Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 543 - Türkiye de Yürütülecek Takn Tehlike Haritalandrma Çalmalar için bir Rehber ve Genel artname htiyac Doç. Dr. smail Halta Zirve Üniversitesi, naat Mühendislii Bölümü, 27260, Gaziantep, ihaltas@gmail.com ÖZET Su taknlar tüm dünyada olduu gibi Türkiye de de her yl büyük ekonomik zarara ve can kayplarna sebep olan doal felaketlerdendir. statiksel verilere göre Türkiye de deprem felaketinden sonra en büyük can kayb ve ekonomik zarar sel felaketlerinde yaanmaktadr. Olas taknlar modellenebilir tehlikelerdir ve takn zararlarnn önüne geçmek veya en aza indirmek doru bir planlama ile mümkündür. Bununla birlikte Türkiye de henüz takn tehlike modelleme ve haritalandrma çalmalarnn yeterince yaygn olmad, ve halihazrda yürütülen çalmalarda kapsaml bir genel artnamenin esas alnmad gözlenmektedir. Etkin, detayl, ve tutarl takn tehlike haritalandrma çalmalar için bu çalmalarda esas alnacak bir rehber ve genel artnamenin hazrlanmas arttr. Yaplan incelemelerde, bir çok gelimi ülkede de henüz tüm ülke genelinde kullanlan ve yasal olarak balayc nitelikte detayl bir takn tehlike haritalandrma yönerge ve artname dokümannn mevcut olmad görülmektedir. Bu ülkeler son on ylda taknlarn insan saln, sosyal yaam ve ekonomiyi artarak olumsuz etkilemesinin de etkisi ile, takn haritalandrma çalmalarnn standardizasyonu ve yönerge dokümanlarn hazrlanmas çalmalarna hz vermitir. Bu çalmada bata ABD, AB Üye Ülkeleri, Avusturalya, ve Kanada dan olmak üzere birçok farkl kaynak incelenmitir. Türkiye de yürütülen takn tehlike haritalandrma çalmalar deerlendirilirken güncel bir özel artname referans olarak alnmtr. Takn tehlike modelleme ve haritalandrma çalmalarnda yer alan bileenlerin incelenen kaynaklardan birebir kyaslanabilmesi için baz balklar belirlenmi ve bileenler bu balklar altnda deerlendirilmitir. Tespit edilen bu balklar;, 1. Hidrolojik ve hidrolik modelleme ve mühendislik yöntemleri 2. Takn tehlike haritalandrma 3. Raporlama 4. Kalite kontrol tedbirleri olarak sralanabilir. Nihayetinde inceleme sonuçlar deerlendirilmi ve ulusal takn tehlike modelleme ve haritalandrma çalmalar için hazrlanmas önerilen rehber ve genel artnamede bulunmas gereken hususlar konusunda bir takm öneriler ortaya konmutur. Anahtar Kelimeler: Takn modelleme ve haritalandrma, yönerge ve artname, standardizasyon.
- 544 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon Need for a Manual and General Specifications Document for Flood Hazard Mapping Studies in Turkey ABTRACT Flooding is a serious natural disaster in Turkey similar to rest of the world causing significant economical damage and loss of lives every year. Statistical analyses show that in Turkey, after the earthquake, flooding is the second most serious natural disaster in terms of life losses and economical damage. Unlike many other natural hazards, flooding is a natural hazard that can be forecasted and modeled ahead of time. Hence flooding can be prevented or the consequences can be reduced through proper planning. On the other hand, in Turkey detailed flood modeling and mapping is not common, and a manual and general specifications document for flood studies is not available. Yet for an effective, detailed and consistent flood hazard-mapping study there is a need for such a document. Actually, literature review shows that many other developed country do not have a detailed and comprehensive manual and general specifications document for flood studies. These countries started launching programs to standardize and extend the flood hazard mapping studies in the recent decade, after experiencing increasing number of flood hazards each year. In this study foremost from US, EU Member States, Australia, and Canada several references are reviewed. A current special specifications document for a flood hazard mapping study in Northern Turkey is considered as the reference from Turkey. The reviewed references are compared under basic components of a detailed flood hazard mapping study. These components are: 1. Hydrologic-hydraulic modeling and engineering methods. 2. Flood hazard mapping 3. Reporting of a flood study 4. Quality control measures Based on the evaluation of the comparison result, some recommendations are made for the issues that are considered to be included in a manual and general specifications document for flood hazard studies. Keywords: Flood modeling and Mapping, guideline and specifications, standardization. 1. GR Tüm dünyada olduu gibi Türkiye de de su taknlar her yl can kayplarna ve büyük ekonomik zarara sebep olmaktadr. 1950-2008 dönemini kapsayan Türkiye de Afetlerin Mekânsal ve statistiksel Dalm-Afet Bilgileri Envanteri raporuna [1] göre, Türkiye'yi tehdit eden doal afetler arasnda taknlar, depremlerin ardndan ikinci srada gelmektedir. Özellikle ehir planlamas aamasnda arazinin yanl kullanm, yetersiz yamur suyu drenaj sistemleri, son yllarda stanbul, Ankara, zmir, Adana, Bursa, Gaziantep, Hatay, Mersin gibi göç alan büyük illerde yaanan ve önceden tahmin edilemeyen, ani su takn riskinin sürekli artmasna yol açmaktadr. Yine su taknlarna ilikin Devlet Su leri'nin hazrlad istatistiklere göre, 1955-2002 yllar arasnda 1308 sel meydana gelmi ve sonucunda 100 milyon dolar üzerinde maddi kayp meydana gelmitir. Bu olaylarda 1.235 kii hayatn kaybetmi, 61 bin konut yklm veya kullanlamaz hale gelmitir. Olas taknlar modellenebilir tehlikelerdir ve takn zararlarnn önüne geçmek veya en aza indirmek doru bir planlama ile mümkündür. Bununla birlikte Türkiye de henüz takn tehlike modelleme ve haritalandrma çalmalarnn yeterince yaygn olmad, ve halihazrda yürütülen çalmalarda kapsaml bir artnamenin esas alnmad gözlenmektedir. Takn çalmalarnn yaygnlamas için takn tehlike farkndalnn ve duyarllnn toplumda ve yönetim kademelerinde artrlmas gereklidir. Ayrca etkin, detayl, ve tutarl takn tehlike haritalandrma çalmalar için bu çalmalarda esas alnacak bir rehber ve artnamenin
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 545 - hazrlanmas arttr. Bu anlamda hazrlanacak bir rehber ve genel artname için referans olmas amac ile gelimi ülkelerden bir çok rehber artname ve uygulama örnekleri incelenmi ve kyaslamal olarak deerlendirilmitir. Bu inceleme ve deerlendirme sonuçlar kapsaml bir dokümanda raporlanmtr [2]. 2. NCELENEN YÖNERGE VE STANDARTLAR Türkiye nin yannda dört gelimi ülkede (ABD, AB Üye Ülkeleri, Avusturalya, ve Kanada) takn tehlike haritalandrma çalmalarnn teknik açdan nasl yürütüldüü, uygulanan standartlar ve takip edilen idari ve teknik prosedür incelenmitir. Devlet Su leri (DS) Etüt Planlama ve Tahsisler Dairesi Bakanlndan alnan bilgiye göre (elektronik posta haberlemesi) takn haritalandrma çalmalar için esas alnan genel bir artname mevcut deildir, ve takn çalmalar için özel artnameler hazrlanmaktadr. Bu balamda DS Etüt Planlama ve Tahsisler Dairesi, Samsun iline bal üç ayr ilçe merkezinde yaplacak takn tehlike haritalarnn oluturulmas çalmas için hazrlanm güncel bir Takn Tehlike Haritalama Mühendislik Hizmetleri Özel Teknik artnamesini [3] proje ekibi ile paylamtr. Türkiye de yürütülen takn tehlike haritalandrma çalmalar deerlendirilirken bu özel artname referans alnmtr. Amerika Birleik Devletlerinde yürütülen takn tehlike haritalandrma çalmalar için Federal Acil Durum Yönetim Kurumu (Federal Emergency Management Agency -FEMA) tarafndan hazrlanan rehber ve artname [4] referans olarak alnmtr. Bu rehber ve artname takn çalmalarnda takip edilmesi gereken teknik prosedürleri, hazrlanacak olan takn risk haritalarnn salamas gereken artlar, ve bunlarla ilgili koordinasyon ve dokümantasyon aktivitelerini içermektedir. Toplam 3 ana cilt ve 14 eklentiden oluan bu kapsaml doküman farkl kaynakl bütün takn modelleme ve haritalandrma çalmalarnn idari ve teknik boyutlar konusunda detayl bir referans ve yasal olarak balayc bir doküman mahiyetindedir. Henüz tüm potansiyel takn tehlike bölgeleri haritalandrlmam da olsa, Avrupa Birlii Üye Ülkelerinde sel haritalarn hazrlamak için kullanlan standartlar mevcuttur. AB Su Direktörleri altnda faaliyet gösteren ve takn çalmalar konusunda uzman bir gruptan oluan EXIMAP (European Exchange Circle on Flood Mapping) Avrupa daki mevcut takn haritalandrma uygulamalarn deerlendirmitir. Bu deerlendirme çalmas Handbook on good practices for flood mapping in Europe balkl bir el kitab ve bu el kitabnn parças olarak 19 Avrupa ülkesi, ABD ve Japonya dan örnekleri içeren Takn Harita Atlasn sonuç vermitir [5]. EXIMAP grubunun çalmasna paralel olarak, Avrupa Komisyonu 18 Ocak 2006 tarihinde bir Takn Direktifi [6] önermi, bu direktif 23 Ekim 2007 tarihinde Üye Ülkeler için yürürlüe girmitir. Bu anlamda üye ülkeler mevcut takn risk haritalarn oluturmak için esas aldklar yönergeleri direktifin koyduu ana prensipler ve artlar çerçevesinde revize etmekte veya yeniden hazrlamaktadrlar. Avrupa Birlii Üye Ülkelerinde yürütülen takn risk haritalandrma çalmalar için Takn Direktifi ve EXIMAP grubunun hazrlad el kitab esas referans olarak alnmtr. Bu esas referanslarn yannda baz Üye Ülkelerin Takn Direktifinin önerilmesi ile birlikte güncellemeye baladklar Takn Haritalandrma Yönergeleri de incelenmi ve referans olarak alnmtr. Bu balamda LAWA (German Working Group of the Federal States on Water Issues), Avrupa Birlii üye ülkelerinden Federal Almanya da takn risk haritalarnn oluturulmasnda esas alnacak olan yönergeyi 2006 ylnda güncellemitir [7]. Avusturalya da mevcut Ulusal Takn Risk yönetimine yaklamn güncelleyen ve dolays ile yeni bir takn risk haritalandrma yönergesi hazrlayan ülkelerdendir. Avusturalya hükümeti 2011 ylnda Geoscience Australia ile birlikte 4 yl sürecek Ulusal Takn Risk Enformasyon Projesini balatmtr [8]. Bu projenin amac tüm Avusturalya çapnda takn riski ile ilgili bilginin, kapsamnn, ve kalitesinin artrlmasdr. Bu amaçla takn ile ilgili üretilecek bilgi ve verilerin belirli bir format ve standartta oluturulabilmesi için Geoscience Australia bir yönerge hazrlayacaktr. Prensip çerçeveyi içeren ilk ksm [8] yaynlanm olan yönergenin, teknik esaslar içerecek olan ikinci ksm henüz yaynlanmamtr. Dolays ile Avusturalya da
- 546 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon yürütülen takn risk haritalandrma çalmalar için hala yürürlükte olan SCARM (Standing Committee on Agricultural and Resource Management) tarafndan hazrlanan rapor [9] referans olarak alnmtr. Kanada da tüm eyaletlerde ortak olarak kullanlan bir takn haritalandrma yönerge ve artnamesi doküman bulunamamtr. Ortak ve yasal olarak balayc bir doküman yerine her eyaletin kendi yönerge ve artnamelerini takn haritalandrma çalmalarna rehber olmas amac ile oluturmaya çalt görülmektedir. Bunlar arasnda British Columbia Eyaletinde Fraser Havza Konseyi için özel bir mühendislik ve haritalandrma irketi tarafndan hazrlanan doküman [10] dikkat çekmektedir. 3. TAKIN TEHLKE MODELLEME Takn tehlike modelleme ve haritalandrma çalmalarnda harcanacak çaba ve kaynan düzeyi ve çalma çktlarndaki detay seviyesi bölgenin ihtiyaçlarna göre deiebilmektedir. Takn çalmas yaplacak bölgenin sosyal-ekonomik durumu, maruz kald takn riskinin boyutu, hidrolojik, hidrolik ve topografik girdi donelerinin mevcudiyeti, bölgenin hidrolik modelleme açsndan güçlüü takn çalmasnn boyutunu belirleyen etkenlerdir. Bir takn çalmasnda basit regresyon denklemleri yeterli gelebilecei gibi, bir baka takn çalmas detayl ya-ak modelinin hazrlanmasn gerektirebilir. Yine bir takn bölgesi için birden çok tekerrür debisine karlk gelen takn yaylm, su derinlii ve ak hz haritalar hazrlanmas gerekebilecei gibi, bir baka takn bölgesi için 100 yl tekerrürlü pik debisine karlk gelen yaylm alannn gösterimi yeterli olabilir. Dolays ile çok geni bir yelpaze ve ölçekte yürütülen takn çalmalarnda tek bir mühendislik yöntemi ve takn haritalandrma standard koymak mümkün deildir. Akarsu kaynakl takn modelleme çalmalar bir takm hidrolojik ve hidrolik analizler içerir. Hidrolojik analizlerin amac takn kaynanda debifrekans ilikisini belirlemek, hidrolik analizlerin amac ise incelenen her bir tekerrür periyodu için taknn muhtemel yaylma alann ve derinliini belirlemektir. Kullanlan yöntemler ve takn analizinde incelenecek olan tekerrür periyodu çalmann amacna ve ölçeine göre farkllk gösterebilir. 3.1 Tekerrür Periyotlarnn Seçimi Takn modelleme ve haritalandrma çalmalarnn en önemli deikenlerinden birisi pik debilerin tekerrür periyotlardr. Takn çalmalarnda 2 yldan 500 yla kadar deien bir çok farkl tekerrür periyoduna karlk gelen pik debilerin kullanld görülmektedir. Örnein; DS [3], akarsu kaynakl takn tehlike haritalandrma çalmalarnda 2, 5, 10, 25, 50, 100 ve 500 yllk tekerrür debilerinin incelenmesini istemektedir. FEMA [4], 100 yllk tekerrür debisini temel takn debisi olarak kabul etmektedir. Takn Sigorta Oran Haritalarnda (Flood Insurance Rate Map FIRM) 100 yllk tekerrür debisinin sebep olduu takn alanlar Özel Takn Tehlike Bölgesi (Special Flood Hazard Area- SFHA) olarak isimlendirmektedir. Yine bu haritalarda baz çalmalarda 500 yllk tekerrür debisine tekabül eden takn alanlar da gösterilebilmektedir. SCARM [9], mümkün olan en büyük takn debisi (Probable Maximum Flood PMF) dahil tüm takn tekerrür debilerinin (2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, PMF) incelenmesi gerektiini belirtmektedir. Böylece takn debisindeki deiimin takn karakteristiine olan etkisinin de gözlemlenebilecei öngörülmütür. Avusturalya nn birçok eyaleti ve bölgesinde dizayn takn debisi 100 yllk tekerrür debisi olarak belirlenmitir. Fraser Havza Konseyi [10], British Columbia, Kanada da dizayn takn debisinin 200 yl tekerrürlü debi olarak kabul edildiini belirtmektedir. Baz büyük ve önemli havzalar için (Fraser Nehir Havzas gibi) dizayn debisinin o havza için kaytlara geçen en büyük debi olarak alnd bilgisini de vermektedir. LAWA [6], her bir çalma bölgesinde bölgenin ihtiyaçlarna ve yerel verilere göre farkl tekerrür debilerini temel takn debisi olarak almay önermektedir. Genel olarak en az 100 ylda bir tekerrür eden takn olaylar haritalarda kullanlmaktadr. Yüksek risk bölgelerinde, 100 yldan daha sk (50, 20, 10-yl) tekerrür debileri içinde takn haritalarnn oluturulmasn önermektedir. 200-1000 ylda tekerrür eden olaanüstü takn olaylar ise istisnai takn tehlikeleri olarak ifade edilmektedir. Dünyann deiik bölgelerinden verilen örneklerden de görüldüü gibi, modellenecek takn tekerrür
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 547 - periyotlarnn ve temel takn periyodunun seçimi konusunda birbirinden farkl bir çok uygulama mevcuttur. Hazrlanacak olan Rehber ve Genel artname, çalma alannn ölçei, çalmann amac, ve pik debilerin tahmininde gerekli verilerin mevcudiyetine göre, modellenecek tekerrür periyotlarnn ve temel takn periyodunun seçiminde yönlendirmelerde bulunmaldr. 3.2 Hidrolojik Analizler Modellenecek tekerrür periyotlarna karlk gelen pik debiler çeitli hidrolojik analizler ile hesaplanabilmektedir. Bu yöntemler tekerrür periyotlarna, havzann büyüklüü ve karakteristik özelliklerine, yaplacak takn çalmasnn detay seviyesine ve girdi donelerinin mevcudiyetine göre deiebilir. Yaygn olarak kullanlan yöntemler aada listelenmitir; a. akm ölçüm istasyonlarndan elde edilecek olan pik debi zaman serilerine uygulanacak istatistiksel analizler (flood frequency analysis) b. akarsu havzas için mevcut bölgesel takn yineleme erileri (IDF curves) veya c. havza için oluturulacak hidrolojik (ya-ak) model. Her bir hidrolojik analiz yöntemi bir takm hidrolojik veriye ihtiyaç duyar. Örnein; FEMA [4], pik debilerin akm ölçüm istasyonlarndan istatiksel yöntemlerle elde edilebilmesi için kullanlan akm datasnn 10 yl veya daha uzun bir süreyi kapsamasn art komaktadr. Uygun akm ölçüm istasyonu bulunmayan havzalar için FEMA [4] bölgesel regresyon denklemlerinin kullanlmasn önermektedir. Fakat arazi kullanm durumu hzl deien veya yol dolgusu gibi sebeplerle ya-ak karakteristii önemli ölçüde deimi havzalarda regresyon denklemleri önerilmemektedir. Kararsz akm hidrolik modelleri, havzann hidrolojik (ya-ak) modelinden elde edilebilecek hidrografa ihtiyaç duyar, dolays ile bu tür çalmalarda havza için ya-ak modeli hazrlamak gerekmektedir. Takn modellemesinde en önemli parametrelerden olan pik debilerin tahmininde yanl hidrolojik analiz kullanlmas, veya kullanlan yönteme ait varsaym ve snrlarn göz ard edilmesi pik debi tahminlerinde kayda deer yanlmalara sebep olabilir. Dolays ile hazrlanacak olan Rehber ve Genel artname pik debilerin tahmininde kullanlacak olan hidrolojik analiz - modelleme yönteminin seçiminde ve uygulamasnda detayl ve hususi yönlendirmelerde bulunmal ve belirli standartlar getirmelidir. 3.3 Hidrolik Analizler Hidrolik analizlerin (takn öteleme) amac incelenen her bir pik debi için taknn muhtemel maksimum yaylma alann, su derinliini ve hzn belirlemektir. Takip edilen modelleme yaklam temelde üç çeittir, bunlar; tek boyutlu kararl akm, tek boyutlu kararsz akm ve iki boyutlu karasz akm olarak listelenebilir. Seçilecek olan modelleme yaklam temelde muhtemel takn alannn topografyas ile ilgilidir. Örnein; kararl akm modelleri depolama etkisinin minimum olduu kanal akm konfigürasyonlarnda kullanlr. Yanl hidrolik model seçimi, veya kullanlan yönteme ait varsaym ve snrlarn göz ard edilmesi takn yaylm alanlarnn ve su derinliinin yanl tahmin edilmesine sebep olur. Hazrlanacak olan Rehber ve Genel artname hidrolik modelleme yaklamnn seçiminde ve uygulamasnda detayl ve hususi yönlendirmelerde bulunmal ve belirli standartlar getirmelidir. 3.4 Hidrolik Model Elemanlar ve Parametreler Hidrolik analizlerde, en kesitler, hidrolik yaplar, pürüzlülük katsays gibi bir çok model eleman ve parametre yer almaktadr. Hidrolik modelin anlaml ve doru sonuçlar verebilmesi için bu model elemanlarnn ve parametrelerin tutarl, doru ve standart bir hassasiyette modele girilmesi gerekir. Örnein, kanal boyunca en kesitlerin daralp genilemesinin sebep olduu enerji kayb daralma genileme katsaylar ile modellenmektedir. Tedrici daralma ve genilemede FEMA [4] sras ile 0.1 ve 0.3 deerlerinin kullanlmasn, köprü ve menfez gibi yaplarn yer ald en kesitlerde gözlenen ani daralma ve genilemeler için ise sras ile 0.3 ve
- 548 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon 0.5 deerlerinin kullanlmasn önermektedir. Benzer ekilde, kanala veya takn yaylm alanna balantl fakat akm iletmeyen bölgeler etkisiz alanlar olarak nitelendirilir. Etkisiz alanlar genelde kanaln ani genileyen kesitlerinde veya suyun akn engelleyen doal veya insan yapm etkenlerin memba bölgelerinde görülür. Hidrolik modelin doru sonuçlar vermesi için etkisiz alanlarn özel deerlendirmeye tabi tutulmas gerekir. Verilen bu örnekler çoaltlabilir. Hazrlanacak olan Rehber ve Genel artname hidrolik modelleme elemanlarnn ve parametrelerin tayininde takip edilmesi gereken hususlar detayl ve kapsaml bir ekilde ele almal hususi yönlendirmelerde bulunmal ve belirli standartlar getirmelidir. 3.5 Hidrolik Model Kalibrasyonu Hidrolik modelin güvenilirlii geçmi büyük takn olaylarnda ölçülmü su seviyeleri ve ak debisi varsa, hesaplanan su yüzey profili ile ölçülmü su seviyeleri kyaslanarak test edilebilir. Ayn süreçte modelin kalibrasyonu gerçekletirilebilir. Kalibrasyon esnasnda genelde direk olarak ölçülemeyen pürüzlülük katsays ve enerji kayp katsays ayarlanmaktadr. Kalibrasyon gerçekletirilirken ayarlanm katsaylarn kabul edilen aralklarn dnda olmamasna dikkat edilmelidir. FEMA [4], uygun ölçüm verisi varsa, hidrolik modelin kalibrasyonunu art komaktadr. Benzer ekilde hidrolik model kalibrasyonu ile ilgili yönlendirme ve standartlar hazrlanacak olan Rehber ve Genel artnamede yer almaldr. 3.6 Takn Yata ve Analizi FEMA [4] 100-yl tekerrürlü takn debisi için takn yaylm alann, takn yata (floodway) ve takn saça (flood fringe) olmak üzere iki farkl idari bölgeye ayrmaktadr. Takn yata, takn debisinin tahliye edildii, üzerine tahliyeyi zorlatran veya su seviyesini artrabilecek herhangi bir yaplamaya izin verilmeyen bölgedir. Takn saça ise, takn yaylm alan içerisinde fakat takn yata dnda kalan alandr. FEMA [4] takn saçanda yaplamaya ancak su seviyesini 30 cm den (1.0 foot) daha fazla artrmamak kayd ile izin vermektedir. Mevcut özel artnamede (DS [3]) takn yatann snrlarn belirlenmesi konusunda herhangi bir yönlendirme yer almamaktadr. Hazrlanacak olan Rehber ve Genel artnamede takn yata ve analizinin detaylca yer almas önemlidir. 4. TAKIN TEHLKE HARTALANDIRMA Takn tehlike haritalar, hidrolik modelle hesaplanm takn yaylm alannn ve takn su yüksekliinin arka plan haritalar ve ilgili dier mekânsal verilerle örtüük gösterildii haritalardr. Temelde olas bir taknn mekânsal hidrolik karakteristiini gösteren bu haritalar, dier mekânsal katmanlarla birlikte analiz edilerek baka amaçlarla da kullanlabilirler. Örnein takn bölgesinin ekonomik deer haritas ile birlikte analiz edilerek takn ekonomik risk haritas elde edilebilir. Yine, takn bölgesinde çevreye zararl madde bulunduran tesis ve dier kirletici kaynaklarnn yer ald mekânsal katmanlarla birlikte analiz edilerek çevresel risk haritas elde edilebilir. Birçok gelimi ülkede takn tehlike haritalar takn sigorta primlerinin hesaplanmasnda en temel verilerden birisi olarak kullanlmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinde, takn tehlikesi bulunan bölgeler için, Ulusal Takn Sigortas Program (National Flood Insurance Program - NFIP) çerçevesinde Takn Sigorta Oran Haritalar (Flood Insurance Rate Maps -FIRM) hazrlanmaktadr FEMA [4]. Her ne kadar FIRM lerin esas amac sigorta prim hesaplamalarna temel oluturmak olsa da, bu haritalar ayn zamanda imar planlama ve acil afet yönetiminde de kullanlan temel verilerdendir. FIRM lerin bu kadar farkl ve yaygn kullanm alanlar bulmasnn sebebi, tüm ülke çapnda kayda deer takn tehlikesi bulunan tüm bölgeler için var olmas, sade ve belirli bir format ve standartta hazrlanm olmasdr. FEMA, FIRM lerin sahip olmas gereken format ve standartlar en son Ekim 2011 ylnda güncellenen Appendix K: Format and Standards for Flood Insurance Rate Maps balkl dokümanla yaynlamtr [4].
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 549 - Takn tehlike haritalarnn belirli bir standartta oluturulabilmesi için içerik kadar harita boyut ve mizanpajnn da belirli bir standart ve formatta hazrlanmas arttr. Bu anlamda FEMA [4] çok detayl bir mizanpaj format sunmaktadr. Ayn dokümanda [4], haritada gövdesinde yer alan tüm gösterimlerin (yollar, hidrografik veriler, idari snrlar, en kesitler vs. gibi) ve bunlara ait isim etiketlerinin boyut, kalnlk, font, stil, renk, yerleim yeri gibi grafiksel özellikleri tablolar halinde detayl bir ekilde belirtilmektedir. Benzer ekilde LAWA [7] da takn tehlike haritalarnda, harita içeriini gösteren balk, haritann corafi bölgesi, semboller anahtar, ölçekli harita görünüü, harita editörü, yaynlanma tarihi, en son güncellenme tarihi, yazarlar, harita kaynaklar, ve harita onay durumu gibi bilgilerin yer almasn art komakta ve belirli bir standart getirmektedir. Her ne kadar DS [3], detayl takn model sonuçlarnn dijital ortamda teslim edilmesini art kosa da, takn tehlike haritalarnn belirli bir formatta hazrlanp teslim edilmesi konusunda bir talepte bulunmamaktadr. Dolays ile Türkiye de takn tehlike haritalar için ne içerik ne de format anlamnda yerleik bir standart henüz olumamtr [3]. Hazrlanacak olan Rehber ve Genel artnamede bu konu kapsaml ve detayl bir ekilde ele alnmal, takn çalmalarndan sonra hazrlanacak takn tehlike haritalarnn belirli bir standart ve formatta oluturulmas yönünde yönlendirmelerde bulunmaldr. 5. RAPORLAMA VE TESLM EDLECEK ÇALIMA ÇIKTILARI Bir takn çalmasnn çktlar temelde; takn tehlike haritalar, takn tehlike çalma raporu, harita altlk verileri, ve takn çalmasnda oluturulan hidrolojik/hidrolik veri ve modellerin tümüdür. Bu çktlarn bütün halinde saklanmas, ilerde ayn takn tehlike bölgesinde yaplacak bir güncelleme çalmas için ve/veya komu takn bölgelerinde yürütülecek çalmalarda veri ve referans salama yönü ile önem tamaktadr. Yine bu çalma çktlarnn içerik ve format olarak belirli bir standartta oluturulmas, çktlarn kullanclara sunulaca bir veri tabannda saklanabilmesi için önemlidir. 5.1 Rapor çerii ve Format Takn tehlikesi modelleme ve haritalandrma çalmasnda incelenen takn tehlikesinin; evveliyat, bölgenin topografik ve hidrografik detaylar, kullanlan veriler ve mühendislik yöntemleri, ve çalmann sonunda hazrlanan takn tehlike haritalarnn içerii hakkndaki bilgileri özetlemesi açsndan takn çalmas raporu önem arz etmektedir. Takn çalmas raporu, hem çalmann bamsz inceleyiciler tarafndan kolay ve doru bir ekilde deerlendirilmesinde hem de kabul edilerek resmiyet kazanm çalmalarn ileride kullanlma ve/veya revize edilme durumlarnda kolay ve doru bir ekilde takip edilebilmesine olanak tanr. Böylece ayn bölge için farkl zamanlarda yürütülecek takn çalmalarnn tutarll ve süreklilii salanm olur. Tüm ülke çapnda yürütülen/yürütülecek takn çalmalarnn içerik ve format açsndan belirli bir standartta hazrlanmasnn, tutarllk, kolay kullanm salama, ve baka çalmalara örnek olma gibi bir çok yönden faydal olaca deerlendirilmektedir. FEMA, takn çalmalarnn (Flood Insurance Study -FIS) muhtasar bir formatta raporlanmas konusunda belirli bir standart oluturmutur. Bu standartlar en son FEMA [4] dokümannda Nisan 2003 ylnda güncellenmitir. Bu doküman tamamlanm bir takn çalma raporunu da örnek olarak sunmaktadr. Aada FEMA [4] de belirtilen rapor bölümleri ve içerikleri özetlenmitir. Bölüm 1. Giri: Çalmann yapld yerin topluluk, vilayet, eyalet olarak konumu belirtilmelidir. Takn çalmas yapan kurum/irket isimleri, çalmann yasal dayanan oluturan sözleme/kontratn hangi kurumla yapld ve say numaras, çalmann tamamlanma tarihi, çalmada kullanlan harita verilerini salayan kurum/irket ve bu verilerin öz bilgileri verilmelidir. Çalma süresince çalmay yapan kurum/irket ile çalmay koordine eden kurum arasnda gerçekleen koordinasyon ve izleme toplantlarna ait tarih ve katlmc bilgileri ve toplant harici gerçekleen veri transferlerinin mahiyeti hakknda bilgiler açklanmaldr.
- 550 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon Bölüm 2. Çalma Alan: Çalmann kapsam çalmaya dahil edilen ve hariç tutulan alanlar olarak belirtilmelidir. Takn kayna/kaynaklarnn isimleri (Takn Profillerinde belirtii ismi ile) belirtilmelidir. Takn çalmasnn yapld topluun mevkii/ilçe/vilayet konumu verilmelidir. Çevresindeki büyük yerleim merkezleri ve önemli corafi yaplar tantlmaldr. Çalmann yer ald toplulua ait (toplam nüfus, nüfus younluu, ekonomik yap, yerleim yaps vs.) ksa bilgiler verilmelidir. Bölgede yaanan temel takn probleminin tanm ve geçmite yaanm taknlara ait bilgiler verilmelidir. Takn çalmasnda kullanlabilecek ölçüm istasyonlar ve bunlara ait mevcut veri kayd belirtilmelidir. Takn tetikleyen ve varsa iddetlendiren etkenler belirtilmelidir. Takn kontrol yaplarnn ve takna etki eden dier yaplarn fotoraflar, ve varsa geçmi taknlara ait fotoraflar yer, tarih ve ksa tanm bilgisi ile eklenmelidir. Çalma alannda potansiyel takn zararlarn azaltmak için kullanlan mevcut bütün takn korunma yaplar (sedde, baraj, saptrma kanal vs.) ve takn yaylm alan yönetim önlemleri anlatlmaldr. Bölüm 3. Mühendislik Metotlar: Detayl metotlarla incelenen tüm takn kaynaklar için, takip edilen hidrolojik analiz prosedürü kullanlan bilgisayar modelleri ile birlikte detaylca izah edilmelidir. Tüm takn kaynaklar için, takn kaynann memba drenaj alann ve incelenen tekerrür yllar için hesaplanan 10-, 50-, 100-, ve 500-yl tekerrürlü pik debileri gösterir tablo verilmelidir. Detayl metotlarla hesaplanan takn yaylm alanlar için, en kesitlerin nasl elde edildii izah edilmelidir. Modellenen hidrolik yaplarn boyutlarnn nasl elde edildii açklanmaldr. Kanal ve set üstü için kullanlan Manning n pürüzlülük katsaysnn nasl tayin edildii referanslar ve kullanlan metotlarla birlikte açklanmaldr. Su yüzey profillerinin nasl hesapland kullanlan bilgisayar modeli ile birlikte açklanmaldr. Balangç su yüksekliinin nasl tayin edildii belirtilmelidir. Eer takn kaynanda kullanlan debi baka bir hidrolik analizle elde edilmi ise, bu hidrolik analiz detaylca açklanmaldr. Ayrca hidrolik analizde kullanlan tüm yükseklik verilerinin düey referans verilmeli ve farkl referansl veri varsa, referans dönüümünün nasl yapld izah edilmelidir. Bölüm 4. Takn Alan Yönetim Uygulamalar: Takn yaylm alannn hesaplanmasnda kullanlan tüm kaynak haritalar hakknda harita ölçei, kontur aralk boyutu, haritann oluturulma tarihi, harita çeidi (örnek; topografik, ortofoto vs.) gibi bilgiler verilmelidir. Eer takn yaylm alan matematiksel modellemeye dayanmayan yaklak yöntemlerle hesaplanmsa bu yöntemler de izah edilmelidir. Eer takn yata hesaplanmsa; hangi yöntemle hesapland, takn yata veri tablosu ve emas verilmelidir. Bölüm 7. Dier Çalmalar: Çalma alannda tamamlanm önceki tüm çalmalar, çalmaya konu olan takn kayna ve takn alann ile örtüen komu alanlardaki takn çalmalar, yaynlanm raporlar ve mevcut veriler bu bölümde özetlenmeli ve mevcut çalma ile uyumad noktalar varsa izah edilmelidir. Bölüm 9. Kaynakça: Çalmada kullanlan tüm harici veriler, bilgiler, ve mühendislik yöntemleri için kullanlan referanslar detayl (yazar, kurumu, bal, yaynlanma yl, yaynlanma yeri) bir ekilde listelenmelidir. Raporda ayrca detayl metotlarla hesaplanm takn su seviyesi profilleri FEMA [4] de belirtilmi olan standart ve formatta sunulmaldr. DS [3], yürütülen takn çalmalarnn kapsaml ve detayl bir ekilde raporlanmasn talep etmektedir. Fakat rapor içeriinin detay veya sunumu konusunda bir yönlendirmede bulunmamaktadr. Hazrlanacak olan Rehber ve Genel artnamede rapor içerii ve format hakknda standartlar yer almaldr. 5.2 Teslim Edilecek Çalma Çktlar Bir takn çalmasnn çktlar temelde; takn tehlike haritalar, takn tehlike çalma raporu, harita altlk verileri, ve takn çalmasnda oluturulan hidrolojik/hidrolik modellerin tümüdür. Bu çktlarn bütün halinde saklanmas, ilerde ayn takn tehlike bölgesinde yaplacak bir güncelleme çalmas için ve/veya komu takn bölgelerinde yürütülecek çalmalarda veri ve referans salama amac ile önem tamaktadr. Yine bu çalma çktlarnn içerik ve format olarak belirli bir standartta oluturulmas, çktlarn kullanclara sunulaca bir veri tabannda saklanabilmesi için önemlidir. FEMA [4] bir takn çalmasnda teknik ve idari destekleyici verilerin nasl hazrlanp muhafaza edilecei konusunda, ve dijital
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 551 - takn tehlike harita veri tabannn salamas gereken içerik ve ekilsel standartlar belirlemitir. FEMA [4] bahsi geçen tüm destek verilerini Teknik Destek Veri Klasörü (Technical Support Data Notebook -TSDN) altnda toplamaktadr. TSDN be ana ksmdan oluur, bunlar; 1. Genel Dokümantasyon 2. Mühendislik Analizleri 3. Taslak Takn Çalmas (FIS) Raporu 4. Haritalandrma Bilgisi 5. Dier Referans Materyalleri FEMA DFIRM veri taban, bir takn tehlike haritas oluturma sürecinde kullanlan veya çalmann çkts olan, CBS ortamnda görüntülenebilen, tüm mekânsal verilerin belirli bir içerik ve format standardnda topland dijital verilerin bütünüdür. DFIRM veri tabannn içerik ve format standartlar FEMA [4] dokümannda detaylca verilmitir. Bu veri taban, takn tehlike haritalandrma çalmasna ait verilerin dijital ortamda sistematik, kapsaml, ve detayl bir ekilde ilgili tüm kii ve kurumlara sunulabilmesine imkan tanmaktadr. Dijital veriler saklanrken, güncellenirken, arama yaplrken, ve datlrken çok daha verimli çalma imkan sunmaktadr. Ayn zamanda bu verilerin internet ortamnda harita a portallarnda farkl odak haritalar eklinde görüntülenmesine de olanak tanr. FEMA nn gelitirip yönettii Harita Servis Merkezide (Map Service Center MSC), takn tehlike haritalarn sunarken esas olarak DFIRM veri tabann kullanmaktadr. DFIRM veri tabannda veriler veri katmanlar eklinde yer alr. Her bir veri çeidi için ayr bir katman oluturulmas gerekmektedir. Bu veri katmanlar, yer bilgisinin yannda veriye ait niteliksel bilgileri de içeren bir nitelik tablosu ile balantldr. Bu katmanlar ESRI GIS ürünlerinde shapefile dosya formatnda oluturulabilir [11]. DFIRM veri tabannda yer almas gereken katmanlarn tüm listesi tablo halinde FEMA [4] dokümannda verilmitir. Takn kaynann ve çalmann niteliine ve kullanlan mühendislik metotlarna göre bu katmanlardan hangilerinin gerekli olduu ayr bir tabloda gösterilmitir. Ayrca bu katmanlarn nitelik tablolarnn hangi formatta hazrlanaca her bir katman çeidi için detaylandrlmtr. DS [3] de ara rapor ve ihtiyaç duyulmas halinde nihai takn tehlike raporunun çalma çktlar ile birlikte sunulmas gerektii belirtilmektedir. Ara rapor; hidrolojik, topografik, jeolojik ve çevresel artlar, modelleme hususlarn ve dier faktörleri dikkate alarak takn riski konusunda yapaca çalmalar ile kullanlacak metodoloji ve modelleri içeren çalmalardan olumaktadr. Nihai takn tehlike raporu ise hava fotoraf veya uydu görüntüsü, münhaniler, saysal yükseklik modelleri, ak engelleyici yaplar, bu veriler ile hazrlanan modelleme sonuçlar, ve Hidroloji Raporu ndan olumaktadr. DS, nihai takn tehlike haritalarnn üretilmesinde 1:1000 ölçekli saysal haritalar kullanlmasn önermektedir. DS, nihai takn tehlike raporunda belirlenen tekerrür debilerine karlk gelen risk alanlarn hz, derinlik ve yaylm alan olarak CBS ortamnda ilgili zaman için ayr birer katman olarak raster haritalar üzerinde yeterli çözünürlükte ve animasyon eklinde sunulmasn istemektedir. Türkiye de henüz takn çalmalarnn çktlarnn saklanp sunulduu bir veri taban mevcut olmad için, yaplan takn çalmalarnn çktlarnn teslimatnda uyulmas gereken içerik ve format standartlar olumamtr. Bu konuda kapsaml bir çalma yaplmas ve hazrlanacak olan Rehber ve Genel artnamede de bu standartlarn yer almas önem arz etmektedir. 6. KALTE TEMNATI/KALTE KONTROLÜ Olas takn tehlikelerine kar alnacak önlemleri planlarken, ve baz ülkelerde takn sigorta oranlarn hesaplarken, kullanlan takn tehlike haritalarnn oluturulmasnda mümkün olan en yüksek kalite standartlarnn takip edilmesi gerekir. Bir takn çalmas kapsamnda; kullanlan verilerin toplanmas ve ilenmesi, mühendislik hesaplarnn yaplmas, saysal modellerin oluturulmas ve sonuçlarnn deerlendirilmesi, model sonuçlar ve haritalandrma yöntemleri kullanlarak takn tehlike haritalarnn oluturulmas detayl ve kapsaml bir süreçtir. Takn haritalarnn hassasiyeti ve doruluu ancak bu sürecin her
- 552 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon aamasnn mümkün olduunca hassas ve hatasz gerçekletirilmesi ile mümkündür. Dolays ile sürecin bütün kritik aamalarnda deerlendirme ve kalite kontrolü yaplmaldr. Kalite Teminat/Kontrolü (KTK) anlamnda FEMA çok aamal tedbirler önermektedir. FEMA takn çalmasnda yaplan bütün mühendislik hesaplar ve saysal (hidrolojik/hidrolik) modellerinin yetkili bir mühendis tarafndan dahili bir KTK sürecinden geçirilmesini talep etmektedir. Dahili incelemeye ek olarak, hesaplarn ve modellerin yetkili bamsz bir harici deerlendirici tarafndan deerlendirilmesini ve deerlendirme bulgularnn çalma raporuna eklenmesini art komaktadr. Tüm bu kalite kontrol tedbirleri ve deerlendirme süreçlerine ek olarak FEMA, hazrlanan bir takn tehlike haritasn resmiyet kazanmadan önce 90 günlük bir görü ve itiraz süreci için Ön Takn Tehlike Haritas bal ile yaynlamaktadr. Bu süreç içerisinde yaplan itiraz bavurular deerlendirilmekte, eer süreç içinde bir itiraz olmaz ise takn çalmas ve takn tehlike haritas resmiyet kazanmakta ve Nihai Takn Tehlike Haritas olarak yürürlüe girmektedir. DS [3] de kalite teminat ve kalite kontrolü için detaylandrlm bir tedbirler önerisi bulunmamaktadr. Kalite teminat ve kalite kontrolü ile ilgili yöntem ve standartlar detaylandran bir tedbirler listesi hazrlanacak olan Rehber ve Genel artnamede yer almaldr. 7. SONUÇ VE ÖNERLER Be ülkeden bir çok kaynak dokümann incelenmesi ile olumu bu deerlendirme raporu göstermektedir ki, çou gelimi ülkede de henüz tüm ülke genelinde kullanlan ve yasal olarak balayc nitelikte bir takn tehlike haritalandrma yönerge ve artnamesi mevcut deildir. Benzer ekilde Türkiye de de takn tehlike haritalandrma çalmalar için esas alnacak genel, detayl ve kapsaml bir yönergenin eksiklii fark edilmektedir. Bir çok gelimi ülke son on ylda taknlarn insan saln, sosyal yaam ve ekonomiyi artarak olumsuz etkilemesinin de etkisi ile, takn haritalandrma çalmalarnn standardizasyonu ve yönerge dokümanlarn hazrlanmas çalmalarna hz vermitir. Bu amaçla, Amerika Birleik Devletlerinin 1968 ylnda balatt Ulusal Takn Sigortas Program kapsamnda, ancak 2002 ylnda uan hala güncel versiyonlar ile yürürlükte olan, modern bir takn tehlike haritalandrma rehber ve artnamesi hazrlanmtr. FEMA tarafndan hazrlanm olan bu rehber ve artnamenin incelenen dier rehber ve artnamelere kyasla çok daha kapsaml ve detayl olduu göze çarpmaktadr. Takn modelleme ve haritalandrma çalmalarnda kullanlan mühendislik analizleri ve haritalandrma metotlarndaki ilerlemelere paralel olarak skça güncellenen bu dokümann Türkiye için hazrlanacak bir takn tehlike haritalandrma rehber ve genel artname doküman için de referans olabilecei düünülmektedir. Türkiye de kullanlan özel artnamelerde özellikle takn hidrolojik ve hidrolik modelleme ile ilgili standartlarn ana hatlar ile uluslararas standartlarla büyük ölçüde uyumlu olduu gözlemlenmitir. Fakat takn çalma raporunun, takn haritalarnn, ve dier çalma çktlarn içerik ve format standartlar, kalite kontrolü, konusunda daha kapsaml ve detayl yönlendirmelere ihtiyaç olduu görülmektedir. Bu anlamda FEMA örnei de göz önünde bulundurularak, Türkiye de yürütülecek takn çalmalarnda esas olacak kapsaml ve detayl bir rehber ve genel artnameye ihtiyaç olduu deerlendirilmitir. TEEKKÜR Bu çalma TÜBTAK Ulusal Genç Aratrmac Kariyer Gelitirme Program 111Y281 Nolu Proje kapsamnda gerçekletirilmitir. Çalmada yer alan bulgu ve ifadeler TÜBTAK n görülerini yanstmaz. KAYNAKLAR [1] Gökçe O., Özden S., Demir A., Türkiye de Afetlerin Mekânsal ve statistiksel Dalm, Afet Bilgileri Envanteri, TC. Bayndrlk ve skan Bakanl Afet leri Genel Müdürlüü Afet Etüt ve Hasar Tespit Dairesi Bakanl, Ankara, 2008.
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 553 - [2] Halta,., Takn Tehlike Modelleme ve Haritalandrma Yönerge ve Standartlar nceleme Deerlendirme Raporu, Gaziantep, Kasm 2012. [3] DS, Takn Tehlike Haritalama Mühendislik Hizmetleri Özel Teknik artnamesi, Takn Etüdü ve Planlamas ube Müdürlüü, Ankara, 2011. [4] FEMA, Guidelines and Specifications for Flood Hazard Mapping Partners, Nisan 2003. [5] EXCIMAP, Handbook on good practices for flood mapping in Europe, Endorsed by EU Water Directors, Kasm 2007. [6] EC, DIRECTIVE 2007/60/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL on the assessment and management of flood risks, Ekim 2007. [7] LAWA, Flood hazard map guidelines of the German Working Group of the Federal States on Water Issues, Mart 2006. [8] Australian National Flood Risk Information Program, National Guidelines for the National Flood Risk Information Program: Part 1 Policy Framework for The National Flood Risk Information Program, Mays 2012. [9] SCARM Report 73 - Floodplain Management in Australia - Best Practice Principles and Guidelines, 2000. [10] Fraser Basin Council, Floodplain Mapping Guidelines and Specifications, Mart 2004. [11] ESRI, ESRI Shapefile Technical Description, An ESRI White Paper, 1998.