Pamukkale Ünverstes Mühendslk Blmler Dergs Pamukkale Unversty Journal of Engneerng Scences Çok ölçütlü karar verme yöntemler le atık bertaraf frması seçm Selecton of dsposal contractor by mult crtera decson makng methods Cenker KORKMAZER 1, Ezg AKTAR DEMİRTAŞ 2*, Doğan EROL 2 11 Hava İkmal Bakım Merkez Komutanlığı, Eskşehr, Türkye ckor1000@gmalcom 2Endüstr Mühendslğ Bölümü, Mühendslk-Mmarlık Fakültes, Eskşehr Osmangaz Ünverstes, Eskşehr, Türkye eaktar@oguedutr, derol@oguedutr Gelş Tarh/Receved: 16022015, Kabul Tarh/Accepted: 21072015 * Yazışılan yazar/correspondng author do: 105505/pajes201598704 Araştırma Makales/Research Artcle Öz Tehlkel atıklar, fzksel ve kmyasal özellkler nedenyle uygunsuz depolanması, bertaraf edlmes ve taşınması halnde, nsanı ve çevrey tehdt eden maddelerdr Çeştl faalyetler sonucu bu maddeler atık olarak üreten şletmelern çoğunlukla kendlerne at güvenl bertaraf sstemler bulunmamaktadır Ayrıca şletmeler, yüklenc frmaları seçerken çoğu kez yeternce dkkatl davranmamaktadır Yüklenc frma seçmne etk eden ve kend aralarında çelşeblen brçok ntel ve ncel ölçüt bulunmaktadır Yapılan çalışmanın amacı, tehlkel atık üreten br şletmeye bu atıkları ekonomk ve zararsız olarak uzaklaştırablen uygun yüklency seçmesnde yardımcı olablmektr Çalışmada Çok Ölçütlü Karar Verme (ÇÖKV) yöntemlernden brs olan ve lteratürde yaygın olarak kullanılan Analtk Serm Sürec (ASS) le yüklenc frmaların ağırlıkları hesaplanmıştır İzleyen aşamada se kurulan br matematksel model desteğnde; hang tehlkel atık türünün hang yüklencye verlmes gerektğ belrlenmştr Bahsedlen bütünleşk yaklaşım bu konuda çalışacak benzer şletmelere rehberlk edecektr Anahtar kelmeler: Tehlkel atık yönetm, Yüklenc seçm, Çok ölçütlü karar verme, Analtk serm sürec Abstract Hazardous waste s substance that threaten people and envronment n case of mproper storage, dsposal and transport due to ts concentraton, physcal and chemcal propertes Companes producng hazardous waste as a result of several actvtes mostly do not have any own dsposal facltes In addton, they do not pay attenton enough to determne the rght contractor as a dsposal faclty On the other hand, there are varous qualtatve and quanttatve crtera affectng the selecton of the contractor and conflctng wth each other The am of the performed study s to assst one of these companes producng hazardous waste n the selecton of the best contractor that elmnates hazardous waste economc and harmless way In the study, contractor weghts n percentage s calculated by usng Analytc Network Process (ANP) as one of the mult-crtera decson makng (MCDM) methods and wdely used n the lterature whch consders both qualtatve and quanttatve crtera In the next step, by the help of the mathematcal model, contractors that wll be gven whch type of hazardous waste are dentfed Ths ntegrated approach can be used as a gude for smlar frms Keywords: Hazardous waste management, Contractor selecton, Mult-crtera decson makng, Analytc network process 1 Grş Üretmn hızla artması ve endüstr devrm le brlkte atıklar nsan sağlığı ve çevrey cdd olarak tehdt eder hale gelmştr Günümüzde büyüyen ve çeştlenen ekonomye paralel olarak yükselen refah sevyes de, nsanları daha fazla tüketme zorlamaktadır Üretm ve tüketm faalyetler sonucu ortaya çıkan, nsan ve çevreye zarar verecek şeklde doğrudan veya dolaylı bçmde alıcı ortama verlmes sakıncalı olan maddeler atık olarak smlendrlr Atık yönetm, son yılların en popüler konularından br olmasına rağmen, ülkemzde gerek konunun yen fark edlmş olması, gerekse bugüne değn atık yönetm kavramının sadece yerel yönetmlern br sorunuymuş gb algılanması sebebyle ortaya konmuş çalışmaların sayıca az olduğu görülmüştür Battal [1] Türkye dek mevcut atık yönetmnn durumunu, dünyadan ve Türkye den örnekler ışığında ncelemştr Avrupa Brlğ adaylığı uyum sürecnde, atık konusunda yapılan proje ve çalışmalara destek vermek amacıyla mevcut durumdak ve gelecektek planların kuvvetl ve zayıf noktalarının altını çzmştr Tehlkel atık; türü, doğası ve mktarı gereğ nsan sağlığı, hava veya su kaltes üzernde rsk teşkl eden, patlayıcı veya yanıcı özellkl, bulaşıcı hastalık yaratan patojenlern gelşmesne elverşl atıklardır Tehlkel atıklar, katı atıklarla brlkte bertaraf edlemedkler gb toksk, kanserojen maddeler htva ettklernden mutasyona sebep olablen zararlı atıklardır Dğer taraftan tehlkel atıklar ağır metaller ve radyoaktf maddeler çereblrler Bunların dğer atık türlernden farklı ve özel şlemlere tab tutulmaları zorunludur Tehlkel atıkların çevre ve nsan sağlığına etksz hale getrleblmes çn br takım özel şlemlere tab tutulması gerekmektedr Ülkemzde bu şlemler Çevre ve Şehrclk Bakanlığı tarafından lsanslandırılmış tesslerde gerçekleştrlmektedr Ayrıca atıkların bu tesslere taşınması sırasında kullanılan araçlar br takım özel eklentlerle donatılmış ve TSE ve Çevre ve Şehrclk İl Müdürlükler tarafından lsanslandırılmıştır Lsanslı frmalar dışında tehlkel atıkların taşınması ve şlenmes yasaktır [2] Tehlkel atık yönetmnde atık bertaraf frması seçm ntelksel ve ncelksel brçok faktörü çeren br problemdr Dolayısı le tehlkel atıkları bertaraf edecek olan frmanın belrlenmes Çok Ölçütlü Karar Verme (ÇÖKV) sürecn gerektrr ÇÖKV, genellkle sonlu sayıda seçenekten oluşan br kümeden en az k ölçüte göre, sonlu sayıda seçeneğn seçlmes, sıralanması, sınıflandırılması, öncelklendrlmes veya elenmesdr Değerlendrme, ntel veya ncel değerler alablen, brbrler le çelşen ve aynı ölçü brmn kullanmayan çok sayıda ölçüt le yapılır Brbryle çelşen ölçütler, sınırlı ya da sınırsız sayıdak seçenek set, ölçüt ağırlıkları gb brçok unsurun bulunduğu br sstemde ÇÖKV problemlernn çözümü de zorlaşmaktadır [3] Bu problemler çözeblmek çn çeştl 305
C Korkmazer, E Aktar Demrtaş, D Erol araştırmacılar tarafından brçok yöntem gelştrlmştr Her br yöntemn kendne özgü karakterstk özellğ, çözüm şekl, üstün ve zayıf yönler bulunmaktadır Problem tanımlandıktan sonra, problemn yapısı ve ulaşılmak stenen amaç dkkate alınarak en y yöntem belrlenmeldr Atık yönetm konusunda ÇÖKV yöntemlern kullanan çalışmalara lşkn güncel lteratür çalışmaları mevcuttur Soltan ve dğ [4] tarafından kentsel katı atıkların yönetm konusunda ÇÖKV yöntemlern kullanan çalışmalara lşkn güncel br lteratür taraması sunulmuştur İlgl taramada 68 yayın amaçlarına ve kullandıkları yöntemlere göre gruplanmıştır Genellkle yazarların, atık tesslernn yer seçm ve en uygun atık yönetm stratejsnn belrlenmes konusunda çalıştıkları ve yaygın olarak sıralama yerne öncelklendrme yapan Analtk Hyerarş Sürec (AHS) ve Analtk Serm Sürec (ASS) gb yöntemler terch ettkler vurgulanmıştır Aynı çalışmada, AHS/ASS, TOPSIS, ELECTRE ve PROMETHEE gb brçok ÇÖKV yöntemnn avantaj ve dezavantajlarından da bahsedlmştr Yılmaz ve dğ [5] tehlkel madde taşımacılığı konusunda 2005 sonrası yapılan 88 çalışmayı rsk, rotalama, rotalama ve çzelgeleme, acl yardım, şebeke tasarımı ve kaza analz başlıkları altında sınıflandırmıştır Atık bertaraf frmaları çn uygun yer seçmn dkkate alan çalışmalardan bazıları zleyen paragrafta özetlenmştr: Beltran ve dğ [6] İspanya nın Valenca şehrnde, kentsel katı atık tess çn en y yer ASS yöntem le belrlemştr Çalışmalarında 6 aday yer ve 21 ölçütü gruplandırarak kullanmışlardır Eskandar ve dğ [7], yapmış oldukları çalışmalarında, İran ın Marvdasht bölges çn, en y katı atık bertaraf yer seçmn çevresel, ekonomk ve sosyokültürel bakış açılarıyla gerçekleştrmeye çalışmışlardır Çalışmalarında, Entegre ÇÖKV yaklaşımını kullanmışlardır Atık yönetm stratejlernn değerlendrldğ çalışmalar se aşağıda özetlenmştr: Kulaç [8] Ekm 2005-Hazran 2006 dönemnde, Eskşehr Tepebaşı Beledyes çnde yer alan 32 mahalledek katı atıkların ger kazanım programının oluşturulmasıyla lgl 6 tane ger kazanım senaryosu oluşturmuş, en y senaryoyu ASS yöntem le belrlemştr Ohman ve dğ [9] katı atık bertaraf etme seçeneklern değerlendrrken kullandıkları temel ölçütler fnans, çevre, sağlık ve güvenlk, toplum algısı ve yaşama olmak üzere 5 farklı grupta toplamışlardır Seçeneklern değerlendrlmesnde kullanılan yöntem se AHS dr Balaban ve Bak [10] Trabzon lnde katı atık bertaraf yöntem seçm çn ASS yöntemn kullanmışlardır Bertaraf yöntem seçm çn 5 ana ölçüt, 16 alt ölçüt ve 3 seçenek kullanmışlardır Karmpers ve dğ [11], çalışmalarında, atık yönetm proje seçeneklern, Rsk Tabanlı Çok Ölçütlü Değerlendrme Yaklaşımı le değerlendrmştr Ekmekçoğlu ve dğ [12], çalışmalarında, kentsel katı atık çn bertaraf yöntem ve yer seçmn, ÇÖKV teknklernden Bulanık TOPSIS ve Bulanık AHS y kullanarak belrlemşlerdr Bertaraf yöntem seçm çn 10 ölçüt ve 4 seçenek, yer seçm çn se 8 ölçüt ve 4 seçenek kullanmışlardır Hanan ve dğ [13] İngltere nn Isle of Wght adasındak atık kâğıt yönetm stratejlern değerlendrmşlerdr Bu konuda br panel düzenlenmş, 7 adet ger dönüşüm, ger kazanım ve bertaraf seçeneğ, 7 tane çevresel, ekonomk ve sosyal ölçüt ışığında değerlendrlmştr Çalışmada gazfkasyon ve ger kazanımın en yüksek puanları aldığı görülmüştür Tehlkel atıkları taşıyan ve bertaraf eden frmaların seçm ve modellenmes konusundak çalışmalar da son yıllarda gderek popüler hale gelmştr [14] Kabr [14], tehlkel endüstryel atıkları taşıyan frma seçmnde bulanık ortamda kullanılablen VIKOR yöntemn terch etmştr Hsu ve dğ [15] medkal atıkları bertaraf eden yüklenc frma seçmnde Delph yöntem le AHP y kullanmıştır Khan ve Fasal [16] ANP yaklaşımıyla en uygun kentsel katı atık bertaraf yöntemn belrlemştr Gumus [17], bulanık AHP ve TOPSIS yaklaşımıyla tehlkel atık taşıyan frmaları değerlendrmştr Fasal ve dğ [18] ve Ho [19] bulaşıcı hastalığa sebep olan atıkları bertaraf edecek yüklenc frma seçmnde etkl faktörler öncelklendrmek çn bulanık AHP y kullanmıştır Dursun ve dğ [20] tıbb atıkların arıtma ve şlenme seçeneklern bulanık çok ölçütlü karar verme yaklaşımları le değerlendrmştr Çalışmada, yakma, depolama, buhar sterlzasyonu ve mkrodalga alternatf yöntemler olarak belrlenmştr Çapraz ve dğ [21] karma tamsayılı doğrusal model yardımıyla ger dönüşüm yöntem, atık tp ve mktarını da dkkate alarak elektrk elektronk ekpman atıklarının ger dönüşümünü yapan frmalar çn hale bedeln belrlemşlerdr Önerlen çalışmada daha önce örneğne rastlanmayan br yaklaşım olarak, atık üretcsnn mevcut yasal hükümler çerçevesnde atık bertaraf frmasını ASS le seçmesn sağlayan ve kurulan 0-1 tam sayılı matematksel model le çeştl kısıtlar altında, bertaraf frmalarının hanglerne hang tehlkel atık türünün verleceğn belrleyen bütünleşk br model önerlmştr Çalışmanın knc bölümünde, tehlkel atık yönetm le lgl genel blgler verlerek Türkye dek mevcut uygulamadan bahsedlmştr Üçüncü bölümde ASS nn uygulama adımlarından ve dğer ÇÖKV yöntemlerne kıyasla uygulamadak üstünlüklernden bahsedlmştr Dördüncü bölümde se endüstryel br kamu kuruluşunun mevcut tehlkel atık yönetm ncelenerek sstemdek km eksklkler tespt edlmştr Kuruluşun en çok ürettğ üç atık türü çn en uygun atık bertaraf frmasını seçeblmesne yardımcı olmak amacıyla serm yapısı oluşturulmuş; elde edlen sonuçlara göre aday bertaraf frmaları performanslarına göre sıralanmıştır Son olarak, atık üretcs şyernn kısıtları dkkate alınarak hang atık türünün hang atık bertaraf frmasına verlmes gerektğne se 0-1 tam sayılı karar model le yanıt aranmıştır 2 Tehlkel atık yönetm Tehlkel atık yönetmnn temel amacı atıkların güvenl, verml ve en uygun malyet oluşturacak şeklde toplanması, taşınması, şlenmes ve bertaraf edlmesdr Alan, enerj ve fnans gb kaynaklar konusundak kısıtlar ve artan baskılar, tehlkel atık yönetmnn kapsamlı ncelenmesn gerektrmştr Bölgesel tehlkel atık yönetm sstem se, brbryle lşkl pek çok bleşenden oluşan daha karmaşık br sstemdr Bu yüzden bölgesel tehlkel atık yönetm sstemnn tüm bleşenlernn en uygun atık yönetm kapsamında ncelenmes esastır [22] Çevre ve Şehrclk Bakanlığı nca hazırlanan Atık Yönetm Yönetmelğ 02042015 tarh ve 29314 sayı le Resm Gazetede yayınlanarak yürürlüğe grmştr Çevre Mevzuatı kapsamında yayımlanan Atık Yönetm Yönetmelğ, Avrupa Brlğ (AB) mevzuatlarına uyum çerçevesnde 19112008 tarhl ve 2008/98/AT sayılı atık hakkındak ve Avrupa Parlamentosu ve Konsey Drektf, 306
C Korkmazer, E Aktar Demrtaş, D Erol 3/5/2000 tarhl ve 2000/532/AT sayılı atık lstes oluşturulması hakkındak komsyon kararı dkkate alınarak hazırlanmıştır [23] Genel esasları tbarıyla Atık Yönetm Yönetmelğ nn amacı; 1 Atıkların oluşumundan bertarafına kadar çevre ve nsan sağlığına zarar vermeden yönetmnn sağlanması, 2 Atık oluşumunun azaltılması, atıkların yenden kullanımı, ger dönüşümü, ger kazanımı gb yollar le doğal kaynak kullanımının azaltılması ve atık yönetmnn sağlanması, 3 Çevre ve nsan sağlığı açısından belrl ölçütlere, temel şart ve özellklere sahp, bu yönetmelğn kapsamındak ürünlern üretm le pyasa gözetm ve denetm le lgl genel usul ve esasların belrlenmesdr [24] Atık yönetmnde deal durum atık oluşumunun mümkün olduğunca önlenmes veya oluşan atıkların ger kazanımıdır Atık önleme, atıkların hem mktarının, hem de tehlkellk düzeynn azaltılmasını çerr Atıkların oluşumunun önlenmes, hem enerj kaynaklarının hem de doğal kaynakların srafının önüne geçlmesnde en etkl yol olup, çevrenn korunmasında ve doğal kaynakların sürdürüleblr kullanımında temel br faktördür Bu nedenle atık önleme, başta Çevre Kanunu olmak üzere atık yönetmne lşkn tüm düzenlemelerde brncl öncelk olarak belrlenmştr Üretlen atık mktarı, üretm süreçler ve üretmde kullanılan teknolojnn kaltes le doğrudan lşkldr Atık azaltma, çoğu kez üretm süreçlernde küçük malyetlerle gerçekleştrlen değşklklerle sağlanablr Örneğn çözücü esaslı maddeler yerne üretm sürecnde su esaslı ürünlern kullanılması, üretlen atıkların hem mktarının, hem de tehlkellk düzeynn azalması anlamına gelmektedr İmalat sürecnde ürün ve ambalajın yenden projelendrlmesnden, sanayde daha az atık üreten teknolojlern seçmne kadar çok sayıda yöntem ve teknkle atık azaltma hedefne ulaşılablr Tekrar Kullanım, atıkların toplama ve temzleme dışında hçbr şleme tab tutulmadan aynı şekl le ekonomk ömrü doluncaya kadar defalarca kullanılmasıdır Ger Dönüşüm se atıkların br üretm prosedürüne tab tutularak orjnal amaçlı ya da organk dönüşüm dâhl dğer amaçlar çn yenden kullanılmasıdır Atıkların ger dönüşümü, doğal kaynaklarda olduğu kadar enerj kaynaklarında da öneml ölçüde tasarruf sağlar Blmsel araştırma sonuçlarına göre örneğn metal ve plastk ambalajların ger kazanılması çn harcanan enerj, bunların lk üretmlernde kullanılan enerjnn sadece %5 kadardır Yan ger dönüşüm yoluyla enerj kullanımında %95 oranında br tasarruf söz konusudur Enerj Ger Kazanımı atıkların özellklernden yararlanılarak çndek bleşenlern fzksel, kmyasal ya da byokmyasal yöntemlerle enerjye çevrlmesdr Organk atıkların anaerobk koşullarda parçalanarak byogaz üretm ve byogazın enerjye çevrlmes ger kazanıma örnektr Atıklardan enerj ger kazanım yoluyla fayda sağlamak, asıl kaynağa olan talebn ve bertaraf edlecek atık mktarının azaltılmasında çok öneml br faktördür [2] Hyerarşde uygulanacak son seçenek atığın bertaraf tesslernde atığa uygun yöntemle çevreye zarar vermeyecek şeklde bertaraf edlmesn sağlamaktır [25] Ancak mevcut atık yönetmndek uygulama farklıdır Şekl 1 dek [26] atık yönetm hyerarşs ncelendğnde en çok uygulanan yöntemn bertaraf olduğu, ger kazanım ve dğer yöntemlern sonra geldğ görülmektedr Şekl 1: Atık yönetm hyerarşs 3 Çok krterl karar verme ve analtk serm sürec AHS ve ASS, Thomas Saaty tarafından gelştrlen, oransal 1-9 ölçeğ le kl karşılaştırma esasına dayanan ve lteratürde sıklıkla kullanılan ÇÖKV yöntemlernden ksdr [27] AHS, karar problemn hyerarşk br yapıda modellerken ASS se farklı ya da aynı sevyedek elemanların brbrlernden bağımsız oldukları varsayımı olmadan karar vereblmey sağlar ASS, çsel/dışsal bağımlılığa ve ger bldrmlere zn veren br ağ yapısı le fade edleblr ASS nn kullandığı ağ yapısı le hyerarşk br yapı arasındak temel fark Şekl 2 de [28] gösterlmştr Şekl 2: AHS ve ASS arasındak yapısal fark ASS nn uygulama adımları zleyen paragraflarda özetlenmştr: Adım 1: Karar problemnn tanımlanması ve sermn oluşturulması İlk aşamada karar vermede etkl olduğu düşünülen ölçüt, alt ölçüt ve seçenekler belrlenr Sonrasında model oluşturan öğelern brbrleryle etkleşmn gösteren serm yapısı oluşturulur Bu aşamada çsel/dışsal bağımlılıklar ve ger bldrmler göz önünde bulundurulur Serm yapısı, uzman görüşler ve lteratür dkkate alınarak oluşturulablr Adım 2: İkl karşılaştırmalar ve görel önem vektörlernn hesaplanması İknc aşamada ölçütlern ve seçeneklern görel önemlern belrleyeblmek çn kl karşılaştırmalar yapılır Sayısal olarak fade edleblen ölçütler çn sayısal değerlern oranlanması yöntemyle karşılaştırmalar yapılır Sayısal olarak fade 307
C Korkmazer, E Aktar Demrtaş, D Erol edlemeyen ölçütlern karşılaştırılmasında Saaty [27] tarafından gelştrlen 1-9 oransal ölçek kullanılır (n n)lk br A = (a j ) karşılaştırma matrsnn tam olarak doldurulablmes çn, sol üst köşeden sağ alt köşeye doğru uzanan köşegen üzerndek karşılaştırma değerlernn 1 olduğu ve bu köşegene göre smetrk olan değerlern brbrlernn çarpmaya göre ters olduğu dkkate alınır n (n 1)/2 adet kl karşılaştırma yapılması gerekmekte olduğu anlaşılır [29] Matrslern kl karşılaştırmaları tamamlandıktan sonra, karşılaştırılan her elemanın öncelğnn (görel önemnn) hesaplanması safhasına geçlr Matrslern görel önem vektörler en büyük özdeğer ve bu özdeğere karşılık gelen özvektörün hesaplanarak normalze edlmes le elde edlr Adım 3: Tutarlılığın hesaplanması İkl karşılaştırmaların tutarlı olup olmadığını görmek çn her br matrse lşkn tutarlılık oranı (CR) bulunur Karşılaştırmaların tutarlı kabul edleblmes çn tutarsızlık oranının 010 veya daha düşük olması gerekmektedr Adım 4: Ağırlıklandırılmamış süpermatrsn oluşturulması Bu aşamada, kl karşılaştırmalardan elde edlen değerler kullanılarak süpermatrs oluşturulur Karşılaştırmalı matrslerden türetlen öncelk vektörlernn her br, belrlenen bütün alt ölçütler çeren büyük br matrsn lgl satır ve sütunlarına yerleştrlerek ağırlıklandırılmamış süpermatrs oluşturulur [30] Herhang br ana ya da alt ölçütle etkleşm çnde bulunmayan ölçütlern katkısı süper matrste sıfır değer le gösterlr [31] Br serm yapısının süpermatrs kavramını daha y anlayablmek çn N adet bleşenden oluşan ve elemanları arasında karşılıklı etkleşm ve bağımlılık lşkler bulunablen br ağ ele alarak ağın bleşenler n = 1,, N çn C N olarak adlandırılsın C N bleşen n N adet elemandan oluşsun ve bunlar e N1, e N2,, e NnN şeklnde gösterlsn [32] Modeldek br kümeye at her br elemanın modeldek dğer öğeler üzerndek etks kl karşılaştırmalar matrsnden elde edlen br oran ölçeğ yardımıyla öncelk vektörü le bulunur Br elemanın başka br eleman üzernde etks yoksa süpermatrs kolonuna sıfır grlr Öncelk vektörü aşağıda gösterlen süpermatrsn uygun br yerne kolon olarak yerleştrlr [29] Bu durumda sermdek elemanların aynı sermdek dğer elemanlara olan etkler Şekl 3 tek süpermatrs yardımıyla gösterleblr W = C 1 C 2 C N e 11 e 12 e 1n1 e 21 e 22 e 2n2 e N1 e N2 e NnN C 1 W 11 W 12 W 1n C 2 W 21 W 22 W 2N C N W N1 W N2 W NN Şekl 3: Br serm yapısının süpermatrs Şekl 4 te gösterlen süpermatrsn her br W j grds süpermatrsn br bloğu olarak adlandırılır Süpermatrsn her br W j bloğu se Şekl 4 te gösterlen formdak br matrs yapısındadır [29] Adım 5: Ağırlıklandırılmış süpermatrsn oluşturulması Ağırlıklandırılmamış süpermatrstek değerlern, lgl ölçütün yer aldığı kümenn ağırlığıyla çarpılması sonucu ağırlıklandırılmış süpermatrs elde edlr [27] Elde edlen yen matrs sütun matrs toplamı 1 e eşt olacak şeklde stokastk hale getrlmş olur Adım 6: W j = [ W 1 (j1) W 2 (j1) (j1) W n W 1 (j2) W 2 (j2) (j2) W n W 1 (jnj) W 2 (jnj) (jnj) W n ] Şekl 4: Süpermatrsn br bloğu Lmt süpermatrsn oluşturulması Ağırlıklandırılmış süpermatrsn aynı satırına karşılık gelen sütun değerler brbrne eşt olana kadar, yan matrsn satırları durağanlaşıncaya kadar kuvvet alınarak lmt süpermatrs elde edlr [30] Buradak kuvvet alma şlemnn matematksel gösterm Denklem 1 dek gbdr İlgl denklemde, matrsn kuvvet alındıkça aynı satırı oluşturan değerlern lmt br değerde brleştkler görülür Adım 7: N 1 lm k N Wk k=1 En y seçeneğn elde edlmes (1) Lmt süpermatrs yardımıyla seçenek, ölçüt ve alt ölçütlern tümüne lşkn önem ağırlıkları belrlenr Karar verc çn en yüksek önem ağırlığına sahp olan seçenek en y seçenek, en yüksek önem ağırlığına sahp olan ölçüt se karar sürecn etkleyen en öneml ölçüt olarak değerlendrlr 4 Bertaraf frmasının seçm ve kaynakların tahss Yapılan çalışmada öncelkle endüstryel faalyetler sonucu tehlkel atık üreten br kamu kuruluşunun mevcut tehlkel atık yönetm ncelenmş ve sstemndek eksklkler tespt edlmştr Sonrasında, kurulan ASS model yardımıyla, şyernn en çok ürettğ üç atık türü olan yağ grubu (A1), metal ve plastk şekllendrme grubu (A2) ve organk kmyasal grubu (A3) çn aday bertaraf frmaları performanslarına göre sıraya konulmuştur Böylelkle atık üretcs şyernn yüklenc seçmne destek olacak br yöntem gelştrlmştr İknc aşamada kurulan br matematksel model yardımı le performans puanlarına göre sıralanan bertaraf frmalarının hangsne, hang atık türünün verlmes gerektğne çözüm aranmıştır 41 Atık üretcsnn mevcut bertaraf yöntem ve uygulamadak eksklkler Sözü edlen kamu kurumunun bertaraf frmalarından satın aldığı hzmetler anorgank atık bertaraf edlmes/ger kazanımı, atık floresan ampul bertaraf edlmes/ger kazanımı, atık kapların bertaraf edlmes/ger kazanımı, atık solvent bertaraf edlmes/ger kazanımı, atık yakıt bertaraf edlmes/ger kazanımı, atık yapışkan ve macun bertaraf edlmes/ger kazanımı, boya sökücü atıkları bertaraf edlmes/ger kazanımı şeklnde sıralanablr Satın alınan bu hzmetlern bertaraf frmalarınca karşılanması bazı şartlara bağlanmıştır [33]: 1 Atıklar, şyernn atık toplama merkezlernden yüklenc frma tarafından alınarak, yürürlüktek yasal mevzuat esaslarınca taşıttırılmak suretyle 308
C Korkmazer, E Aktar Demrtaş, D Erol bertaraf/geçc depolama/ger dönüşüm şlem yapılacak merkeze nakledlecektr, 2 Sıvı atıkların atık varllernden çeklmes çn gerekl olan özel pompa ve aparat yüklenc frma tarafından sağlanacaktır, 3 Tespt edlen mktarlar le atıkların yüklenmesn müteakp kantar sonucunda oluşan mktarlar arasında ±%10 farklılık olablecektr Fazlalık mktarlar çn ayrıca ücret talep edlmeyecektr, 4 Yüklenc frma, bertaraf/ger dönüşüm/ger kazanım hzmet vereceğ atık çn yürürlüktek yasal mevzuat esaslarınca yetklendrlmş olacaktır, 5 Malzemelern ger kazanım/geçc depolama/ger dönüşüm tessne nakln takben tüm yasal sorumluluk yüklenc frmaya geçecektr Mevcut uygulamada yukarıda söz edlen 5 maddey karşılayan ve en düşük fyatı veren bertaraf frmasına tüm atıklar verlmektedr Sadece lgl ölçütler dkkate alınarak yapılan planlamada atık üretcsnn kontrol edemedğ durumlar oluşmaktadır: 1 Bertaraf frmasının atık bertarafını ne şeklde yaptığı, hang bertaraf teknolojsne sahp olduğu tam olarak blnemeyeblr Bunun sonucu olarak bertaraf frmasının atık bertaraf ederken çevreye vereceğ olası zarar kontrol edlemeyecektr, 2 Atık üretcsnn mevcut sstem sürdürüleblr değldr Bertaraf frması yukarıdak şartları o yıl sağlayablr Fakat frmanın mal yapısı veya sektördek güvenlrlğ sağlıklı olmadığı takdrde gelecek dönemde atıkları kabul edemeyeblr Bunun sonucu olarak atık üretcs yenden en uygun fyatı steyen ve dğer ölçütler sağlayan bertaraf frması aramak zorunda kalacaktır, 3 Bertaraf frması atıkları teslm alma zamanına tam rayet etmeyeblr Bu durum geçc atık depolama sahasındak atık mktarının artmasına; dolayısıyla şyernn atık elde bulundurma malyetnn artmasına neden olacaktır Ayrıca her br atığın yasal olarak geçc depolama süres kısıtının dışına çıkılacaktır, 4 Bertaraf frması en düşük fyatı verp lgl şartları sağlamasına rağmen tesslernn konumu şyerne uzak olablr Bu durumda naklyatta kaza yapma rsk artacak ve çevreye büyük zarar verleblecektr, 5 Bertaraf frması en düşük fyat ve lgl şartları sağlasa ble atık numunesnn saflık oranını kabul etmeyeblr Bu durumda atık üretcs lgl satışı ptal edecek, atık numunesn tekrar kend tessne ger getrecek ve başka br bertaraf frması bulmak zorunda kalacaktır Dolayısı le taşıma, atık elde bulundurma ve sparş verme malyetler de artacaktır 42 Bertaraf frması seçm ölçütlernn ve alternatf frmaların belrlenmes Noorul Haq ve Kannan [34], nceledkler çalışmaların çoğunda malyet, kalte ve hzmet gb ana ölçütlern yanında 15 cvarında alt ölçütle çalışıldığını tespt etmşlerdr Kend çalışmalarında se, 7 ana ölçüt ve 30 alt ölçüt kullanmışlardır İlgl çalışma referans alınarak ve yetkllerle yapılan görüşmeler sonrasında; bertaraf frması seçmnde etkl olableceğ düşünülen 4 ana ölçüt kümes ve 12 alt ölçüt belrlenmştr İlgl ölçüt ve alt ölçütler Tablo 1 de verlmştr Tablo 1: Bertaraf frması seçm çn belrlenen ana ve alt ölçütler Ana Ölçütler Malyet (M) Esneklk (E) Prestj (P) Çevre Rsk (ÇR) Alt Ölçütler Brm Bertaraf Malyet (BBM) Taşıma Malyet (TM) Deklarasyon Numunes Kontrol Malyet (DNM) Ödeme Süres (ÖS) Hatalı Ürün Kabul Etme Oranı (HÜKO) Mesa Esneklğ (ME) Mal Yapısı (MY) Sektördek Güvenlrlğ (SG) Hatalı Faturalandırma Oranı (HFO) İletşm Becers (İB) Bertaraf Teknolojs (BT) Araç Kaza Oranı (AKO) Malyet ana ölçütünün altında yer alan BBM, bertaraf frmasının br ton atık türünü bertaraf ederken katlandığı bertaraf etme malyetdr TM, bertaraf frmasının atıkları şyernden alıp kend frmalarına götürmes aşamasında sefer başına katlandığı malyettr DNM, bertaraf frmasının şyernden şyernn taahhüdü le teslm aldığı atık türünü kend laboratuvarlarında numune kontrol ve analz etme malyetdr ÖS, bertaraf frmasının atık bertarafı karşılığında oluşan atık bertaraf malyetn şyernden ödemesn stedğ süredr Esneklk ana ölçütünün altında yer alan HÜKO, bertaraf frmasının kabul edebleceğ atık türünün ağırlık yüzdes cnsnden saf olmama oranıdır ME, bertaraf frmasının şyer le olan lşklernde belrleyc br unsur olan günlük mesa durumu ve esnek çalışma koşullarıdır Prestj ana ölçütünün altında yer alan MY, bertaraf frmasının sahp olduğu taşınır/taşınmaz varlıklarının mlyon dolar cnsnden değerdr SG, bertaraf frmasının sektörde ne kadar zamandır çalıştığı, brkm ve deneymlernn dereces le lgldr HFO, bertaraf frmasının şyernden teslm aldığı atığı mktar, brm bertaraf malyet vb parametrelere göre şyerne hatalı faturalandırma oranıdır İB, bertaraf frmasının olası problemlere lşkn hassasyet, personeln blg deneym ve becers, frma le yüksek şbrlğ anlamına gelr Çevre Rsk ana ölçütünün altında yer alan BT, bertaraf frmasının sahp olduğu teknolojk alt yapı le atık bertaraf etme teknolojs anlamına gelmekte olup; çevre hassasyetne değer verme dereces anlamına gelr AKO, bertaraf frmasının şyernden teslm aldığı atıkları kend frmasına getrrken taşıma araçlarının yolda arıza ve kaza yapma oranıdır Atık üretcs frma yetkller le yapılan görüşmeler sonucu, üretlen tehlkel atıkların verlebleceğ üç frma belrlenmş, verlern gzllğ nedenyle bu frmalar sırasıyla Y1, Y2 ve Y3 olarak kodlanmıştır 43 Etkleşmlern belrlenmes ve serm yapısının oluşturulması Ölçütler, alt ölçütler ve seçenekler belrlendkten sonra model oluşturan tüm öğelern etkleşmn gösteren serm model oluşturularak Şekl 5 te sunulmuştur Serm yapısı ayrıntılı olarak ncelendğnde; Malyet ve Prestj ana ölçütlernn hem ç hem dış bağımlılığa; Esneklk ve Çevre Rsk ana ölçütlernn se sadece dış bağımlılığa sahp olduğu görülür 309
C Korkmazer, E Aktar Demrtaş, D Erol Ayrıca, seçenekler ve ölçütler arasında ger bldrm bulunmaktadır Şekl 5: Atık bertaraf frması serm yapısı 44 İkl karşılaştırmalar ve görel önem vektörlernn elde edlmes Her br atık türü çn ölçüt ve alt ölçütler aynı olmakla brlkte, (Şekl 5) bertaraf frmaları sayısal olarak fade edleblen alt ölçütlere göre kl karşılaştırılırken atık grupları temelnde farklılıklar bulunmaktadır Bu sebeple kl karşılaştırmalarda her br atık grubu çn ayrı değerlendrme yapılarak görel önem vektörler elde edlmştr Bertaraf frmaları kl olarak karşılaştırılırken, sayısal olarak fade edleblen (ncel) alt ölçütler çn oranlama yöntemne dğer ölçütler çn uzman görüşlerne başvurulmuştur Sayısal ölçütlere lşkn frma blgler atık grubu temelnde Ek A da özetlenmştr Ntel ölçütlern kl karşılaştırmaları atık üretc frmadak k uzman personeln görüşler alınarak yapılmıştır Uzmanların kl karşılaştırma sonuçları geometrk ortalama le brleştrlerek grup karar verme yaklaşımı le görel önem vektörler elde edlmştr Matrsler oluşturulurken her aşamada tutarsızlığın 01 den düşük olup olmadığı kontrol edlmştr Ana ölçütlern kl karşılaştırılmaları sonucunda her atık grubu çn küme ağırlık matrsler elde edlmştr Tablo 2 de atık yağ grubu çn elde edlen küme ağılık matrs örneklenmştr Tablo 2: Atık yağ grubu çn küme matrs Alternatfler Çevre R Esneklk Malyet Prestj Alternatfler 0000 0857 0667 0398 0273 Çevre R 0402 0000 0111 0039 0092 Esneklk 00593 0000 0000 0118 0045 Malyet 0263 0000 0000 0222 0175 Prestj 0275 0143 0222 0222 0414 Ele alınan ASS modelnde seçenek atık bertaraf frmalarının da ölçüt ve alt ölçütlere farklı derecede önem verdğ varsayılarak, her frmada görevl br uzmanın ölçüt ve alt ölçütler kl karşılaştırması stenmştr İlgl karşılaştırmaların atık türünden bağımsız olduğu varsayılmıştır Uzman cevapları yardımıyla atık bertaraf frmalarına göre ana ve alt ölçütlern görel önem vektörler de elde edlmştr İzleyen aşamada her br atık grubu çn tüm görel önem vektörlernn br arada gösterldğ ağırlıklandırılmamış süper matrs, küme matrs le ağırlıklandırılmış süper matrs ve lmt matrs elde edlmştr Atık yağ grubu çn elde edlen lmt matrs Ek B de örneklenmştr Bertaraf frmalarının öncelk değerler atık türlerne göre Tablo 3 te özetlenmştr Tablo 3: Atık türlerne göre bertaraf frmalarının öncelk değerler A1 A2 A3 Öncelk Sıra Öncelk Sıra Öncelk Sıra Y1 0423 1 0330 2 0402 1 Y2 0343 2 0439 1 0299 2 Y3 0233 3 0230 3 0298 3 Elde edlen öncelk değerlernden hareketle (A1) ve (A3) grubu çn Y1 frmasının, (A2) grubu çn Y2 frmasının seçlmes önerlr 45 Atık türlernn bertaraf frmalarına dağıtımı çn önerlen matematksel model Atık üretcs şyernn kısıtları dkkate alınarak hang atık türünün hang atık bertaraf frmasına verlmes gerektğne 0-1 tam sayılı karar model le yanıt aranmıştır Atık bertaraf frmalarının Tablo 3 te yer alan öncelk değerler karar modelnde performans puanları şeklnde düşünülerek amaç fonksyonunda yer almıştır Modeln amacı toplam yüklenc performans puanını enbüyüklemektr 0-1 tam sayılı karar modelnn ndsler, parametreler, karar değşken, amaç fonksyonu ve kısıtları aşağıda verlmştr: İndsler : Bertaraf frması, I I = {Y 1, Y 2, Y 3 } j: Atık türü, j J J = {A 1, A 2, A 3 } Parametreler T j : bertaraf frmasının j atık türündek performans değer, Q j : j atık türünün toplam mktarı, B j : şyernn j atık türünü bertaraf frmasına hatalı verme oranı, A j : şyernn j atık türü çn bertaraf frmasına ödeyebleceğ en büyük brm fyat, S j : şyernn j atık türünün taşınması çn kabul edebleceğ enbüyük uzaklık, d j : bertaraf frmasının j atık türünü hatalı kabul etme oranı, k j : bertaraf frmasının j atık türü çn talep edeceğ brm fyat, m : bertaraf frmasının şyerne olan uzaklığı, c : bertaraf frmasının j atık türünü şleme j kapastes Karar Değşken 1, bertaraf frmasına j atık türü verlyor X j = { } 0, d d Amaç Fonksyonu Enb T j X j j 310
C Korkmazer, E Aktar Demrtaş, D Erol Kısıtlar m X j S j j çn (1) d j X j B j j çn (2) k j X j A j j çn (3) c j X j Q j j çn (4) X j = S j j çn (5) X j {0,1}, j çn (6) Kısıtların ne anlama geldğ zleyen paragrafta özetlenmştr: (1) Her br atık türünün verleceğ bertaraf frmasının şyerne olan uzaklığının atık üretcs şyernn bu atık türünün taşınması çn kabul edebleceğ azam uzaklıktan küçük olması gerekmektedr (2) Her br atık türünün verleceğ bertaraf frmasının kabul ettğ hatalı atık oranı şyernn atığı hatalı verme oranından büyük olmalıdır (3) Her br atık türünün verleceğ bertaraf frmasındak atık bertaraf malyet şyernn bu atık türünün bertarafı çn ödeyebleceğ azam ücretten küçük olmalıdır (4) Her br atık türünün verleceğ bertaraf frmasının bu atığı yıllık şleyeblme kapastes, şyernn bu atık türünden ürettğ yıllık mktardan büyük olmalıdır (5) Her br atık türü sadece br bertaraf frmasına verleblmektedr (1-5) numaralı kısıtlarda görüldüğü gb, şyernn ürettğ atıkları bertaraf frmalarına verrken talep ettğ bazı şartlar ve kısıtlamalar 0-1 tam sayılı karar modelnn sağ taraf sabtlern oluşturmaktadır Sağ taraf sabtler Tablo 4 te, matematksel modelde kullanılan parametreler se Ek C de verlmştr Atık Mktarı (Q j ) (Ton/Yıl) Tablo 4: İşyer atık blgler Ödeyebleceğ Azam Bertaraf Ücret A j (TL/Ton) Azam Uzaklık (Sj) (km) Hatalı Ürün Verme Oranı (Bj) A1 219 400 650 0010 A2 98 500 950 0015 A3 84 1600 1050 0015 9 değşkenl ve 16 kısıtlı matematksel modeln Lngo çözümünden amaç fonksyonu değer 1264 olarak bulunmuştur Çözümde X11, X13 ve X22 karar değşkenler 1 değern almıştır Sonuçlar, (A1) ve (A3) grubu atıkların 1 atık bertaraf frmasına; (A2) grubu atıkların se 2 atık bertaraf frmasına verlmes gerektğn göstermektedr Matematksel model le ulaşılan değerlern ASS model le uyumlu olduğu görülmektedr Ancak farklı br parametre set le çalışıldığında sonuçlar farklılık göstereblecektr 5 Sonuç ve önerler Yapılan çalışmada öncelkle endüstryel faalyetler sonucu tehlkel atık üreten br kamu kuruluşunun mevcut tehlkel atık yönetm ncelenerek sstemdek eksklkler tespt edlmştr Sonrasında, kurulan ASS model yardımıyla, şyernn en çok ürettğ üç atık türü olan yağ grubu, metal ve plastk şekllendrme grubu ve organk kmyasal grubu çn aday bertaraf frmaları performanslarına göre sıraya konulmuştur Böylelkle atık üretcs şyernn yüklenc seçmne destek olacak br yöntem gelştrlmştr ASS le modelleme aşamasında bertaraf frması seçmnde etkl olablecek ölçütler ve alt ölçütler belrlenmş ve aralarındak etkleşmler dkkate alınarak serm yapısı oluşturulmuştur Serm yapısı oluşturulduktan sonrak aşama, kl karşılaştırmaların yapılması ve süper matrslern oluşturulmasıdır Çalışma kapsamında ele alınan üç ayrı atık türü çn ayrı lmt süpermatrsler elde edlmştr Sonuçlara göre, atık yağ grubu çn Y1 frması %4233 le brnc, Y2 frması %3433 le knc, Y3 frması se %2333 le üçüncü sırada yer almıştır Atık metal ve plastk şekllendrme grubu çn Y2 frması %44 le brnc, Y1 frması %33 le knc, Y3 frması se %23 le üçüncü sırada yer almıştır Atık organk kmyasal grubu çn se Y1 frması %402 le brnc, Y2 frması %30 le knc, Y3 frması se % 298 le üçüncü sırada yer almıştır Yağ grubu çn elde edlen Lmt süpermatrse göre, ana ölçütler bazında, karar sürecn etkleyen en öneml ana ölçüt Prestj ana ölçütüdür Onu, Malyet, Çevre Rsk ve Esneklk ana ölçütler zler Alt ölçütler bazında se, karar sürecn etkleyen en öneml ölçüt Hatalı Ürün Kabul Etme Oranı ölçütüdür Malyet ana ölçütündek en öneml ölçüt, Brm Bertaraf Malyet; Prestj ana ölçütündek en öneml ölçüt Mal Yapısı; Çevre Rsk ana ölçütündek en öneml ölçüt se, Bertaraf Teknolojs ölçütüdür Matematksel modelleme aşamasında se 0-1 tam sayılı karar model le performans puanlarına göre sıralanan bertaraf frmalarının hangsne, hang atık türünün verlmes gerektğne çözüm aranmıştır Atık bertaraf frmalarının bazı verler atık üretcs frmanın kısıtları le karşılaştırılmıştır Sonuç olarak atık üretcs frmanın yağ ve organk kmyasal grubu atıklarını 1 atık bertaraf frmasına; metal ve plastk şekllendrme grubu atıklarını se 2 atık bertaraf frmasına vermes önerlmştr Gelecekte yapılacak çalışmalarda se, önerlen ASS model le matematksel model, farklı şletmelere seçeneklern değştrlmes, htyaca göre özellkl bazı ölçütlern eklenmes ve kend parametre değerlernn grlmes suretyle rahatlıkla uygulanablr Ayrıca ASS modelnde kl karşılaştırmalar esnasında sürece brden çok sayıda karar vercy dâhl etmek ya da uygulamayı bulanık ortamda karar verme yöntemler le entegre ederek gelştrmek mümkündür 6 Kaynaklar [1] Battal ER Entegre Katı Atık Yönetm Türkye Uygulaması Yüksek Lsans Tez, Gebze Yüksek Teknoloj Ensttüsü, Adapazarı, Türkye, 2011 [2] Korkmazer C Çok Krterl Karar Verme Yöntemler le Tehlkel Atık Bertaraf Frması Seçmne Bütünsel Br Yaklaşım Yüksek Lsans Tez, Eskşehr Osmangaz Ünverstes, Eskşehr, Türkye, 2014 [3] Tzeng GH, Huang JJ Multple Attrbute Decson Makng Methods and Applcatons USA, CRC Publshers, 2011 [4] Soltan A, Hewage K, Reza B, Sadq R Multple stakeholders n mult-crtera decson-makng n the context of Muncpal Sold Waste Management: A revew Waste Management, 35, 318 328, 2015 311
C Korkmazer, E Aktar Demrtaş, D Erol [5] Yılmaz Z, Erol S, Aplak HS Tehlkel maddelern taşınması-br lteratür taraması Pamukkale Ünverstes Mühendslk Blmler Dergs, 22(1), 39-53, 2016 [6] Beltran PA, Fernando JPP, Garca F, Agullo AP An analytc network process approach for stng a muncpal sold waste plant n the metropoltan area of Valenca (Span) Journal of Envronmental Management, 91(5), 1071-1086, 2010 [7] Eskandar M, Homaee M, Mahmod S An ntegrated mult crtera approach for landfll stng n a conflctng envronmental, economcal and soco-cultural area Waste Management, 32(8), 1528-1538, 2012 [8] Kulaç A Eskşehr Tepebaşı Beledyes çn Katı Atık Yönetm Sstem Seçmnde Analtk Serm Sürec (ANP) Yaklaşımı Yüksek Lsans Tez, Anadolu Ünverstes, Eskşehr, Türkye, 2006 [9] Ohman KVH, Hettaratch JPA, Ruwanpura J, Balakrshnan J, Achar G Development of a landfll model to prortze desgn and operatng objectves Envronmental Montorng and Assessment, 135(1), 85-97, 2007 [10] Balaban Y, Bak B Analtk serm sürec yaklaşımıyla en uygun katı atık bertaraf sstemnn belrlenmes: Trabzon l örneğ Atatürk Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Dergs, 24(3), 183-192, 2010 [11] Karmpers AC, Sotrchos A, Aravosss K, Tatsopoulos IP Waste management project s alternatves: A rsk-based mult-crtera assessment (RBMCA) approach Waste Management, 32(1), 194-212, 2012 [12] Ekmekçoğlu M, Kaya T, Kahraman C Fuzzy multcrtera dsposal method and ste selecton for muncpal sold waste Waste Management, 30(8-9), 1729-1736, 2010 [13] Hanan D, Burnley S, Cooke D A mult-crtera decson analyss assessment of waste paper management optons Waste Management, 33(3), 566-573, 2013 [14] Kabr G Selecton of hazardous ndustral waste transportaton frm usng extended VIKOR method under fuzzy envronment Internatonal Journal of Data Analyss Technques and Strateges, 7(1), 40-58, 2015 [15] Hsu PF, Wu CR, L YT Selecton of nfectous medcal waste dsposal frms by usng the analytc herarchy process and senstvty analyss Waste Management, 28(8), 1386-1394, 2008 [16] Khan S, Fasal MN An analytc network process model for muncpal sold waste dsposal optons Waste Management, 28(9), 1500-1508, 2008 [17] Gumus AT Evaluaton of hazardous waste transportaton frms by usng a two step fuzzy-ahp and TOPSIS methodology Expert Systems wth Applcatons, 36(2), 4067-4074, 2009 [18] Fasal MN, Khan S, Farooq IH Prortsng factors for selecton of nfectous waste management contractors usng fuzzy analytc herarchy process Internatonal Journal of Appled Management Scence, 3(3), 275-293, 2011 [19] Ho CC Optmal evaluaton of nfectous medcal waste dsposal companes usng the fuzzy analytc herarchy process Waste Management, 31(7), 1553-1559, 2011 [20] Dursun M, Karsak E, Karadayı, MA Assessment of health-care waste treatment alternatves usng fuzzy mult-crtera decson makng approaches Resources, Conservaton and Recyclng, 57, 98-107, 2011 [21] Çapraz O Polat O Gungor A Plannng of waste electrcal and electronc equpment (WEEE) recyclng facltes: MILP modellng and case study nvestgaton Flexble Servce and Manufacturng Journal, 27(4), 479-508, 2015 [22] Nema AK, Gupta SK Optmzaton of regonal hazardous waste management systems: An mproved formulaton Waste Management, 19(7-8), 441-451, 1999 [23] Çevre ve Şehrclk Bakanlığı TC Çevre ve Şehrclk Bakanlığı wwwcsbgovtr (22072015) [24] Çevre Blg Portalı Cevreonlne http://wwwcevreonlnecom/ (22072015) [25] Tchobanoglous G, Thesen H, Vgl SA Integrated Sold Waste Management: Engneerng Prncple and Management Issue New York, USA, McGraw Hll Inc, 1993 [26] Tenkler G Türkye de Tehlkel Atık Yönetm ve Avrupa Brlğ Ülkeler le Karşılaştırmalı br Analz Doktora Tez, Dokuz Eylül Ünverstes, İzmr, Türkye, 2007 [27] Saaty T Theory and Applcatons of the Analytc Network Process: Decson Makng wth Benefts, Opportuntes, Costs and Rsks Pttsburg, USA, RWS Publcatons, 2005 [28] Saaty TL, Özdemr MS The Encyclcon: A Dctonary of Decsons wth Dependence and Feedback Based on the Analytc Network Process Pttsburgh, USA, RWS Publcatons, 2005 [29] Göze EA Analtk Serm Sürec le Sürdürüleblr Br Üçüncü Part Lojstk Servs Sağlayıcısı Seçm Yüksek Lsans Tez, Yıldız Teknk Ünverstes, İstanbul, Türkye, 2008 [30] Kök D, Aksu G Müşter kred değerllğnn belrlenmesnde analtk ağ sürec kullanm: br model öners Muhasebe ve Fnansman Dergs, 59, 167-185, 2013 [31] Ecer F, Dündar S Analtk ağ sürec yöntemyle cep telefonu seçm İşletme Fakültes Dergs, 10(2), 153-168, 2009 [32] Meydan C Şrket Derecelendrmes ve Br Endüstr İşletmesnde Uygulama Örneğ Doktora Tez, Marmara Ünverstes, İstanbul, Türkye, 2009 [33] Resm İhaleler Resm İhaleler wwwhalelerorg (22072015) [34] Noorul Haq A, Kannan G Fuzzy analytcal herarchy process for evaluatng and selectng a vendor n a supply chan model Internatonal Journal of Advanced Manufacturng Technology, 29(7), 826-835, 2006 312
C Korkmazer, E Aktar Demrtaş, D Erol Ek A Sayısal ölçütlere lşkn frma blgler Atık Türü Yağ Grubu (A1) Metal ve Plastk Grubu (A2) Organk Kmyasal Grubu (A3) Sayısal Ölçütler Y1 Y2 Y3 Y1 Y2 Y3 Y1 Y2 Y3 BBM (TL/ton) 350 330 1000 950 350 1133 1490 1225 1200 TM (TL) 719415 1545264 1131792 32850 70560 51680 29565 63504 46512 DNM (TL/kg) 40 40 45 60 40 65 50 55 50 ÖS (gün) 30 30 21 30 40 21 30 30 21 HUKO 001 002 0015 002 003 0025 0015 002 0025 ME 3 1 1 1 3 1 3 1 1 MY (Mlyon TL) 20 12 10 20 12 10 20 12 10 SG 18 3 11 18 3 11 18 3 11 HFO 005 008 006 005 008 006 005 008 006 İB 6 2 1 6 2 1 6 2 1 BT 4 2 1 2 4 1 9 3 6 AKO 001 004 002 001 004 002 001 004 002 Ek B Atık yağ grubuna lşkn lmt matrs Y1 Y2 Y3 AKO BT HUKO ME BBM DNM ÖS TM HFO İB MY SG Y1 015407 015407 015407 015407 015407 015407 015407 015407 015407 015407 015407 015407 015407 015407 015407 Y2 012518 012518 012518 012518 012518 012518 012518 012518 012518 012518 012518 012518 012518 012518 012518 Y3 008486 008486 008486 008486 008486 008486 008486 008486 008486 008486 008486 008486 008486 008486 008486 AKO 007357 007357 007357 007357 007357 007357 007357 007357 007357 007357 007357 007357 007357 007357 007357 BT 009128 009128 009128 009128 009128 009128 009128 009128 009128 009128 009128 009128 009128 009128 009128 HUKO 003174 003174 003174 003174 003174 003174 003174 003174 003174 003174 003174 003174 003174 003174 003174 ME 001540 001540 001540 001540 001540 001540 001540 001540 001540 001540 001540 001540 001540 001540 001540 BBM 007927 007927 007927 007927 007927 007927 007927 007927 007927 007927 007927 007927 007927 007927 007927 DNM 002810 002810 002810 002810 002810 002810 002810 002810 002810 002810 002810 002810 002810 002810 002810 ÖS 003191 003191 003191 003191 003191 003191 003191 003191 003191 003191 003191 003191 003191 003191 003191 TM 003797 003797 003797 003797 003797 003797 003797 003797 003797 003797 003797 003797 003797 003797 003797 HFO 002619 002619 002619 002619 002619 002619 002619 002619 002619 002619 002619 002619 002619 002619 002619 İB 003165 003165 003165 003165 003165 003165 003165 003165 003165 003165 003165 003165 003165 003165 003165 MY 010653 010653 010653 010653 010653 010653 010653 010653 010653 010653 010653 010653 010653 010653 010653 SG 008229 008229 008229 008229 008229 008229 008229 008229 008229 008229 008229 008229 008229 008229 008229 Ek C Atık bertaraf frmalarının atık türlerne göre parametre değerler PARAMETRELER Y1 Y2 Y3 A1 A2 A3 A1 A2 A3 A1 A2 A3 Performans Puanı (Tj) 0423 0330 0402 0343 0439 0299 0237 0230 0298 Hatalı Ürün Kabul Etme Oranı (dj) 0010 0020 0015 0020 0030 0020 0015 0025 0025 Brm Bertaraf Malyet- TL/Ton (kj) 350 492 1200 450 350 1740 1000 1133 1800 İşyerne Uzaklığı-Km (mj) 219 219 219 392 392 392 323 323 323 Atık İşleme Kapastes-Ton/Yıl (cj) 400 380 500 350 400 740 560 540 900 313