İŞGÜCÜNÜN TEMSİLİ VE İŞYERİNDE SOSYAL DİYALOG Doç. Dr. E. Murat Engin 2012
Yay n No : 2706 Hukuk Dizisi : 1319 1. Bask Haziran 2012 STANBUL ISBN 978-605 - 377-730 - 4 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Bask - Cilt : Beta Bas m A.fi. : Net Kırtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. Şti. Taksim Cad. Yoğurtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyoğlu/İST. (Sertifika No. 13723) (0-212) 249 40 60 Kapak Tasar m : Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
iii ÖNSÖZ Avrupa Birliği Sosyal hukukunun gelişim yönü olan ve iş hukukunun geleceğini belirleyeceği anlaşılan sosyal diyalog kavramına Türk hukuku yabancı değildir. Sosyal taraflar ile hükümet arasındaki üçlü sosyal diyalog mekanizması çoğu kez başarısızlığıyla da olsa gündemimizi işgal etmektedir. Türk hukuku işyerinde sosyal diyalog kavramına da yabancı değildir. Nerdeyse Cumhuriyet tarihiyle eşit olan, ancak bir türlü endüstri ilişkileri sistemimizde kendine yer bulamamış olan işçi temsilciliği kurumuna da, başarısız girişimler tarihi olarak, yabancı değiliz. Halbuki, toplum yaşamımızın her alanında olduğu gibi endüstriyel ilişkilerimizin uzlaşma kültürüne doğru evrilmesi için bu kurumlara şiddetle ihtiyaç duymaktayız. Profesörlük takdim tezi olarak hazırlanan elinizdeki çalışma ile işyerinde sosyal diyaloğun hukukumuzda nasıl tesis edilebileceğini incelemeye, Avrupa Birliği Hukuku ve karşılaştırmalı hukuk ışığında bize uygun olabilecek bir model geliştirmeye çalıştık. Bu vesile ile, Türk iş hukukunun işyerinde sosyal diyalog ve işçi temsilciliği kurumlarına sahip olmamasının hukuk uygulamamızda ve gelişiminde nasıl büyük bir eksikliğe neden olduğuna dikkatimi çeken ve beni bu çalışmayı yapmaya sevk eden hocam Prof. Dr. Sarper Süzek e minnettarlığımı ifade etmek isterim. Yine, konuyla ilgili kimi kaynaklara ulaşmamı sağlayan dostum ve meslektaşım Doç. Dr. Mustafa Alp e ve metni titizlikle okuyup düzelten dostum Abdullah Parla ya, sabırlı desteği için eşim Ayşegül Engin e şükranlarımı sunarım. Nihayet, basım işini üstlenen BETA yayınevi çalışanlarına özenleri için teşekkür ederim. Doç. Dr. E. Murat ENGİN
iv
v İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... iii İÇİNDEKİLER... v KISALTMALAR... xi GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ HUKUKUNDA İŞGÜCÜNÜN TEMSİLİ VE İŞYERİNDE SOSYAL DİYALOG 1. Sosyal diyalog kavramı, işyerinde sosyal diyaloğun Avrupa Birliği Hukukunda gelişim aşamaları I. Sosyal diyalog kavramı ve görünüm biçimleri...5 II. Avrupa Birliği yasama sürecinde sosyal diyalog...11 III. Birlik düzeyinde sosyal diyalog taraflarının temsil gücü ve demokratik meşruiyet sorunu...16 2. İşyerinde sosyal diyaloğun temeli: Bilgi edinme ve danışma hakkı I. Bilgi edinme ve danışma hakkının AB hukukunda gelişim aşamaları...19 II. Bilgi edinme ve danışma hakkına ilişkin 2002/14 sayılı Çerçeve Yönerge...25 3. 2002/14 sayılı Yönerge ye göre bilgi edinme ve danışma hakkının unsurları I. Uygulama alanı...27
vi II. İşçi Temsilciliği Kurumunun Varlığı...27 III. İşverenin bilgilendirme ve danışma yükümlülüğünün kapsamı...29 IV. İşverenin danışma yükümlülüğünü uygun zaman ve uygun yöntemle ifası...31 V. Danışma sürecinin işbirliği ilkesi çerçevesinde ve anlaşma amacıyla yürütülmesi...32 VI. İşçi temsilciliği faaliyetinin güvencesi...33 VII. Yönerge hükümlerine aykırılığın yaptırımı...33 4. Bilgi edinme ve danışma hakkının temel sosyal hak niteliği İKİNCİ BÖLÜM KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA İŞGÜCÜNÜN TEMSİLİ VE İŞYERİNDE SOSYAL DİYALOG 5. Avrupa Birliği ülkelerinde işçi temsil sistemlerinin gelişimi 6. Monist hukuk sistemlerinde işçi temsilciliği ve işyerinde sosyal diyalog I. İngiliz Hukuku...41 II. İtalyan Hukuku...44 7. İspanyol ve Fransız düalist sisteminde işçi temsilciliği ve işyerinde sosyal diyalog I. İspanyol Hukuku...46 II. Fransız hukuku...50 1. Temsil organları...50 2. İşçi temsilcilerinin ve işletme kurulu üyelerinin seçimi, seçim sisteminin sendikaların yetkisi ile ilişkisi...52 3. İşçi temsilciliğinin sendika temsilciliği ile ilişkisi...59 4. İşçi Temsilcilerinin Görev ve Yetkileri...61
vii 5. İşletme kurulunun oluşumu, görev ve yetkileri...64 6. İşletme Kurulunun sosyal ve ekonomik konularda bilgi edinme ve danışma hakkı...65 a. Bilgilendirme ve danışma hakkına hakim olan danışmanın önceliği ilkesi...65 b. İşverenin danışma yükümlülükleri ile danışmanın önceliği ilkesini ihlali ve sonuçları...69 c. Cezai yaptırım...69 7. İşverenin istihdam ve çalışma koşullarına ilişkin bilgilendirme ve danışma yükümlülükleri...70 8. İşletme kurulu ve işçi temsilcilerinin ekonomik ve diğer konularda yetkileri, uyarı hakları...73 a. Denetim kurulunu toplantıya çağırma yetkisi...73 b. Kaygı verici ekonomik gelişmeler karşısında uyarı hakkı...74 c. İşletme kurulunun eğreti iş ilişkileri konusunda uyarı hakkı...74 d. İşletme kurulunun ekonomik nedenli fesihlere ilişkin yetkileri...75 e. İşletme kurulunun uzman yardımına başvuru hakkı...76 8. Alman Düalist Sisteminde işçi temsilciliği ve işyerinde sosyal diyalog I. İşyeri Kurulu...77 II. İşyeri Kurulunun genel görevleri ve işverenle karşılıklı ilişkileri...82 1. İşyeri kurulunun genel gözetim görevi...82 2. İşverenin işyeri kurulunu bilgilendirme genel görevi...82 3. Güven içinde birlikte çalışma ilkesi...84 III. İşçilerin Hakları, İşyeri Kurulunun Görev ve Yetkileri...87 1. İşçilere bireysel hak olarak tanınan bilgilendirilme, dinlenilme ve şikayet hakları...87 2. İşyeri Kurulunun Bilgi Edinme ve Danışma Yetkileri...90 3. İşyeri Kurulunun Sosyal Konulara Katılım Hakları...91
viii 4. İşyerindeki İdari ve Teknik Değişiklikler, İş Akışının Yeniden Yapılandırılması ve Teknolojik Yenilemede İşyeri Kurulunun Bilgilendirilme, Danışma ve Katılım Hakları...95 5. İşyeri Kurulunun İşgücü Planlamasına Bilgilendirme, Danışma ve Katılım Hakları...97 6. İşyeri Kurulunun Bireysel İş İlişkilerinde Bilgilendirilme, Danışma ve Katılım Hakları...99 7. Ekonomik Konularda Bilgilendirilme ve Danışma Süreci...104 IV. İşveren ile işyeri kurulu arasındaki anlaşmalar ve zorunlu tahkim...106 1. İşyeri Sözleşmesi...106 2. Uzlaşma kurulu...108 9. Değerlendirme ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK HUKUKUNDA İŞGÜCÜNÜN TEMSİLİ VE İŞYERİNDE SOSYAL DİYALOG 10. Türk hukukunda işçi temsilciliği ve işyerinde sosyal diyaloğun güncel durumu I. Tarihsel gelişimi veya gelişemeyişi...113 II. 4857 sayılı İş Kanunu ve ilgili mevzuatın işçi temsilciliğine ilişkin hükümleri...118 III. 4857 sayılı İş Kanununa göre işçilerin bilgi edinme hakları...119 1. İş İlişkisinin kurulması, düzenlenmesi ve sona ermesinde işverenin bilgilendirme yükümlülükleri...119 2. İş sözleşmesinin sona ermesinde işverenin bilgilendirme yükümlülüğü...121 3. Toplu işçi çıkarmada işverenin bilgilendirme ve danışma yükümlülüğü...123 4. İş sağlığı ve güvenliği önlemleri hakkında işverenin bilgilendirme ve danışma yükümlülükleri...124
ix 11. Türkiye nin uluslararası hukuktan kaynaklanan yükümlülükleri I. Uluslararası Çalışma Örgütü sözleşmeleri...126 II. Türkiye nin Avrupa Birliği ne Uyum Programı...127 III. Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı...129 1. Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı nın bilgi edinme, danışma ve katılım haklarını düzenleyen hükümleri...129 2. Gözden Geçirilmiş Sosyal Şartın Türk hukukunu bağlayıcılığı...131 12. Bilgi edinme ve danışma hakkının kolektif sosyal hak niteliği ve sendikal haklarla ilişkisi I. Kolektif sosyal hak niteliği...137 II. Bilgi edinme ve danışma hakkının sendikal haklarla ilişkisi...138 13. İşçi temsilciliğinin düzenlenmesi I. İşçi temsilciliğinin uygulama alanı ve temsil organları...143 II. İşçi temsilciliğinin demokratik meşruiyeti ve seçim esaslarının düzenlenmesi...147 1. Demokratik meşruiyet sorunu...147 2. Seçme ve seçilme yeterliliği...149 a. Karşılaştırmalı hukuk...149 b. Türk hukuku...151 3. Seçimlerin düzenlenmesi, geçerlilik şartları ve işverenin tarafsızlığı ilkesi...152 a. Karşılaştırmalı hukuk...152 b. Türk hukukunda...157 4. Güvenceler...160 III. İşçi temsilciliği seçimi ile temsil organlarının oluşumunda sendikaların görev ve yetkileri...161 1. Karşılaştırmalı hukuk...161 2. Türk hukuku...164 3. İşçi temsilciliğinin işyeri sendika temsilciliği ile ilişkisi...167
x 14. Bilgi edinme ve danışma hakkının düzenlenmesi I. Bilgi edinme ve danışma hakkının kapsamı...171 II. Temel ilkeler...173 1. İşverenin düzenli bilgilendirme yükümlülüğü ve işbirliği ilkesi...173 2. Bilgi edinme ve danışmanın zamanı...174 3. Bilgi edinme ve danışmanın yöntemi...175 4. Danışma sürecinin anlaşma amacı ile yürütülmesi...177 5. Yaptırım...178 III. 2002/14 sayılı Yönerge ve ilgili diğer yönergelere göre bilgi edinme ve danışma hakkının zorunlu kapsamı...178 1. İstihdamı koruma tedbirleri, çalışma koşullarında esaslı değişiklik ve değişiklik feshi...178 2. İşyerinin devri...182 3. Toplu işten çıkarma...183 4. İşletme gerekleri nedeniyle fesih...186 a. İşletme gerekleri nedeniyle fesihlerde danışma sürecinin unsurları...186 b. Danışma sürecine uymamanın fesihlere etkisi...189 IV. Bilgi edinme ve danışma hakkı kapsamında düzenlenmesi gerekli görev ve yetkiler...191 1. İşçilerin bireysel hakları...191 2. İşçi temsilciliğinin genel gözetim görevi...192 3. İşçi temsilciliğinin kişilik haklarını ve iş güvenliğini gözetme görevi...193 4. Disiplin yaptırımları ve fesihlerde işçi temsilciliğinin görevleri...194 GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ...195 KAYNAKLAR...199
xi KISALTMALAR Aş. aşağıda AİHM Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ATAD Avrupa Topluluğu Adalet Divanı Bkz. Bakınız DS Droit Social Ed. Editör Éd. Ėdition İHD İş Hukuku Dergisi İHSGHD İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi ILO International Labor Organisation İş K. İş Kanunu Sa. Sayı RDT Revue de Droit du Travail RdA Recht der Arbeit RG Resmi Gazete RJS Revue de Jurisprudence Sociale vd. ve devamı Yuk. Yukarıda Y. Yargıtay