orijinler + + + + + + + İyi orijinler, benzer orijinler 29

Fkt T-S gibi yine 3.3 lt ıslh zonu orijini oln Domniç- Dereçrşmb (D-D) y it fidnlrın gelişimi, 3. gelişme dönemi sonund ulştıklrı boy ve çp değerleri dikkte lındığınd diğer orijinlere kıysl zyıftır. Htt 5.3 ıslh zonund kln Afyon-Çtloluk (A-Ç) orijini bile rzide, FB ve KBÇ bkımındn, D-D orijinlerinden dh iyi bir performns sergilemiştir. D-D orijinine it bu durumun, 3.2 zonund bulunmyışın getirdiği yetişme ortmı frklılıklrındn kynklnmış olbileceği düşünülmektedir. Ayrıc bir kültürün silvikültürel bşrısını orty koyn temel ölçüt, sıklık çğın ulşm, bşk bir ifdeyle kültür bkımı süresinin kıslığıdır. Asli ormn ğcı türlerimiz içinde gençlik-kültür çğındki büyümesi en yvş türümüz Doğu ldini olup, 70-80 cm boy ulşmış genç toplumlrd gençlik-kültür bkımlrın çoğu yetişme ortmınd rtık gerek klmz (EYÜBOĞLU 1989). Bu temel bilgiden yol çıkılrk, 80 cm boy ulşm yşının, sli ormn ğcı türlerimizde gençlik-kültür çğının son erme yhut genç bireylerin biyolojik bğımsızlıklrın kvuşm yşı olrk kbul edilebileceği ifde edilmektedir (GENÇ 2004). Bu öneri kpsmınd, üç yıllık rzi verilerimize bktığımızd, en uzun (50.7 cm) boylu S-K ve T-S orijinlerine it fidnlr bile henüz biyolojik bğımsızlıklrın kvuşmmıştır. Bu sebeple, denemeye lınn orijinlerin silvikültürel bşrısı hkkınd fikir yürütmek, kntimizce bugün için mümkün değildir. Öyle ki, kültürün en zındn 80 cm boy ulşmsı beklenmeli ve silvikültürel değerlendirmeler thminen 5. gelişme dönemini tmmlmış fidnlr için ypılmlıdır. Bugün için söyleyebileceğimiz hususlr gelince: Andolu krçmı için ypılmış ıslh zonlmsı, Küthy-Tvşnlı-Göbel ğçlndırm shsı dikkte lındığınd bşrılı görünmektedir. Zir şu nki en bşrılı orijin, Göbel ğçlndırm lnı gibi 3.2 nolu lt ıslh zonu içinde kln ve mhlli orijin oln S-K orijinidir ve bu beklenen bir durumdur. Islh zonlmsı esslrın göre, n ıslh zonlrı rsınd fidn üretme mteryli (FÜM) trnsferi kesinlikle ypılmz. En doğrusu, trnsferi ynı lt ıslh zonu içinde ypmktır. FÜM temininde zorluklrl krşılşıldığınd yhut ynı lt ıslh zonu içinde yer lmış olslr bile FÜMk ile ekim-dikim shsının yetişme ortmı şrtlrı uyumsuz olduğund, ynı n ıslh zonunun lt ıslh zonlrı rsınd d trnsfer mümkündür. İşte, Göbel ğçlndırm lnı bzınd benzer sorunlr orty çıktığınd, yine bugünkü bilgilerimize göre 3.2 lt ıslh zonundki B-D ve T-İ orijinleri bşt olmk üzere 3.3 lt ıslh zonunu orijinleri D-D, T-S ve Tvşnlı-Blıköy (T-B) den FÜM (tohum, çelik, şı klemi, eksplnt gibi) temin edilebilir. 3.2 lt ıslh zonund bulunmsın ve rzide iyi bir performns sergilemesine rğmen, Tvşnlı-Albrd (T-A) 30

orijini, özellikle btı bkıd olmsı sebebiyle, hkim bkısı kuzey oln Göbel ğçlndırm lnı için önerilebilecek bir FÜMk değildir (ÜRGENÇ 1967). Özetleyecek olursk, De Mrtonne un kurklık indis değerlerine göre Göbel ğçlndırm lnının yrı nemli ; S-K, B-D ve T-İ orijinlerinin nemli kuşkt bulunmsı ve ğçlndırm shsı gibi gölgeli bkılrd yer lmsı, FÜMk ve ekim-dikim shsı yükselti frklılıklrının ve yty mesfelerinin trnsfer kurllrın genellikle uygun düşmesi (Çizelge 2.1), yukrıd çıklnn öngörülerimizi kuvvetlendirmektedir. 4.2. Fidn Morfolojik Özelliklerine İlişkin Değerlendirmeler Morfolojik özelliklerin tek tek ele lındığı vryns nlizi ve Duncn testi sonuçlrın bktığımızd (Çizelge 3.2 ve 3.3), orijinler rsınd önemli frklılıklr mevcuttur. Fkt fidn morfolojik özelliklerinin tmmını dikkte ln yırm nlizine göre orijinler birbirinden frklı değildir (Çizelge 3.4). Bilindiği gibi tohum büyüklüğünün, bşlngıçt d ols, fidn boyutlrı üzerinde müspet tesiri vrdır ve bu sebeple, tohumdn fidn üretme çlışmlrınd, mesel srıçm, krçm ve Hlep çmı (Pinus hlepensis Mill.) nd, çpı 4 mm den fzl oln tohumlrın kullnılmsı önerilmektedir (ÜÇLER 1991). Yine GÖKDEMİR (1991), fidn üretme ynınd ekimle ypy gençleştirme ve ğçlndırm çlışmlrınd, çpı, kızılçm için 6 mm, shil çmı için 7 mm ve dh fzl oln tohumlrın kullnımını tvsiye etmektedir. ASLAN (1975) ise, boylu fidn elde etmek için, kızılçmd mümkün mertebe çpı 7 mm den büyük tohumlrın kullnılmsını önermiştir. Avustury krçmı (Pinus nigr Arn. subsp. nigr), Hlep çmı, shil çmı (Pinus pinster Aiton) ve fıstık çmı (Pinus pine L.) türlerinde ypıln çlışmd d, 100-tohum ğırlığı değerine göre sınıflndırılrk ekilen tohumlrdn elde edilen fidnlrın yşm yüzdesi, boy, kök boğzı çpı, sıl kökün toplm uzunluğu ve gövde ve kök ğırlık özellikleri birlikte dikkte lınıp, büyük tohumlrdn üretilen fidnlrın dh kliteli olduğu ve küçük tohumlrın fidn üretiminde kesinlikle kullnılmmsı vurgulnmıştır (Peric ve Orlic e tfen YAHYAOĞLU ve rk. 2007). Tohum büyüklüğü sıl etkisini fidn boyu ve çpı üzerinde ypr (YAHYAOĞLU ve rk. 2007). Kez çimlenme enerjisi iyi oln tohumlrdn oluşn fidnlrın d ilk yşlrdki boyutlrı dh iyidir. Bu değerlendirmeler çerçevesinde, Çizelge 2.1 ve Çizelge 3.3 birlikte incelendiğinde, rştırm sonuçlrının genel kynkç bilgileriyle uyum içinde olduğu söylenemez. Anck hemen htırltmmız gerekir ki, morfolojik özellikler bkımındn benzer fidnlr üretmek için gerekli şrtlrdn birisi benzer büyüklükte tohum kullnmktır ve rştırmmızd sdece, çpı 3 mm den büyük tohumlr ekilmiştir. Fidn morfolojik özelliklerinin tmmını ess ln 31