ETMDE SATRANÇ ÖZET Satranç, içinde farklı türde bir çok öge bulunduran, birbirine aykırı bir çok eylerden oluan ve ataklara dayalı bir eitimsel etkinlik olarak kabul edilmektedir. Eitimsel olarak ise, satrancın yaratıcılıı, okumayı, zekayı, muhakeme ve düünme becerilerini gelitirdii görülmektedir. Ayrıca satranç, hayal gücünü de gelitirir. Aratırma sonuçları satrancın örencilerin örenmeleri üzerinde olumlu bir etkiye sahip olduunu göstermektedir. Bazı ülkeler satrancı eitim programları çerçevesinde ayrı bir ders olarak okutmaktadırlar. Ülkemiz de de satrancım eitim programına girmesi yönünde çalımalar yapılmaktadır. Bu çalımaların ayrı bir ders olarak programa alınması ve örenci geliimine ne düzeyde katkıda bulunduunu belirlemek için Türkiye de de çalımalar yapılmalıdır. Anahtar Sözcükler: Satranç, eitim, bili, zeka geliimi, sözel geliim, düünme becerileri. ABSTRACT Chess includes many characteristics, consisted of many opposites and is accepted as an educational activity based on attacks. For educational purposes, chess improves creativity, reading, IQ, analitical and thinking skills. It also improves imagination. Findings of research point out that chess has a positive influence on student learning. Some countries integrated chess in their educational curriculum as a separate course. Recently, there has been efforts to include chess in the education programs in Turkey as well. More studies needed to determine and to include chess in educational programs as an independent course and to what extend it contributes to student development in Turkey. Keywords: Chess, education, cognition, intelligence development, verbal development, thinking skills. Öretmen, Çankaya Mimar Sinan lköretim Okulu Ankara Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 17
Eitimde Satranç ETMDE SATRANÇ Giri Grafik 1. Satranç oyunu. Kralların oyunu veya kral oyunu olarak bilinen satranç, içinde ayrı cinsten birçok öe bulunan, birbirine az çok aykırı bir çok eylerden oluan ve ataklara dayalı bir eitimsel etkinliktir. Kuralları olsa da yaratıcı zeka gerektirir. Hayal gücünü gelitirir. Einstein ın ifade ettii gibi Hayal gücü bilgiden daha deerlidir. te bu yüzden satranç mükemmel bir zihin sporudur. Satranç tarihine kısaca deinecek olursak; satrancın, zamanımızdan en az 4000 yıl önce Mısır'da oynandıına dair bulgular piramitlerdeki kabartmalarda bulunmutur. Yaygın bir kanıya göre, Brahman Sissa adında Hintli bir bilge, bo zamanlarını tavla oynamakla geçiren hükümdarı Balhait i hem eitmek hem de elendirmek için bir sava oyunu bulmutur (M.S. 5. yüzyıl). Bu oyunun yapısını aynen Hint ordusundan almıtır. O zamanki Hint ordusu 4 kısımdan olumaktadır: 1) Filler, 2) Atlılar, 3) Sava arabaları, 4) Yayalar. Brahman Sissa, Sanskrit dilinde 4 demek olan çatur sözcüüyle birletirerek, yeni bulduu sava oyununun adını koymutur: Çaturanga (Olgaç, 2001). Sissa, hükümdarı Balhait e oyunun kurallarını öretmitir. Talar, aaı yukarı imdiki satranç talarına benzemektedir. En kuvvetli ta ordunun komutanı ah yani Kraldı. Vezir de, ahın yanında ayrılmayan danımanıydı, yalnızca çapraz birer kare ilerleyebiliyordu. O günden bugüne 18 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
kadar aynı kurallarla oynanan satranç, tarihin çada kültüre en deerli armaanlarından birisidir (Olgaç, 2001). Satrancın Eitim Sistemine Girii Tüm dünyada yapılan aratırmalarla satrancın önemi kabul edilmekte ve eitimdeki gereklilii onaylanmaktadır. Bu bölümde bu aratırmalardan bazıları incelenecektir. Satranç yaklaık 50 yılı bulan bir süredir Rus okullarında ders olarak okutulan ve programın önemli bir parçası olan bir bran olmutur. Satrancın, çocukların problem çözme ve muhakeme yeteneklerine saladıı katkı birçok ülkede yapılan aratırma ve deneylerle ortaya konmutur. Satrancın gerçek önemini ilk fark eden Ruslar olmutur ve satrancı her ya grubuna ders olarak okutmu ve yetenekli oyuncularını gelitirebilmek amacıyla satranç okulları açmılardır (Milat, 2006). Belli bir dönemden sonra Batı Dünyası da satranca hak ettii itibarı göstermi, Avrupa dan sonra ABD ve Kanada da en kapsamlı aratırmaları yaparak satranca eitim sürecinde saygın bir yer ayırmılardır. ABD de California eyaletinde okul sonrası aktivitesi olarak satranç oynanması özendirilmektedir. Okul sonrası satranç projelerinden en önemlisi ise gönüllü anne babaların on bir ya civarındaki çocuklarına satranç oynatmaları olmutur. Berkeley deki okullarda düzenlenen okul sonrası aktivitelerinde ilk satranç ampiyonu Elizabeth Shaughnessy olmutur. Onun satranç projesi Berkeley deki 30 kadar ilkokula yayılmıtır (McDonald, 2006). New York da ise Amerikan Satranç Kurumu Okullarda Satranç projesiyle kurulmutur. Manhattan Satranç Kulübü Amerikan Satranç Kurumuna organizasyonlarda ve okullarda turnuva düzenlenmesinde yardımcı olmutur. Öretmenler akademik baarılarını satrançla gelitiren örenciler olduunu ifade etmilerdir (McDonald, 2006). Amerikan Satranç kulübü tarafından 1990 yılında yayınlanan Palm Raporunda (Shapiro, 2004), ehir merkezinde satrançla tanıan çocuklara eitici yararlarını açıklanmıtır. Palm tarafından hazırlanan 37 sayfalık Palm raporu sonuçları çocuklara yöneliktir. Çünkü satranç onlara öngörüyü, uzun vadeli plan yapmayı ve sürdürmeyi öretmektedir (McDonald, 2006). Satranç öretiminde kurallardan biri bir parçaya dokunulduunda, dokunulan parçayı satranç tahtası üzerinde kuraldıı bir pozisyon olmayacak ekilde hareket ettirmek gerekmektedir. Bu disiplini oyuncular bilir ve talara dokunmadan önce algılayabildikleri en iyi hamleye odaklanmaya çalımaktadırlar (Alexander, 2005). Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 19
Eitimde Satranç Bir psikolog olan Groot tarafından 1960 yılların öncesinde satrancı eitim aracı olarak dikkat çekmitir. Onun teorisi, ustaların acemi oyunculara göre oyunun farklı yönlerini hafızalarında daha iyi tuttuklarını ve daha iyi organize ettikleri olmutur. Bu yazar çalımasını Rus satranç oyuncuların düünme yetenekleri üzerine yapmıtır ve okullu satranç ustaları ile oyunu yeni örenenler arasında farklı yaklaımlar olduunu gözlemitir. Ona göre ustalar yalnızca hafızalarını deil, çok karıık durumlarda bile birkaç saniyede durumu tanımlayabilmektedirler (Alexander, 2005). Dauvergne (2001) yayınlanmı olan Satranç için durum, çocuklarımızın akıllarını gelitirmek için bir araç gibidir adlı makalesinde unları savunmutur. Satranç: Zekanın IQ deerini artırır. Problem çözme yeteneini destekler, zor ve soyut kararları baımsızca nasıl verileceini öretir. Okumayı, hafızayı, dili, ve matematiksel yetenekleri gelitirir. Zor, yaratıcı ve orijinal fikir üretmeyi salar. Kısa süre altında hızlı ve kesin karar vermeyi salar, bu yetenek de okulda sınav sonuçlarına yardım edebilir. Nasıl mantıklı ve etkili düünüleceini öretir, birçok seçenek arasından en iyisini seçmeyi öretir. Düük baarılı zeki çocukların mükemmellie ulamak ve nasıl çalımalarını gerektiini örenirken, karılatıkları zorlukla mücadele etmelerini salar. Esnek plan yapmanın önemini, konsantre olmanın ve kararın dolaylı sonuçlarını gösterir (McDonald, 2006). John Artise, Chess and Education (Satranç ve Eitim) konulu aratırmasında unları öne sürmektedir: Görsel uyarı herhangi bir dier uyarıdan daha çok hafızayı güçlendirme eilimindedir Satranç hafızayı gerekli alanlarda en çok etkiyi yapan ve hafızayı gelitiren mükemmel bir alıtırma yöntemidir (McDonald, 2006). Frank Chess and Apptitudes (Satranç ve Doal Yetenekler) adlı çalımasında (1973 1974) iyi satranç oynamakla, üç boyutlu, sayısal, idari ve kaıt üstü yeteneklerde belirgin bir korelasyon olduunu göstermitir. Bu da satranca olan yetenek sadece bir iki yetenein sonucu deil, daha fazla sayıda olan ve satranç tahtası baında topluca kullanılan yeteneklerin sonucu olduunu göstermektedir. Satranç bireyin tüm yeteneklerini kullandıı bir oyundur. Aynı zamanda bireyde sayısal ve sözel yetenekleri gelitirdiini gözlemitir. (McDonald, 2006). 20 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
1977-1979 yıllarında Hong Kong da Çin Üniversitesinde Wang Fung, satranç oyuncularının matematik ve fen test sonuçlarının %15 oranında gelitirdiini göstermektedir (McDonald, 2006). 1986 yılında Chess and Education adlı makalede satrancın oyun gibi insan fikirlerini nasıl gelitirdii öyle açıklamaktadırlar: Bilim adamları insan yeteneinin nasıl gelitii gibi genel sorularla ilgilendik. Aslında, satranç bilisel psikoloji ile yakın ilikili olarak tanımlanmaktadır. Çünkü bili anlamamızın merkezinde yer almaktadır. nsanları bilgi ileme ve bilisel yeteneklerinin sınırını zorlamaya neden olmaktadır, çünkü satranç düünme sürecinde çok önemli bir yer tutar (McDonald, 2006). 1994 1997 yılları arasında yine ABD nin Texas Eyaletinde gerçekletirilen aratırmada, 3. ve 5. sınıflar arasında satranç kulübüne katılan örencilerin okuma ve matematik alanlarında, dier örencilerden iki kat daha fazla geliim gösterdii saptanmıtır. Proje Texas Akademik Yetenekleri Deerlendirme Kurulu tarafından desteklenmi ve çalımalar sonunda Texas Eyaletinde satranç ders olarak okutulmaya ve okullar arası satranç ligleri düzenlenmeye balanmıtır. Yine bu proje sayesinde satranç Dallas Texas Üniversitesinde ders olarak okutulmaya balanmıtır (McDonald, 2006). John Christianen ın yürüttüü Satranç ve Kavrama Çalımaları, Belçika da Assenede Belediye Okulunda yürütmütür (1974-1976). Yaları ortalaması 11 olan 20 kiilik örenci grubunu ikiye bölmütür. Tüm örencilere Piaget testler ve PMS testleri vermitir. Testler beinci ve altıncı sınıfın sonlarında uygulamıtır. Deney grubuna 42 saatlik temel satranç dersi verdikten sonra satranç oyuncularında farklı sonuçlar görülmütür. Testler sonunda örencilerde bir yıl içinde baarıları 11 den 16 ya yükselmitir (McDonald, 2006). Ferguson eitimini La Salle Üniversitesinde yapmıtır. Halen Pennsylvania da Bradford daki Amerikan Satranç Okulunun yöneticiliini yapmaktadır. Ferguson birkaç kaynaktan satrancın hafızayı ve tüm akademik performansı gelitirdiini ortaya kanıtlarla koyduunu ileri sürmektedir (Ferguson, 1991). Bu kaynaklardan bir tanesi Belçika okul satranç programıdır (McDonald, 2006). Dr. Ferguson Developing Critical and Creative Thinking Through Chess (Eletirisel ve Yaratıcı Düüncenin Satranç Yoluyla Gelitirilmesi) projesini 1979 1983 yılları arasında zeka olarak yetenekli çocukların aratırılması üzerine yapmıtır. Bradfort Eitim Müdürlüü 7., 8. ve 9. sınıf örencilerini katılımcı olarak almıtır. Temel baımsız deikenler satranca yaklaım, bilgisayara yaklaım ve satranç dıı konulara yaklaım olarak belirlenmitir. 32 hafta boyunca her grup haftada bir kez ilgili-etkili bulunmutur. Bu çalımanın ilk yönü eletirisel düünce üzerine olmutur. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 21
Eitimde Satranç Watson-Glaser Eletirisel Düünce Testi ne satranç grubunda ortalama artı %17.3 olmutur. Çalımanın ikinci bölümü yaratıcı düünce olarak belirlenmitir. Satranç grubu burada da dier gruplara büyük fark atmıtır. En aırtıcı gelime özgünlük konusunda olmutur. Yalnızca yaratıcılıın gelimesi bekleniyordu ancak konuma akıcılıının hiç veya çok az olması beklenirken çok üst düzeyde çıkması çok aırtıcı olmutur (Ferguson, 1995). N.F. Talisina da Kishinev in yöneticiliinde iki yıllık bir çalımayla satranç eitimi almı örencilerde tüm konularda artı gözlenmitir. Öretmenler örencilerin hayal güçleri için hafızalarını gelitirdiklerini yeteneklerini daha iyi organize ettiklerini belirtmilerdir (Moldovya Eitim Bakanlıı, 1985). Venezuelâ deneyi Learning to Think Project (Düünmeyi Örenme Projesi) satrancın Wechsler Çocuklar için Zeka Testi ile ölçülen zeka seviyesini artırıp artırmadıını aratırmak üzere yapılmıtır. Erkekler ve kızlar bir yıldan az bir sürede satranç çalıtıktan sonra zeka düzeylerinde (lq) ciddi artılar gözlenmitir. Çalımanın baarısı satrancı Venezuela da 1988 1989 yıllarında satrancı ders programına girmesini salamıtır (Ferguson, 1995). Satrancın örencilerin tüm IQ skorlarını yükselttiini görülmektedir. Çocuklar için kullanılan Wechsler Zeka Ölçeinde Venezuelâ da, 4000 den fazla örenci üzerinde denenen, 4,5 ay sistematik olarak satranç oynayan çocukların çounda IQ skorlarında önemli artı bulunmutur. Burada sosyoekonomik durumları ve kız-erkek karıık gruplar kullanılmıtır. Ama sonuçlarda cinsiyet ya da sosyo-ekonomik durumlarının IQ deerleri ile ilgili bir bulgu bulunmamıtır. Hükümet çok etkilenmi ve Venezuelâ da tüm okullarda satranç ders olarak 1988-1989 yılından itibaren okutulmaya balanmıtır (Ferguson, 1995). Çocuk Satranç Olimpiyatları Aratırması: Hafıza Geliimi ve Sözlü Düünme 1987 1988 yıllarında M.J. Ryan adlı Okulda tüm 6. sınıf örencilerinin satranç oyununa ve satranç derslerine katılması istenmitir. Çocuklardan hiçbiri daha önceden satranç oynamasını bilmemektedir. Bu deney Ferguson ve dier çalımalardan daha youn olmutur. Bu proje 21 Eylül 1987 den 31 Mayıs 1988 e kadar sürmütür. Baımlı deikenler California Baarı Testleri bölümünden elde edilen Bilisel Yetenekler Hafıza Öntesti ve Sözlü Düünme Öntesti elde edilen test sonuçları olmutur. Farklılık öntest ve sontestlerin t-testle istatistik ölçümü yapılarak elde edilmitir. Katılan sınıfların IQ deerleri 104,6 olarak belirlenmitir. Tüm örencilerden tamamen benzer satranç dersleri almaları istenmitir (ABD Çocuk Satranç Olimpiyatları Öretim Programına göre). Toplam 14 çocuun hepsi (9 u erkek ve 5 i kız) öntesti ve son testi tamamlamıtır. Genellikle 22 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
örenciler haftada iki veya üç saat satranç dersi almılar ve günlük dier zamanlarda satranç oynamılardır. Çou örenci okul dıı satranç turnuvalarına katılmıtır. 7 kez Okullarda Satranç ampiyonasında ve iki kez de uluslar arası ampiyonalara katılmılardır. Örencilere uygulanan öntest ve son test sonucunda aaıdaki grafik elde edilmitir (bkz. Gafik 2) (McDonald, 2006). Grafik 2 de görüldüü gibi son testte örencilerin puanları yükselmitir. Grafik. 2. Satranç uygulamaları içeren bir deneysel çalıma sonucu Horgan Chess as a way to Teach Thinking (Düünmeyi Öretme Aracı olarak Satranç) adlı çalımasında satrancı baımsız bir deiken olarak tanımlamıtır. Horgan ilköretim örencilerinin yüksek dereceli oyuncuların arasında yer alması durumunda yetikinler kadar zor ve karmaık problemlerin üstesinden gelebilecei sonucuna varmıtır (McDonald, 2006). Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 23
Eitimde Satranç Satrancın Okuma Puanları le likisi Margulies The Effect of Chess on Reading Scores: Districk Nine Chess Program Second Year Report adlı 1991 yılındaki çalımasında satranç oynayanların kesin bir ekilde okuma yeteneklerinin arttıını ortaya koymaktadır (McDonald, 2006). Marina da satrançla yapılan deneyde sadece 20 günlük bir satranç eitiminden sonra ciddi ekilde akademik performansın arttıı gözlenmitir. Marina ortaokulu matematik bölümü bakanı Stephenson örencilerinin % 55 inin satranç eitiminden sonra akademik performanslarının arttıını belirtmektedir (McDonald, 2006). New York ta eitimciler Roberto Clemente Okulu raporunda satrancın yalnızca akademik performansı deil aynı zamanda sosyal performansı arttırdıı belirtilmilerdir. 1988 yılında, okulun özel eitim bölümü yöneticisi olan Brown ve öretmen Florence Mirin özel eitim örencilerinde satrancın akademik çalımaya etkisini aratırmaya balamıtır. Çalımaya baladıklarında yalnızca 15 örenci bu bölüme kayıtlı iken iki yıl sonra bu sayı 398 e yükselmitir. Brown a göre etki olaanüstü olmutur. Ayrıca Brown raporunda unları belirtmitir: Satranç örencilerin yalnızca matematik ve okuma becerilerini gelitirmiyor, aynı zamanda sosyallemelerini de artırıyor. Bizim çalımamız gösteriyor ki satranç oynamaya balayan çocuklarda ders asmalar ve ders dıı tartımalarr % 60 oranında azalmıtır (McDonald, 2006). 1995 1996 yıllarında 5 okuldan iki sınıf seçilerek (N=112) örencilere satranç eitimi verilmitir. Satranç programındaki örenciler yıl sonunda önemli okuma skorları elde etmilerdir. Satranç dersleri ile örencilere notlar verilmitir. Kontrol grubuna ise (N=127) temel eitim dersleri verilmitir. Kontrol grubu öretmenleri ise istee balı olarak bo zamanlarında satranç oynamılardır. Ancak, bu bo zamanlarıda örenciler daha çok okuma, matematik veya sosyal çalımalara ayırmılardır. Kontrol grubu böylece satranç grubundan daha çok öretim görüp okumulardır. Son testlerde satranç grubu okumaları kontrol grubundan çok daha etkili olduu gözlenmitir (McDonald, 2006). yi bir öretmenin kullanabilecei en iyi motivasyon araçlarından biri eitici oyunlardır. Çocuklar oyunları sever. Satranç onlara problemleri çözmek için gönüllü olmalarını ve zamanlarını tamamen mantıksal düünmeye harcamalarını salamaktadır. Geleneksel bir sınıfta örenciler 15 dakika oturmaktan sıkılırlar. Satranç problemlerin deiikliini ve kalitesini salar. Langen (1992) in ifade ettii gibi: ortalama bir satranç oyununda ortalama 70-90 pozisyon vardır. Fakat oyundaki pozisyon asla tekrar etmez bu da örencinin sıkılmasını ve dikkatinin daılmasını önler (McDonald, 2006). 24 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
Bazı insanlar tüm satranç oyuncularını donuk ve anti-sosyal kiiler olarak düünür. Aslında bu böyle deildir. Örnein Almanya doumlu matematikçi Emanuel Lasker 21 yaında satranç ustası olmutur. 1894 den 1921 e kadar 27 yıla yayılan kinci Dünya Satranç ampiyonu olmutur. Satrancın yanı sıra dier oyunları oynamaktan da zevk aldıı ifade edilmektedir. Lasker in ayrıca matematik, ekonomi ve psikoloji ile ilgilenmekten zevk duyduu bilinmektedir. New York ta 1941 yılında 72 yaında ölmütür (Alexander, 2005). Tüm bu bilimsel çalımalara daha bir çok örnekler eklemek mümkündür. Daha kesin sonuçlar için çok daha kapsamlı deneysel çalımalara gereksinim var. Ancak, literatürdeki bu çalımalar ııında diyebiliriz ki; satranç kesinlikle bir eitim aracıdır. Satranç her türlü güce yer vermektedir. Satrançta pratik yapmak için bol miktarda problem vardır. Satranç problem çözeni anında ödüllendirir veya anında cezalandırır. Satranç tam olarak kullanıldıında iyi bir düünce sisteme üretir. Dikkatin bir konu üzerinde toplanması salar Sabırlı olunmasını salar. Yaratıcı ve üretken olmayı salar. nsanları disipline eder. Her ne koulda olursa olsun mücadele etmeyi salar. Zor koullarda doru ve çabuk karar vermeyi salar. Özgüven kazandırır. Bilimsellii ön plana alarak aratırmalar yapmaya yönlendirir. Satranç yüzyıllardır var olmasına ramen eitimde araç olarak kullanılmaya göreli olarak yeni balandı. u an otuz gelimi ülkede zorunlu ders olarak okutulmaktadır.ülkemizde de Milli Eitim Bakanlıı ve Türkiye Satranç Federasyonu Bakanı arasında 2 Haziran 2005 tarihinde yapılan protokolle okullarımızda satranç eitimi verilmesi ve böylece daha fazla örencinin satrançla buluması için okullarda satranç seçmeli ders olarak konularak önemli bir adım atılmıtır. Veli, örenci ve okul idarecilerin satrancın deerini anlamasını beklemeden Bakanlıımızın belki bir adım daha atarak satrancı zorunlu ders olarak koymasının uygun olacaı önerilebilir. Bunlara ek olarak, öncelikle öretmenlere satranç öretilmelidir. Ayrıca, öretmen adaylarının satranç örenebilmeleri için eitim fakülteleri ders programlarına satranç ayrı bir ders olarak yada dier derslerin içine yerletirilerek verilebilir. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 25
Eitimde Satranç KAYNAKÇA Alexander, D. (2005). Chess in Education. http://www.ochess.org/news/ocb/apr2006/chessineducation.pdf. ndirme Tarihi:04.07.2006 Artise, J. (2006). Chess and Education. http://www.chesshouse.com/articles.asp?id=114 ndirme Tarihi: 04.07.2006 Benefit of Chess for Youth. http://mysite.verizon.net/kaech/benefits.html. ndirme Tarihi: 04.07.2006 Casablanca, J.R. Satrancın Esasları. Inkilap Yayınevi: stanbul. Dauvergne, P. (2000). The Case for Chess as atool to Develop Our Children s Minds. http://www.auschess.org.au/articles/chessmind.htm.ndirme Tarihi:04.07.2006 Ferguson, R. (1995). Chess in Education: Research Summary. http://www.gardinerchess.com/publicationsbenefits/ciers.pdf.ndirme. Tarihi:04.07.2006 Milat, M. (2006). The Role of Chess in Modern Education. www.kidchess.com/milat_roleofchess.htm. ndirme Tarihi: 04.07.2006 Olgaç, K. (2001). Satranç örenelim. Bilgi yayınevi. 7. Basım. Palm, C. (1990). Chess Improves Academic Performance, derived from New York City Schools Chess Program. http://www.psmcd.net/otherfiles/ BenefitsOfChessInEdScreen2.pdf. ndirme Tarihi:04.07.2006 Some Thoughts on the Educational Merits of the Game Chess. http://www.his.com/~pshapiro/chess.html.ndirme Tarihi: 04.07.2006 The Benefits of Chess in Education mysite.verizon.net/kaech/benefits.html ndirmetarihi: 04.07.2006 www.quadcitychess.com/benefits_of_chess.html.ndirme Tarihi: 04.07.2006 www.meb.gov.tr ndirme Tarihi: 04.07.2006 26 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi
www.satrancmerkezi.com ndirme Tarihi: 04.07.2006 www.eczacibasi.com.tr ndirme Tarihi: 04.07.2006 www.tsf.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=6&itemid= 2 ndirme Tarihi: 04.07.2006 www.tsf.org.tr ndirme Tarihi: 04.07.2006 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eitim Fakültesi Dergisi 27