FNANSAL KRZLER ÖNLEMEDE KULLANILABLECEK KRZ RASYOLARININ TÜRKYE AÇISINDAN DEERLENDRLMES( )

FNANSAL KRZLER ÖNLEMEDE KULLANILABLECEK KRZ RASYOLARININ TÜRKYE AÇISINDAN DEERLENDRLMES(1996-2003) Prof.Dr.Kemalettin ÇONKAR Ör.Gör.Dr.H. Ali ATA ÖZET Çalmada; uluslararas finansal sistemde yaanan gelimeler dorultusunda piyasalarda kriz olgusunun ortaya çk ve kriz sürecinin özelliklerine genel bir bak açs getirilmi ve Türkiye nin son yaanan kriz ortamna nasl geldii 1996-2003 yl verileri ele alnarak rakamlarla ortaya konulmutur. Ayrca kriz sonras dönemde yaanan gelimeler dorultusunda ülkenin krize olan mesafesi belirlenmeye çallmtr. ABSTRACT In this study, emerge of crises phenomena within the financial markets and the characteristics of crises progress have examined through the developments in international financial system. And how has Turkey introduced with recent crises also searched in the study. Moreover, the Turkey s situation has viewed through the post-crises developments. I. FNANSAL SSTEMDEK GEL$MELER VE KRZ OLGUSU Bir ülke ekonomisinde fon kullananlar ile fon arz edenler arasnda fon akmn gerçekletiren kurumlar, söz konusu bu akm salayan araçlar ve tüm bu unsurlar düzenleyen hukuki ve idari kurallar bütününün oluturduu yap, finansal sistem, olarak adlandrlr. Ekonomide, fonlarn tasarruf edenlerden yatrmclara akn gerçekletirerek kaynaklarn etkin kullanlmas sonucunda ekonomik büyümeye katk salayc önemli bir ilev gören finansal Afyon Kocatepe Üniversitesi, 4.4.B.F., 4letme Bölümü Gaziantep Üniversitesi 4.4.B.F., 4letme Bölümü Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 1

sistem, gerek ülke içindeki ve gerekse uluslararas piyasalardaki olay ve gelimeler sebebiyle sürekli bir deime içerisinde olmutur. Son yllarda özellikle uluslararas finansal sistemdeki gelimeler, finansal piyasalardaki hareketlilii artrm ve ulusal veya uluslararas piyasalarn niteliklerinin zaman içinde birbirlerine benzemesine neden olmutur. Gelimeler, piyasalarda ar fiyat dalgalanmalarn beraberinde getirmi ve bu durum bata bankalar ve uluslararas alanda faaliyet gösteren firmalar olmak üzere birçok kuruluun kur riski sorunuyla karlamasna yol açmtr. Döviz kurlarnn sürekli deimesi, firmalarn ve finansal kurulularn gelecekteki maliyetlerini ayarlayamamasna ve ciddi finansal problemlerle yüz yüze gelmelerine neden olmutur. Dalgal kur sisteminin yaratm olduu deiken kur ortam, faiz haddi dalgalanrl üzerinde de etkili olmu ve faiz oranlarnda ar dalgalanmalar yaanmtr. Faiz oranlarndaki deikenliin yaratt belirsizlik ortamnda bankalar ve dier finansal kurulular da, faiz riski sorunu nedeniyle, genellikle uzun vadeli sabit faizli yükümlülüklerden kaçnarak deiken faizli kredi uygulamalarna balamlardr. Böylece dalgal kur ortam son derece dalgal bir faiz ortamn da beraberinde getirmitir. Finansal piyasalarda oluan ve gittikçe etkisini daha da artran bu risk ortamnn arkasnda yatan balca faktörler unlardr 1. a) Bretton Woods da sabit kur sisteminin yerine dalgal kur sistemine geçilmesi, b) 4lk kez 1973 ylnda kendini gösteren petrol krizi sonucunda 1945 ten beri uygulanan Keynes ci politikalarn yerine, parasalc ekonomik politikalarn uygulamaya konulmas, c) Piyasalarn küresellemesi ve teknolojik geliim. Özellikle globallemenin beraberinde getirdii finansal serbestleme, teknoloji ile birleerek, sermaye hareketlerine, ilgili ülkelerin kstlama ve düzenlemelerine uramadan kullanlabilecekleri büyük bir hareket imkan salamtr. Bu süreçte off-shore banka sistemi ile eurodolar piyasalar uluslararas finansal sistemin önemli 1 Arman KIRIM, Mali Risk Nedir, Nasl Yönetilir?, Finans Dünyas" Eki, Say: 32, Austos 1992, s.2. 2 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003)

unsurlar haline gelmitir 2. Böylece 1990 l yllarda gelimekte olan ülkelere yönelik sermaye girii 98 milyar dolar civarnda iken, 1997 ylna gelindiinde %248 orannda artarak 341 milyar dolar seviyelerine ulamtr 3. Ancak gelimi ülke kaynakl ksa vadeli sermayenin anlk hareketlerle hzl dolam, finansal sistem açsndan problem dourabilecek bir nitelik tamaktadr. Çünkü ksa vadeli sermayenin uluslararas kara para ile beslenmesi, denetimden kaçaca off-shore gibi güvenli snaklar bulmas ve böylece ülkeler arasnda çok hareketli bir duruma gelmesi, finansal piyasalarda kriz tehlikesini artrmakta ve bu krizleri ülkeden ülkeye bulatrma riski tamaktadr. Nitekim 1997 ylnda yaanan Asya krizi Tayland dan balam ve kriz tüm Güneydou Asya ülkelerine sçramtr. Kriz, özellikle uluslar aras sermayenin tercih ettii gelimekte olan ülkelerde olaan bir olgu olarak görülmektedir. Finansal krizlerin bu ülkelerde yaanma skl ve ekonomiye getirdii yük, gelimi ülkelerde yaananlara oranla çok daha derin olmaktadr. Bu durum gelimekte olan ülkelerin, makro ölçekte ekonomilerinin genel yapsndan mikro ölçekte ise finansal kurulularnn ve finansal kesim dndaki firmalarnn özelliklerinden kaynaklanmaktadr. II. FNANSAL KRZLERN OLU$UM VE GEL$M Gelimekte olan ülkelerde finansal krizler finansal liberalizasyon süreçlerinin ardndan olumaktadr. Kredi ve mevduat faizlerinin serbest braklmas, kambiyo kontrollerinin gevetilmesi ve sermaye hareketleri üzerindeki snrlarn kaldrlmas, menkul kymetler borsalar ve interbank gibi finansal piyasalarn ilemeye balamas ve finansal sistemin yasal çerçevesini belirleyen düzenlemelerin deregülasyonun etkisiyle esneklik kazanmas gibi gelimeler bu ülkelere önemli yabanc sermaye girilerine yol açmakta ve bu kaynaklara bal olarak kredi hacminde hzl bir genileme yaanmaktadr. Ekonomik büyüme ve istihdam artrma hedefi, yüksek sermaye getirilerine karlk görece düük maliyetli d kaynak 2 Muhammet AKD4J, Global Finansal Sistem Finansal Krizler ve Türkiye, Beta Yaynlar, 4stanbul, 2000, s.36 3 THE WORLD BANK, Volume: I Analysis and Summary Tables, Global Development Finance 2002, Washington, D.C., 2002, s.9. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 3

kullanma imkanlar, fon talebindeki büyümeye ve finansal liberallemeye bal olarak sistemdeki toplam borçluluun rasyonel olmayan bir biçimde yükselmesine yol açmaktadr. Asya krizinin yaand ülkelerdeki kredi genilemesine ilikin rakamlar bu gerçei çarpc biçimde ortaya koymaktadr. 1991-1996 döneminde finansal kurulular tarafndan özel sektöre açlan krediler Filipinler de yüzde 151, Tayland'da yüzde 58 ve Malezya'da yüzde 31 reel art kaydetmitir. Benzer ekilde, Tequila krizi öncesi 1990-1994 yllar arasndaki deerler Meksika için yüzde 116, Arjantin için yüzde 57 ve Brezilya için de yüzde 68 olmutur 4. Bu kredi genilemesi çounlukla kontrol edilebilir olmaktan çkarak yönetilemeyecek bir kredi riskinin olumasna neden olmutur. Bu sorunlarn yaand gelimekte olan ülkelerin bir ortak özellii de finansal kesimin denetim ve gözetimiyle sorumlu birimlerin etkisiz, düzenleyici yasal düzenlemelerin de yetersiz olmasdr. Asya krizinden, ayn bölgede olduklar halde en az etkilenen iki ülke Hong Kong ve Tayvan, finansal sistemin en iyi denetlendii ülkelerdir. Krizin balad ülke olan Tayland'da ise (krizin balamasnda iflasyla tetikleyici rol oynayan gayri menkul finansman irketi gibi) banka d finansal kurulular neredeyse tamamen yasal denetim ve gözetimin dnda kalmtr 5. Ayrca gelimekte olan ülkelerin hemen hepsinde hükümetler, izledikleri kur politikasyla sermaye girilerini tevik etmilerdir. Bu, genellikle kontrollü kur rejimleri izleyerek olmutur. Kur art baskland zaman, yurt içindeki yerli para cinsinden faizlerin yüksek olmas doal olarak döviz cinsinden getirileri çok cazip hale getirerek sermaye girilerinin sürmesini salamtr. Bünyesinde ar kredi genilemesinin yol açt zaaflar barndrd, piyasa oyuncular tarafndan alglanan ve üstelik sabit veya kontrollü kur sistemlerini izleyen ülkeler spekülatörlerin 4 Giancarlo CORSETT4, Paolo PESENT4, and Nouriel ROUB4N4 What Caused the Asian Currency and Financial Crisis? Part I: A Macroeconomic Overview ", NBER Working Paper, NO: 6833, December 1998, ss. 25-26. 5 Frederic S., MISHK4N, "Financial Policies and the Prevention of Financial Crises in Emerging Market Economies", NBER Working Paper, No:2683, October 2001, ss.10-11 4 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003)

dikkatini çekmektedir. Bu noktada, kura yönelik spekülatif hareketler balayacaktr. Bu aamada merkez bankas kuru savunmak için faiz oranlarn yükseltme yoluna gidebilir. Bu durumda ise yükselen faiz oranlar, yukarda deinilen mekanizmalar dolaysyla finansal sistemin zaaflarn daha da artracak ve spekülatif saldrlar üzerinde adeta bir geri besleme etkisine yol açacaktr. Dolaysyla bir dönem sonra kur politikasn savunmay sürdürmenin ekonomik maliyeti tanamaz hale geleceinden devalüasyon olacak ve finansal kriz, döviz krizi olarak balayacaktr. Merkez bankas spekülatif hareketler younluk kazand ilk dönemde döviz satarak da müdahale etme yolunu tercih edebilir. Bununla birlikte eer yatrmclar finansal sistem zaaflarnn sürdürülemez bir hal aldna ve bir dönem sonra devalüasyonun kaçnlmaz hale geleceine kesin bir ekilde inanyorsa, spekülatif saldr kesilmeyecek ve merkez bankas rezervleri ne denli güçlü olursa olsun hzla eriyecektir. Bu durumda yine devalüasyon kaçnlmaz olarak gerçekleecektir. Merkez bankas sknt büyümeden daha en batan devalüasyonu kabul ederse, bu durumda da bir taraftan finansal kesimin tad kur riski dolaysyla urayaca zarar ve buna bal olarak zaaf artacak, dier taraftan da hükümetin politikalarna olan güven sarslacandan basklar devam edecektir. Kur krizinin balamas veya devalüasyon oluturaca kur riski ve döviz cinsinden kullandrlan fonlarn tahsilatnda doacak zorluklarn oluturaca kredi riski sebebiyle finansal kesimin bilanço yapsnda daha büyük ikinci bir tahribata yol açacak ve finansal kurulularn ödeme güçlerini kaybetmelerine yol açacaktr. Bu durum ise faizlerin de düürülememesi gibi bir baka olumsuzluu douracaktr. Son olarak devalüasyon dolaysyla enflasyon artacak, bu durum kredi daralmas sebebiyle ekonomide oluan durgunluk ile birlikte stagflasyon gibi gelimekte olan ülkelerin ekonomilerinde geni ölçekli tahribata yol açan sorunlar beraberinde getirecektir. Özetleyecek olursak finansal krizin ileyii, kendini sürekli geri besleme ile yeniden üreten aadaki gibi bir mekanizma sergilemektedir: Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 5

Finansal Liberalizasyon Kredi Genilemesi Finansal Sistemde Zaaf Devalüasyon Mali Bünyenin Bozulmas 2.SÜREÇ Kura Spekülatif Saldr Faizlerde Ar Yükselme 1.SÜREÇ GÜVENS4ZL4K F4NANSAL KR4Z Üretim Kayb Enflasyon $ekil 1: Finansal Krizlerin Olu3umu ve Geli3imi III. FNANSAL KRZLERN ÖZELLKLER Finansal kriz; ekonominin finansal kesimindeki dengeleri bozan ve dier kesimleri de olumsuz etkileyerek ekonomik performans düüren, sarsc ve geni çapl problemlerin genel addr 6. Finansal krizler ekonomik yap ve ilikiler sistemi üzerinde etkili olup, reel kesimde ve buna bal olarak yatrm, istihdam gibi türev fonksiyonlarn gerçeklemesinde, finansal ilikilerin gerçekletii 6 Frederic S., MISHK4N, "Financial Policies and the Prevention of Financial Crises in Emerging Market Economies", NBER Working Paper, No:2683, October 2001, s.1 6 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003)

finansal kesimde ve uluslar aras mal, hizmet ve sermaye hareketlerinin gerçekletii d kesimde ekonomik faaliyetlerin iddetli bir ekilde daralmasna ve piyasalarn ileyemez hale gelmesine yol açmaktadr. Finansal kriz, esas itibariyle finansal kesimdeki skntlardan kaynakland için, krizin kaynan ve yaylma mekanizmasn; bu kesimdeki dengesizlikler ve özellikle döviz ve hisse senedi piyasalarndaki iddetli fiyat dalgalanmalar ve bankaclk sektöründe geri dönmeyen kredilerin ar derecede artmas sonucunda yaanan ciddi ekonomik sorunlar oluturmaktadr. Böylece finansal kesimde yer alan kurulular birbirlerine kar yükümlülüklerini yerine getiremedikleri gibi kredilerini de tahsil edememekte ve sonuçta ülkenin finansal ödemeler sistemi kilitlenmekte, faizler, kur ve enflasyon ciddi biçimde dalgalanmakta, menkul kymetler piyasalar ileyemez hale gelmekte, finansal ve reel aktiflerin deeri dümekte ve ekonomi âdeta felce uramaktadr. Bir ülkede ekonomik istikrarszlklara ve dolaysyla ekonomiyi finansal rahatszlklara açk hale getiren finansal krizler, özellikle 1980 li yllardan sonra, dünyann deiik bölgelerinde etkili olmu ve bu konuda geni çapl çalmalar yaplmaya balanmtr 7. 1980 li yllarn balarndaki Latin Amerika ülkelerinin borç krizleri, 1992-93 yllarnda Avrupa Para Sistemi içerisinde Avrupa Döviz Kuru Mekanizmasnda (ERM) ortaya çkan para krizi, 1994 ylnda Meksika da balayp dier Latin Amerika ülkelerini etkisi altna alan Tekila krizi, 1997 ylnn ikinci yarsnda Tayland parasnn devalüe edilmesiyle balayan Güney dou Asya krizi, 1998 ylnda ortaya çkan Rusya krizi ve Türkiye de 1994 de yaanan para krizi ve son 7 Daha fazla bilgi için: Michael D. BORDO, Financial Crises, Banking Crises, Stock Market Crashes, and the Money Supply: Some International Evidence, 1870 1933, ed. Forrest CAP4E and Geoffrey WOOD, Financial Crises and the World Banking System, New York, 1985; Gerard CAPR4O, and Daniela KL4NGEB4EL, Banking Insolvency: Bad Luck, Bad Policy, or Bad Banking, in World Bank, Annual World Bank Conference on Development Economics 1996, Washington, 1997; and Barry E4CHENGREEN and Andrew K. ROSE, Staying Afloat When the Wind Shifts: External Factors and Emerging-Market Banking Crises, NBER Working Paper, No: 6370, Cambridge, Massachusetts, National Bureau of Economic Research, January 1998. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 7

olarak Kasm 2000 deki öncü okun ardndan 2001 yl Jubat aynda patlak veren likidite krizi dönemin önemli finansal krizleridir. Bu krizlerin kendine has baz ayrt edici özellikleri olmasna ramen tümünde gözlenebilen ortak noktalar mevcuttur. Genel olarak ifade etmek gerekirse, sürdürülebilir olmaktan çkan makroekonomik dengesizlikler, ekonomideki reel ve finansal aktiflerin fiyatlarnn olmas gerekenin çok dnda bir seviyede olumas, yerli parann uzun süre ar deerlenmi olmasna veya deerinin altnda seyretmesine yol açan kur dengesizlikleri ve finansal piyasalar ile kurumlarn, yapsal, finansal ve kötü yönetimden kaynaklanan sorunlar dolaysyla riske açk ve ar duyarl hale gelmesi, deiik türdeki finansal krizlerde gözlemlenebilen ortak noktalar olarak karmza çkmaktadr 8. Son yllarda yaanan finansal krizlerin ayrt edici bir dier özellii de bu krizlerin sadece ekonomik parametrelerle ilgili olmamasdr. Bu krizlerin oluumunda, büyük ölçüde devletin makro ekonomik yönetimi, siyasal rejimi, ekonomi politikalarnda da açklk, döviz kuru sistemi ve reel ekonominin rekabet ve dinamizmi gibi geni bir yelpazedeki faktörlerin etkili olduu görülmektedir 9. Finansal krizlerin dikkat çeken bir baka yönü de özellikle finansal liberallemenin hzland 1980 sonrasnda bütün finansal krizlerin bankaclk krizi ile birlikte ortaya çkmasdr 10. Bu nedenle bankaclk sistemindeki gelimelerinde çok yakndan takip edilmesi gerekmektedir. 8 IMF, Chapter IV. Financial Crises: Characteristics and Indicator of Vulnerability, World Economic Outlook, May 1998, ss.74-97; Franklin ALLEN and Douglas GALE, Bubbles, Crises and Policy, Oxford Review of Economic Policy, Vol. 15, No: 3, Oxford University Pres, 1999, ss.11-15; Frederic S. M4SHK4N, Understanding Financial Crises: A Developing Country Perspective, Annuel World Bank Conference on Development Economics 1996, Washington, DC, International Bank for Reconstruction and Development, 1997, ss. 29-61. 9 Metin TOPRAK, Küreselle8me ve Kriz Türkiye ve Dünya Deneyimi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2001, s.91. 10 Graciela KAM4NSKY and Carmen RE4NHART, The Twin Crises: The Causes of Banking and Balance of Payments Problems, The American Economic Review, Vol. 88, No:2, 1999, s. 474. 8 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003)

IV. FNANSAL KRZ GÖSTERGELER VE TÜRKYE ANALZ(1996-2003) Son yllarda meydana gelen krizler ve bunlarn neden olduu yüksek miktarl kayplar tüm dikkatleri krizlerin nedenlerine ve bu krizlerin tekrar yaanmamas için gerekli tedbirlerin alnmas çalmalarna yöneltmitir. Finansal krizlerin ekonomide yaratt sorunlar ve yükledii maliyetler nedeniyle krizlerin önceden tahmin edilebilmesi, hem krizlerin ekonomide yarataca tahribatlar önlemeye hem de krizlerin yaratt maliyetlerin azaltlmasna katk salayacaktr. Bu yüzden krizlerin etkiledii makroekonomik deikenlerin kriz karsndaki davranlar ve eilimleri aratrlmas gereken konulardan birisi olarak ortaya çkmaktadr. Finansal krizlerle ilgili olarak literatürde üzerinde en çok durulan konu üphesiz makroekonomik faktörlerin krizler üzerindeki etkisi ve krizleri önceden haber verecek bir erken uyar modeli gelitirilmesidir. Bu nedenle krizlerin ortaya çkt dönemlerin tehisi veya saptanmas yannda, bu krizlerin ne zaman ortaya çkabileceini önceden haber verecek göstergelerin neler olduu da son derece önemli olmaktadr. Krizlerin önceden öngörülmesinde kullanlan öncü göstergeler, krize en çok hangi etkenlerin neden olaca konusundaki inançlarla yakndan ilikilidir. Bu nedenle kriz rasyolarnn oluturulmas aamasnda krize iaret eden öncü niteliindeki deikenler öncelikli olarak belirlenmi ve bu deikenler tablo 4.1 de gösterilmitir. Kriz rasyolarnn hesaplanmasna esas tekil eden bu göstergeler her bir deikenin dier deikenlerle ilikileri göz önünde bulundurularak analize tabi tutulmu ve krizleri önlemede kullanlabilecek öncü niteliindeki kriz rasyolar oluturulmutur. Bu noktada finansal sistemdeki temel ekonomik göstergelerden hareketle oluturulan kriz rasyolar ile bir ekonomide yaanacak olan kriz olasl ve ekonominin finansal kriz atmosferine olan mesafesi Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 9

belirlenebilmektedir. Kriz olaslna iaret eden bu rasyolar unlardr 11 : -Cari Açk / GSMH -Ksa Vadeli D Borç Stoku / Toplam D Borç Stoku -Ksa Vadeli D Borç Stoku / GSMH -Döviz Rezervleri / GSMH -Bankalarn Takipteki Alacaklar/Bankalarn Toplam Kredileri -Bankalarn Sermaye Yeterlilikleri 11 Mahfi EZ4LMEZ, Global Finansal Kriz ve Türkiye ye Etkileri, MESS Mercek Dergisi, Özel Say, Ocak 1999, ss.33-43. 10 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003)

Tablo 1: Kriz Rasyolar;na Esas Te3kil Eden Ekonomik Göstergeler (1996-2003) GÖSTERGELER 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Cari Aç;k (Milyon $) -2.437-2.638 1.984-1.344-9.819 3.390-1.522-6.808 GSMH (Milyon $) 185.000 194.000 204.000 186.000 210.000 147.000 180.000 200.000 K;sa Vad. D;3 Borç (Milyon $) Top. D;3 Borç (Milyon $) Döviz Rezervleri (Milyon $) Top. K;sa Vad. Sermaye (Milyon $) Banka Takipteki Alacak (MilyarTL) Banka Toplam Kredi (Milyar TL) Banka Özkaynak (Milyar TL) Banka Yükümlülük (Milyar TL) 17.072 17.691 20.774 22.921 28.301 16.241 15.220 18.624 79.222 84.235 96.411 102.975 118.685 113.811 131.264 142.037 24.965 27.138 29.498 33.751 34.159 30.191 38.066 44.959 3.235 1.627-5.400 4.453 5.222-15.836-963 3.787 111.804 230.313 795.011 1.199.277 2.204.135 3.807.022 4.452.768 1.763.675 3.644.377 8.271.920 12.949.340 19.224.146 30.530.022 39.281.033 40.476.892 58.943.878 788.792 1.738.202 3.229.243 4.009.242 6.983.873 16.224.627 25.320.924 35.165.596 7.853.061 16.766.111 31.989.243 64.211.402 93.511.189 144.267.834 177.694.100 202.660.031 *Veriler T.C.M.B. Elektronik Veri Datm Sistemi Genel 4statistikleri 4le Üç Aylk Bültenlerinden Elde Edilmitir. **GSMH Rakamlar, Cari Fiyatlarla GSMH nn Aylk Ortalama Döviz Kurlarna Bölünmesi 4le Hesaplanmtr. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 11

O halde Türkiye ekonomisinin 1996-2003 yllar arasndaki dönemde herhangi bir finansal kriz tehlikesine kar risk tayp tamad ve son yaanan krize nasl gelindii tablo 4.2 deki kriz rasyolar kullanlarak daha net olarak görülebilmektedir. Tablo 2: Kriz Rasyolar; ve Türkiye (1996-2003) Yllar CA/ KVDBS/ KVDBS/ DR/ KVS/DR BTA/BTK BÖK/BY GSMH TDBS GSMH GSMH 1996 0,013 0,21 0,09 0,13 0,13 0,030 0,10 1997 0,013 0,21 0,09 0,14 0,06 0,028 0,10 1998-0,22 0,10 0,15-0,061 0,10 1999 0,007 0,23 0,12 0,18 0,13 0,062 0,06 2000 0,046 0,24 0,14 0,16 0,15 0,072 0,07 2001-0,14 0,11 0,20-0,096 0,11 2002 0,008 0,11 0,08 0,21-0,110 0,14 2003 0,034 0,13 0,09 0,22 0,08 0,029 0,17 * Tablo 4.1. deki verilerden hesaplanmtr Bir ülkenin kriz riskini belirleyen en önemli faktörlerden birisi cari açklarn GSMH ya orandr. Bu konuda 2000 ylnda çok ciddi bir art yaanmtr. Genelde %1 civarnda olan bu açk, 2000 ylnda %5 e kadar yükselmitir(grafik 1). Dolaysyla bu art ciddi bir kriz tehlikesi oluturmutur. Nitekim 2001 yl Jubat aynda ekonomide yaanan kriz bu durumu dorulamtr. Grafik 1: Cari Aç;k/GSMH Oran; (1996-2003) 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 CAR AÇIK/ GSMH 12 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003)

Kriz sonras döviz kurlarndaki hzl yükseliler cari dengede fazla verilmesine neden olmu fakat özellikle 2003 ylnda kurlarn gerilemesiyle birlikte yeniden cari açk GSMH nn % 3,4 ü seviyelerine yükselmitir. Bu durum benzer bir kriz yaanmamas noktasnda dikkat edilmesi gereken bir durum olarak karmza çkmaktadr. Ülkelerin finansal krize duyarllklarn ölçen bir baka gösterge de ksa vadeli borçlarn toplam borç stoku içindeki paydr. Bu anlamda ksa vadeli borçlarn toplam borç içindeki paylarnda kriz öncesi dönem olan 2000 ylndaki yükselme eilimi dikkat çekmektedir(grafik 2). Böylece % 24 lere varan ksa vadeli borç eilimi sonuçta hem döviz piyasalarnda bask oluturmu hem de spekülatif ataklara zemin hazrlayarak finansal krizin davetçisi olmutur. Kriz sonras dönemde ise hazine faizlerinde görülen azalmaya paralel olarak ksa vadeli borçlarn toplam borç stoku içerisindeki pay da azalmtr. 2003 ylnda ise eilim tersine dönmü fakat henüz kriz tehlikesi oluturacak bir gelime yaanmamtr. Grafik 2: K;sa Vadeli D;3 Borç Stoku/Toplam D;3 Borç Stoku Oran; (1996-2003) 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 KVDBS/ TDBS Finansal kriz riskine kar önemli olan dier bir göstergede ülkenin ksa vadeli borçlarn ödeyebilme potansiyelidir. Bu durum ksa vadeli borçlarn GSMH ya oran eklinde ifade edilir. Kriz öncesi dönemde bu oran yükseli eiliminde olup 2000 yl sonunda %14 e kadar yükselmitir(grafik 3). Ülkenin yüksek düzeylerdeki ksa vadeli borçlarnn aniden hareketlilik kazanmas, mevcut üretim kapasitesi ile Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 13

karlanamadndan reel ekonomide de skntlar yaanm ve 2001 ylnda kriz patlak vermitir. Grafik 3: K;sa Vadeli D;3 Borç/GSMH Oran; (1996-2003) 0,15 0,1 0,05 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 KVDBS/ GSMH Kriz sonras dönemde ise toplam borç stoku içindeki ksa vadeli borçlarn paynn azalmas ve ayrca krizin etkisiyle ekonomik faaliyet hacminin daralmas neticesinde GSMH nn dümesi bu orann da dümesine neden olmutur. 2003 ylnda ise eilim tersine dönmü fakat henüz kriz öncesi dönemdeki orann çok altnda bir oran söz konusu olup, kriz riski tamamaktadr. Finansal bir krizin en önemli savunma arac ülkedeki mevcut döviz rezervlerinin yüksekliidir. Çünkü döviz üzerinden oluturulacak ataklara kar mevcut rezervler kullanlarak müdahale imkan bulunmaktadr. Ancak döviz rezervlerini oluturan unsurlar da bu konuda büyük önem tamaktadr. Çünkü scak para tabir edilen portföy yatrmlarnn iirdii bir rezerv büyüklüü, güvence olmaktan öte bir risk faktörüdür. Grafik 4: Döviz Rezervleri/GSMH Oran; (1996-2003) 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 DR/ GSMH 14 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003)

Türkiye nin döviz rezervlerin GSMH ya oranlarnda art olmasna ramen mevcut döviz rezervleri içindeki ksa vadeli sermayenin art tehlike oluturmutur(grafik 4 ve 5). Nitekim 2000 ylnda hem döviz rezervlerinin GSMH içindeki paylar azalm (%16) hem de döviz rezervleri içindeki ksa vadeli sermayenin paynda art (%15) olmutur. Bu durum ise kriz riskini daha da artrm ve 2001 ylnda krize neden olmutur. Grafik 5: K;sa Vadeli Sermaye Hareketleri/Döviz Rezervleri Oran; (1996-2003) 0,2 0,15 0,1 0,05 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 KVS/DR Kriz sonras dönemde ise döviz rezervlerindeki art eilimi devam etmi ve döviz rezervlerinin GSMH içerisindeki pay artmtr. Scak para olarak adlandrlan ksa vadeli sermayenin krizde ülkeyi hzl bir ekilde terk etmesi ise döviz rezervleri içersindeki ksa vadeli sermayenin payn azaltm ve 2001-2002 yllarnda sermaye çk yaanmtr. 2003 ylnda ise ülkeye sermaye girii yeniden balam ancak henüz krizdeki seviyesinin çok altnda bir oran (%8) gerçeklemitir. Bankalarn takipteki alacaklarnn toplam krediler içindeki pay, banka sisteminin güvenilirlii açsndan dikkatle deerlendirilmesi gereken bir faktördür. 1996 ylnda takipteki alacaklarn toplam krediler içindeki pay %3 civarnda iken 1998 Asya krizi ile birlikte %6 ya yükselmitir. 2000 ylnda ise bu oran daha da artarak %7 olmutur(grafik 6). Kriz dönemlerinde bu orann artmas bankalarn güvenilirlii açsndan olumsuz bir gösterge olarak deerlendirilmektedir. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 15

Grafik 6: Bankalar;n Takipteki Alacaklar;/Bankalar;n Toplam Kredileri Oran; (1996-2003) 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 BTA/BTK Krizin etkisiyle birlikte bankaclk sisteminin kredi hacminin daralmas ve sektörde kötü kredi olarak adlandrlan geri dönmeyen kredilerin orannn yükselmesi bankalarn takipteki alacaklarnn toplam krediler içindeki paynn kriz sonras dönemde de artmasna yol açmtr. 2003 ylnda ise gerek bankaclk sisteminin yeniden yaplandrlmas çabalarnn bir sonucu olarak gerekse piyasa faiz oranlarnn dümeye balamasyla kredi hacmindeki olumlu gelimeler bu orann dümesine neden olmutur. Dolaysyla bankaclk sistemi güvenilirliini yeniden kazanm ve sektörün yeni bir kriz yaama olasl zayflamtr Grafik 7: Bankalar;n Toplam Öz kaynaklar;/banka Yükümlülükleri Oran; (1996-2003) 0,2 0,15 0,1 0,05 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 BÖK/BY 16 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003)

Bankalarn kriz riskini artran önemli unsurlardan bir dieri de bankalarn sermaye yeterlilikleridir. Bankalarn öz kaynaklarn toplam yükümlülüklerini karlama oran sermaye yeterliliini göstermektedir. 1999 ylna kadar %10 seviyelerinde olan bu oran 1999 ylnda %6 ya ve 2000 ylnda %7 ye dümütür. Nitekim 2000 yl sonunda balayan bankaclk krizi 2001 yl banda çok daha büyük bir krizin yaanmasna neden olmu ve tüm finansal sektörü etkilemitir. Bankalarn sermaye yeterliliklerinin azalmas finansal kriz riskini artrmakla birlikte bankaclk kesiminde balayacak bir dalgalanmann tüm sisteme ksa sürede yaylaca göz önüne alndnda bu oran daha da fazla önem kazanmaktadr. Bütün bu göstergelerden Türkiye ekonomisinin incelenen dönemde finansal kriz riskine en yakn olduu yln 2000 yl olduu anlalmaktadr. Nitekim 2000 ylnn sonlarnda ve 2001 yl balangcnda yaanan finansal kriz bu deerlendirmemizi desteklemektedir. 2003 yl sonu itibariyle ise kriz olaslna iaret eden rasyolarda olumsuz birtakm gelimeler olmasna ramen henüz ciddi bir kriz tehlikesi bulunmamaktadr. V. SONUÇ Finansal krizleri önlemede kullanlan kriz rasyolarnn Türkiye açsndan deerlendirildii bu çalmada; uluslararas finansal sistemde yaanan gelimeler dorultusunda gerek ulusal gerekse uluslararas piyasalarda kriz olgusunun ortaya çk ve kriz sürecinin özelliklerine genel bir bak açs getirilmi ve ülkemizin son yaanan kriz ortamna nasl geldii rakamlarla ortaya konulmu ve kriz sonras yaanan gelimeler dorultusunda ülkenin krize olan mesafesi belirlenmeye çallmtr. Finansal krizler özellikle uluslar aras sermayenin tercih ettii Türkiye gibi gelimekte olan ülkelerde olaan bir olgu olarak görülmütür. Krizler esas itibariyle finansal kesimdeki skntlardan kaynakland için, krizin kaynan ve yaylma mekanizmasn da yine bu kesimdeki dengesizlikler oluturmutur. Özellikle döviz ve hisse senedi piyasalarndaki iddetli fiyat dalgalanmalar ve bankaclk sektöründe geri dönmeyen kredilerin ar derecede artmas, krizlerin olumasnda etkili olmutur. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 17

Ülkemizde son dönemde (1990 ve sonras) daha sk aralklarla görülmeye balayan finansal krizlerin ekonomide yaratt sorunlar ve yükledii maliyetler nedeniyle, krizleri önceden tahmin edebilecek kriz rasyolarnn kullanlmas gereklilii ortaya çkmtr. Bu nedenle krizlerin etkiledii makroekonomik deikenlerin kriz karsndaki davranlar ve eilimleri incelenmitir. Buna göre; -1996-2003 yllar arasnda özellikle 2001 krizi öncesi dönemde seçilen deikenlerin göstermi olduklar eilim ülkemizin kriz ortamna nasl sürüklendiini rakamlarla ortaya koymutur. 2001 yl öncesinde artan cari ilemler aç ile birlikte ksa vadeli borçlanmadaki art ve döviz rezervleri içindeki ksa vadeli sermayenin hzl bir ekilde yükselmesi ve bunun yan sra bankaclk sisteminde geri dönmeyen kredi orannn art ve bankalarn sermaye yeterliliklerinin zayflamas krizin ortaya çkmasnda etkili olmutur. - Kriz sonras dönemde ise alnan istikrar önlemleri ve bankaclk sisteminde balatlan yeniden yaplandrma çalmalar nedeniyle kriz rasyolarnda olumsuz bir gelime görülmemitir. Ancak 2003 ylnda kurlardaki düüünde etkisiyle özellikle cari ilemler açnn GSMH ya oranndaki art ve ksa vadeli borçlanma eilimi nedeniyle ksa vadeli sermaye girii dikkat edilmesi gereken göstergeler olarak karmza çkmaktadr. KAYNAKÇA AKD4J, Muhammet. Global Finansal Sistem Finansal Krizler ve Türkiye, Beta Yaynlar, 4stanbul, 2000. ALLEN Franklin and Douglas GALE. Bubbles, Crises and Policy, Oxford Review of Economic Policy, Vol. 15, No: 3, Oxford University Pres, 1999. BORDO, Michael D. Financial Crises, Banking Crises, Stock Market Crashes, and the Money Supply: Some International Evidence, 1870 1933, ed. Forrest CAP4E and Geoffrey WOOD, Financial Crises and the World Banking System, New York, 1985. CAPR4O, Gerard and Daniela KL4NGEB4EL. Banking Insolvency: Bad Luck, Bad Policy, or Bad Banking, in World Bank, Annual World Bank Conference on Development Economics 1996, Washington, 1997. 18 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003)

CORSETT4, Giancarlo, Paolo PESENT4, and Nouriel ROUB4N4. What Caused the Asian Currency and Financial Crisis? Part I: A Macroeconomic Overview ", NBER Working Paper, NO: 6833, December 1998. EZ4LMEZ, Mahfi Global Finansal Kriz ve Türkiye ye Etkileri, MESS Mercek Dergisi, Özel Say, Ocak 1999. E4CHENGREEN Barry and Andrew K. ROSE. Staying Afloat When the Wind Shifts: External Factors and Emerging-Market Banking Crises, NBER Working Paper, No: 6370, Cambridge, Massachusetts, January 1998. IMF, Chapter IV. Financial Crises: Characteristics and Indicator of Vulnerability, World Economic Outlook, May 1998. KAM4NSKY, Graciela and Carmen RE4NHART. The Twin Crises: The Causes of Banking and Balance of Payments Problems, The American Economic Review, Vol. 88, No:2, 1999. KIRIM, Arman. Mali Risk Nedir, Nasl Yönetilir?, Finans Dünyas" Eki, Say: 32, Austos 1992. MISHK4N, Frederic S. "Financial Policies and the Prevention of Financial Crises in Emerging Market Economies", NBER Working Paper, No:2683, October 2001. M4SHK4N, Frederic S. Understanding Financial Crises: A Developing Country Perspective, Annuel World Bank Conference on Development Economics 1996, Washington, DC, International Bank for Reconstruction and Development, 1997. TCMB, Elektronik Veri Da:"t"m Sistemi Genel statistikleri TCMB, Üç Ayl"k Bültenleri THE WORLD BANK, Volume: I Analysis and Summary Tables, Global Development Finance 2002, Washington, D.C., 2002, s.9. TOPRAK, Metin. Küreselle8me ve Kriz Türkiye ve Dünya Deneyimi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2001. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C..V, S.2, 2003) 19