2001 KRZNN MKB DE HSSE SENETLER LEM GÖREN MALAT LETMELERNN FNANSAL YAPISI ÜZERNDEK ETKLER

Transkript

1 2001 KRZNN MKB DE HSSE SENETLER LEM GÖREN MALAT LETMELERNN FNANSAL YAPISI ÜZERNDEK ETKLER Prof.Dr. R za AIKOLU * Yrd.Doç.Dr. Serdar ÖGEL ** ÖZET Finansal krizler, ortaya çkt ülkelerde ekonomik ve sosyal olarak her birimi etkilemektedir. Bu çalma, Türkiye nin yaam olduu 2001 finansal krizinin imalat iletmelerini nasl etkilediini, iletmelerin finansal tablolarn inceleyerek ölçmeyi amaçlamtr. Bu dorultuda %.M.K.B da ilem gören imalat iletmelerinden verilerine ulalan ksmnn, aras bilanço ve gelir tablolar ele alnarak, oran analizi yardmyla krizin etkilerini gösteren verilere ulalmaya çallmtr. Elde edilen veriler üzerinde baml örneklem t-testi uygulanmtr. Toplam 7 sektörde yer alan 72 imalat iletmesi üzerinde yaplan oran analizi ve t-testi sonunda özellikle kriz dönemlerinde iletmelerin ksa vadeli borç yüklerinin artt, sermayelerinin toplam kaynaklar içersindeki paynn azald ve dolaysyla kaynaklarnn içinde borçlarn orannn yükseldii görülmütür. Genel olarak alacak ve stok devir hzlarnn kriz yl ve izleyen yllarda kriz öncesine göre artt, sermayenin ve toplam varlklarn kârllnn kriz yl ve sonrasnda azalma gösterdii görülmütür. Genel olarak likidite oranlarnda kriz ylnda bir azalma görülmü, ardndan kriz öncesi dönemdeki seviyelerine dönmütür. ABSTRACT Financial crises affect all decision makers both economically and socially. This study aims at measuring how 2001 financial crisis in Turkey affected manufacturing firms by investigating their financial tables. For the firms in ISE for which data are available, we studied balance sheets and income tables for the period by using ratio analysis in order to calculate measures revealing the effects of * Afyon Kocatepe Üniversitesi, A.M.Y.O., %letme Bölümü ** Afyon Kocatepe Üniversitesi,%.%.B.F.,%letme Bölümü Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 1

2 the crisis. T-test has been applied on the datas obtained. On the basis of the analysis on 72 manufacturing firms in 7 sectors, we conclude that during the crisis periods firms short-term debt burden increases, capital s share in total resources declines, and therefore debts share in recourses rises. In general, receivable and stock turnover rates increase, while total profitability of capital and total resources goes down in the crisis year and the following years when compared with the pre-crisis period. On the other hand, liquidity rates decline in the crisis year, but reach to pre-crisis levels after the crisis. GR Son yüzylda Dünya da yaanan sosyal, siyasal, bilimsel ve teknolojik gelimeler Dünya ekonomisinde gelime ve genilemeyi de beraberinde getirmitir. Gelien Dünya da ortaya çkan yeni yönelimler kark ve karmak sorun ve çözümlerin de ortaya çkmasna neden olmutur. Dünya da son yüzylda ülke ekonomilerini olumsuz yönde etkileyen ekonomik olaylarn en önemlilerinden birisi olarak ekonomik krizler karmza çkmaktadr. Günümüzde globallemeyle ortaya çkan yeni yönelimler ekonomik krizleri artk çok daha büyük bir boyutta daha karmak ve daha ykc etkiler yaratan bir olgu olarak yeniden ekillendirmitir. Globallemeyle birlikte ülkeler arasndaki finansal snrlar büyük ölçüde ortadan kalkarak para ve sermayenin serbest dolam salanmtr. Bu gelimeler sonucunda son 20 ylda finansal krizler Dünya nn gündemine oturmutur. Türkiye de, Dünya da ortaya çkan finansal krizlerden zaman zaman etkilenmi bazen de iç dinamiklerine bal olarak ortaya çkan krizlerle kar karya kalmtr. Ülkemizde ilk global kaynakl finansal kriz 1994 ylnda ortaya çkmtr ylnda Uzak Dou da ortaya çkan krizin ardndan, Rusya krizinin Türkiye ye yansmalar 2001 ylnda yaadmz finansal boyutu youn olan krizle kar karya kalmamza neden olmutur krizi ekonomik, sosyal ve finansal alanlarda bir çok olumsuz etki yaratm büyük ölçüde kayplarn yaanmasna yol açmtr. 2 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

3 ?imdiye kadar yaplan çalmalarda ülkemizde yaanan 2001 krizinin Türkiye ekonomisine yaratt etkiler üzerinde durulmu ve etkilerin sonuçlar büyük ölçüde ortaya konmutur. Bu çalmada krizlerin iletmeler üzerinde finansal etkisinin ne olduunun aratrlp ortaya konmas amaçlanmtr. %MKB de ilem gören imalat sektöründeki tüm iletmeler çalma kapsamna dahil edilmitir. Çalmada iletmelerin finansal verileri kriz öncesi üç yl, kriz yl ve kriz sonras üç yl olmak üzere toplam yedi yl baz olarak ele alnp analiz edilmitir. Çalmada %MKB de imalat sektöründe hisseleri ilem gören tüm iletmeler ana kitle olarak seçilmesine ramen bu yedi yllk dönem için ancak 72 iletmenin verileri olduu saptanm, bu nedenle ana kitle olarak 72 iletmenin alt (6) yllk finansal verileri alnarak çalma yaplmtr. Çalmada daha somut sonuçlara ulaabilmek için T Testi ile analiz yaplma yolu seçilmitir. Oranlar hesaplanrken aras yedi (7) yllk dönem kullanlm fakat t testinde aras alt (6) yllk dönem kullanlmtr. I. KRZN TÜRKYE EKONOMS ÜZERNE ETKS 1999 Ylnda ekonomimizin finansman dengesinin bozulmas, reel faizin yüksek seviyesinin korunmas, borç stokunun yükselmesi ve enflasyon orannn hzl artma eilimine girmesi nedeniyle ekonomideki daralmann meydana gelmesi, orta vadeli ve kapsaml yeni bir istikrar programnn uygulanma gerekliliini ortaya çkarmtr. Bu nedenle 2000 yl banda ülkemizde esas kur çpasna dayanan IMF tarafndan gelitirilip yönetilen ve denetlenen bir istikrar program ortaya konulmutur. Ancak IMF nin program uygulama aamasnda iken 2001 krizi ortaya çkmtr. IMF nin bu program krizi çkarm veya en azndan krizin çkmasna engel olamamtr. Ülkemizde yaanan 2001?ubat krizinden ekonomimiz büyük ölçüde olumsuz ekilde etkilenmitir. Bu krizin ekonomik etkilerini aadaki gibi sralamak mümkündür ylnda 200 Milyar $ olan GSMH, 2001 ylnda 145 Milyar $ a dümü, bu olumsuz etki sonucunda ekonomi %9,5 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 3

4 orannda küçülmü kii bana milli gelir 2965$ dan, 2123$ a dümütür ylnda hazinenin ortalama borçlanma faiz oran %38.20, enflasyon oran %33.47 düzeyinde gerçeklemiken, 2001 ylnda hazinenin ortalama borçlanma faiz oran %100 e, enflasyon oran %53.64 e yükselmitir ylnda faaliyet gösteren banka says 61 iken kriz sonrasnda bu bankalardan 12 tanesi tavsiye veya devredilerek banka says 49 a dümütür ylnda 2000 ylna göre kii, 1999 ylna göre de kii iinden ayrlmak zorunda kalmtr. 4 Ödemeler dengesi 2000 ylnda 2.9 Milyar $ açk verirken 2001 ylnda bu açk 4 kattan fazla artarak 12.9 Milyar $ a yükselmitir ylnda dalgal kura geçilmesiyle birlikte ihracat 27.7 Milyar $ dan 31.3 Milyar $ a çkm, ithalat 54.4 milyar $ dan 41.3 Milyar $ a gerilemitir ylnda ihracatn ithalat karlama oran %51 iken 2002 ylnda bu oran %75.7 ye yükselmitir krizinde ortaya çkan ülke ekonomisi açsndan büyük olumsuzluklara neden olan bu gelimeler sonucunda kiiler, iletmeler, kurumlar ve devlet önemli boyutta olumsuz bir ekilde etkilenmitir. Ülkemizde GSMH nin küçülmesi sonucunda kii bana düen milli gelirdeki azalma kiilerin satn alma gücünü olumsuz etkilemi ve hane halknn talebinde büyük daralmalara neden 1 Türkiye Cumhuriyeti Babakanlk D Ticaret Müstearl, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, 3 Bankaclk Sektörü Yeniden Yaplandrma Program, (BDDK, 8 Kasm 2001) Hazine Müstearl ve Devlet %statistik Enstitüsü, ve 5 Türkiye Cumhuriyeti Babakanlk D Ticaret Müstearl, 6 Türkiye Cumhuriyeti Babakanlk D Ticaret Müstearl, 4 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

5 olmutur. Dier yandan, faiz oranlarnn yükselmesi ve ülkede yaanan belirsizlikler iletmelerin almas gereken risk düzeyini yükseltmitir. Ülkede yaanan bu kriz iletmelerin finansal yapsn etkilemitir. %letmelerin finansal yaplarnn ne yönde ve hangi ölçüde etkilendiini ortaya koymak için iletmelerin mali tablolarnn analizi yaplmas gerei ortaya çkm, bu amaç ile çalmamzda söz konusu edilen ana kitledeki iletmelerin finansal analizi yaplmtr. A) 2001 KR%Z%N%N %?LETMELER%N P%YASA DEVERLER%, KAPAS%TE KULLANIMLARI VE YATIRIMLARI ÜZER%NDEK% ETK%LER% 2001 ylnda yaadmz kriz iletmelerin mali yaps üzerinde etkiler yaratrken, ayn zamanda iletmelerin piyasa deerleri, kapasite kullanmlar ve yatrmlarnda da baz etkiler ortaya çkarmtr. 1. Piyasa De'eri Üzerindeki Etkileri?ekil 1 de %.M.K.B da ilem gören iletmelerin toplam piyasa deerleri verilmektedir. Krizden bir yl önce 1999 ylnda iletmelerin toplam piyasa deeri 114 milyar dolar iken bu rakam, 2000 de 69,5 milyar dolar, 2001 de 47,7 milyar dolar, 2002 de 34,5 milyar dolara kadar dümü; ekonomideki canlanmayla birlikte, 2003 te 69 milyar dolara, 2004 ylnda 98 milyar dolara ve 2005 ylnn austos ay itibariyle de 117 milyar dolara kadar yükselmitir ve 2002 yl kyaslandnda iletmelerin toplam piyasa deerleri üçte bir deerine kadar dümütür. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 5

6 MLYON $ * YILLAR Piyasa ekil 1..M.K.B da 0lem Gören irketlerin Toplam Piyasa De'eri ( ) Kaynak :%MKB,TSPAKB, verilerinden derlenmitir. * itibariyle oluan piyasa deeri. MLYON $ * YILLAR ekil 2..M.K.B da Yabanc< Yat<r<mc<lara Ait Saklama Bakiyeleri ( ) Kaynak: verilerinden derlenmitir. *2005 ylnda?ubat ay verileri kullanlmtr.?ekil 2 de ise yabanc yatrmclara ait saklama bakiyeleri yer almaktadr. %ki eklin birbirine olan benzerlii yabanc yatrmclarn %.M.K.B daki etkinliini ve gücünü göstermesi açsndan önemlidir ylnda 15.3 milyar dolar olan yabanc yatrmlar, 2001 ylnda 5.6 milyar dolar 2002 ylnda 3.4 milyar dolar olmutur ylndan itibaren yabanc yatrmclarn %.M.K.B na olan ilgisi yeniden artmaya balam 8.9 milyar dolar olan yatrm miktar 2005 ylnda ubat aynda 20.2 milyar düzeyine ulamtr. 6 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

7 Özellikle 1999 sonunda balayan yabanc sermaye çknda ya yabanc yatrmclar ekonominin gidiatn iyi tespit etmiler, ya da yabanc yatrmclarn piyasadan çk 2000 ve 2001 de yaadmz krizleri tetikleyen ve etkisini artran bir etmen olmutur. Bununla birlikte 2002 de tekrar artmaya balayan yabanc ilgisi beraberinde piyasalardaki yükselmeyi ve ekonomik iyilemeyi de getirmitir 7. Bu da sermaye hareketleri ve ekonomik istikrar arasndaki ilikiyi görmek açsndan önemlidir. 2.Kapasite Kullan<m Oran<na Etkisi Özel sektörün kapasite kullanm oranlar ekil 3 de verilmitir.?ekil incelendiinde, 1999 ylnda %69.5, 2000 ylnda %74,4, 2001 ylnda % 66,7 ve 2002 ylnda %72.5 olarak gerçeklemitir. % ÖZEL SEKTÖR YILLAR ekil 3. Özel Sektör Kapasite Kullan<m Oran< ( ) Kaynak: verilerinden derlenmitir kriz ylnda gerçekleen kapasite kullanm oranna bakldnda ise %70,8 olan yl ortalamas 1994 ün ikinci çeyreinde %62.9 a kadar dümütür.1993 ten bu yana özel sektörün kapasite kullanm oranlarnn üçer aylk deerlerinin ortalamas alndnda % 74.8 lik bir orana ulalmaktadr. Bu ortalama dikkate alndnda 1994 ve 2001 krizinde özel sektörün kapasite kullanm oranlarnn %10 dan daha fazla dütüünü söyleyebiliriz. Bu da bize yaanan 7 Serdar ÖGEL, 2001 Krizinin %malat Sanayi Üzerindeki Etkilerinin Oran Analizi Yoluyla Belirlenmesi (Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Doktora Tezi, Eylül 2005),s.89. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 7

8 krizlerin özel sektörün üretim gücüne yapt etkiyi açkça göstermektedir. 3. Yat<r<mlara Etkisi Krizin etkiledii bir dier alan ise özel sektörün yatrm harcamalar olmutur ylnda yapt yatrm miktar (1987 Fiyatlaryla) YTL olan özel sektörün, 1999 daki yatrm YTL, 2001 ylndaki yatrm miktar krizle birlikte YTL olmutur. kriz yln izleyen 2002 ylnda özel sektörün yatrm YTL, 2003 ylnda YTL ve 2004 ylnda YTL olmutur 8.?ekil 4 incelendiinde, özellikle kamu sektörünün yatrmlarndaki duraanlk dikkat çekmektedir. Bu nedenle toplam yatrm harcamalarnda art ve azallarda özel sektör yatrmlarnn pay büyüktür. MKTAR (1987 Fiyatlaryla Bin YTL) , , , , , , , ,0 0, YILLAR Toplam Yat$r$m Harcamalar$ Kamu Sektörü Özel Sektör ekil 4. Türkiye deki Toplam Kamu Ve Özel Sektör Yat<r<m Harcamalar< ( ) Kaynak: verilerinden derlenmitir. 8 Hazine Müstearl, ( ). 8 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

9 II. KRZN MKB DE HSSE SENETLER LEM GÖREN 72 MALAT LETMESNN FNANSAL YAPISI ÜZERNDE YARATTIBI ETKLER Türkiye son yllarda sk sk krizlerle karlamakta ve ayn zamanda giderek daha fazla borç yükü altna girmektedir. Bunun balca nedeni kamunun çok yüksek reel faizler ödeyerek borçlanma ihtiyacn karlamaya çalmasdr finansal krizinde de reel faizler kaldrlamaz boyutlara ulamtr. Bu nedenle kurulularn kârll faiz yükü altnda ezilmi, özkaynaklar erimi ve borçlanma ihtiyaçlar hzla artmtr. 500 büyük sanayi kuruluunun, 1995 ylnda ödenen faizlerin toplam sat haslatna oran % 5.4 iken, 1999 ylnda oran %7.7, 2000 ylna %4.3 ve 2001 ylnda %8.1 olmutur. 9 80'li yllarda balayan ve günümüze kadar gelen süreçte, iletmeler için finansal getiri, reel ekonominin getirisinden daha yüksek olduu için, birikimler gittikçe artan oranda üretim d faaliyetlere yönelmitir. 1982'den bu yana faaliyet d karlarn net bilanço karna oran yükselirken, sabit sermaye yatrmlarnn pay düü göstermektedir. 10 Ülkemizdeki iletmelerin krizlere kar krlganln artran sebeplerden en önemlisi, özsermayelerinin yetersiz olmas ve daha çok ksa süreli kaynaklar ile faaliyetlerini sürdürmeleridir. Özel iletmelerin mali yaplar güçlü olmayp, büyük irketlerde dahi ortalama özsermayenin pay toplam kaynaklarn üçte biri dolayndadr. Kald ki bu firmalarda, özsermayenin önemli bir ksm da, yeniden deerleme fonlarndan oluturmaktadr. %letmelerde mali yapsn zayflatan dier sebepler ise, kaynak kullanmnda etkinlik ölçüsü olan alacak, stok, iletme sermayesi, varlk (aktif) devir hzlarnn genellikle yava olmasdr. Devir hzlarnn yaval bir yandan kaynak gereksinimi artrrken, dier yandan kârllk üzerinde de olumsuz etki oluturmaktadr. %letmeler kâr artn, verimlilikten ve kaynak kullanmndaki etkinlikten çok kâr Büyük Kurulu' De(erlendirme Sonuçlar,,( %stanbul Sanayi Odas Dergisi, Say:437, Austos 2002),s Erhan B%RG%L%, Hakan TUNAHAN, Döviz Krizlerinde 'letme Sermayesi Davran,', ) Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 9

10 marjlarn yükseltmede, daha açk bir deyile zam yapmakta görmektedirler. Sürekli zam devir hzlarn yavalatc ve sat artn snrlayc bir etki yaratmaktadr. Daha düük bir kar marj ile devir hzlar artrlabildii sürece karlln yükselebilecei göz ard edilmektedir. 11 Bu çalma, dönemi itibariyle verilerine ulalan imalat iletmelerinin bilanço ve gelir tablosundaki verilerinden yararlanarak iletmelerin kriz öncesi ve kriz sonras mali durumlar karlatrmaya çalmtr. Türkiye de farkl dönemlerde özellikle ilk 500 ve ikinci 500 büyük firma üzerinde buna benzer çalmalar yaplmtr 12. Bu çalmada daha önce yaplan çalmalara benzer metodlarla yola çkmtr. Çalmann farkllat nokta, kriz öncesi ve sonras arasnda istatistiksel olarak da bir farklln olup olmadnn incelenmesidir. Her iletme için likidite, borçluluk, faaliyet ve kârllk olmak üzere toplam dört grupta 20 oran, 7 yllk süre için hesaplanm bu hesaplanan oranlar, hem aadaki yorumlarda hem de istatiksel hesaplamalarda kullanlmtr. Yaplan çalmada elde edilen sonuçlar ve 2001 krizinin incelenen iletmeler üzerinde yaratt etki tablo 1 de gösterilmitir. %letmelerin cari oranlar 1997, 1998 yllarnda 1.83, 1.84 düzeyinde iken 1999 ylnda 1.63, 2000 ylnda 1.56, 2001 ylnda 1.54, 2002 ylnda krizin etkilerinin azalmasyla birlikte 1.64 ve 2003 ylnda da 2.08 e yükselmitir. Asit-test oranlarnda, 1997 ve 1998 yllarnda 1.21 ve 1.19 olan oranlar, 1999 ylnda 1.07 ye, 2000 ylnda 1.008, 2001 ylnda ise olmutur ylnda iyilemeyle birlikte oran önce 1.06 ya izleyen 2003 ylnda ise 1.37 ye yükselmitir. 11 B%RG%L%, TUNAHAN, a.g.e., ). 12 Öztin AKGÜÇ, 500 Büyük Kurulu'un Finans Yap,s, ( %stanbul Sanayi Odas Dergisi, Say:461, Austos 2004), 2003 Y,l,nda Türkiye nin 500 Büyük Sanayi Kurulu'u nun Mali Yap,s,, (%stanbul Sanayi Odas Dergisi, Say:461, Austos 2004), Özer ERTUNA, Türkiye nin kinci 500 Büyük Sanayi Kurulu'unun 2001 Faaliyet Sonuçlar,, (%stanbul Sanayi Odas, Say no: 438,Eylül 2002). 10 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

11 Nakit orana bakldnda 1997 ve 1998 yllarnda0.16 ve 0.20 olan oran, 1999 ylnda 0.16, 2000 ylnda 0.12, 2001 ylnda 0.18, 2002 ylnda 0.20 ve 2003 ylnda 0.36 olarak gerçeklemitir. Dönen varlklar içersinde yer alan ticari alacaklara bakldnda ise, 1997 ylnda 0.41 olan oran, 1998 ylnda 0.40, 1999 ylnda 0.41, 2000 ylnda 0.43, 2001 ylnda0.42, 2002 ylnda 0.40 ve 2003 ylnda yine 0.40 düzeyinde olmutur. Net iletme sermayesinin toplam varlklar içersindeki oranna bakldnda, 1997 ve 1998 yllarnda 0.23 ve 0.20 olan oran 1999 ylnda 0.16, 2000 ylnda 0.14, 2001 ylnda 0.06, 2002 ylnda 0,09 ve 2003 ylnda 0.16 düzeyinde gerçeklemitir. %malat iletmelerinin likidite oranlarnda ortaya çkan sonuçlara bakldnda tüm oranlarda kriz yl 2001 de bir kötülemenin olduu rahatlkla görülecektir. Yalnzca nakit oranda meydana gelen art iletmelerin nakit ve benzeri varlklar artrma düüncesinden kaynaklanm olabilir. Özellikle net iletme sermayesinin toplam varlklara orannda meydana gelen dümenin ana nedeni kriz döneminde iletmelerin artan ksa vadeli yabanc kaynak miktardr. Genel olarak kriz dönemlerinde iletmelerin likidite yapsnn bozulduu özellikle çalma sermayesi ihtiyacnn arttn söylenebilir. Bunun neticesinde iletmelerin risk düzeylerinin yükseldii görülecektir. %letmelerin borçluluk oranlarna bakldnda, toplam borcun toplam varlklar içersindeki paynn, 1997 ve 1998 yllarnda kabul edilen seviyelere yakn, % 52.8 ve % 51.5 düzeylerinde gerçekletii görülmektedir ylnda oran % 58.1, 2000 ylnda % 58.5, 2001 ylnda % 72.1, 2002 ylnda % 69.8, 2003 ylnda da % 60.7 olarak gerçekletii görülmektedir. Özsermayenin toplam varlklar içerisindeki paynda ise doal olarak tam tersi bir durum gözlemlenmitir ve 1998 yllarnda % 47.2 ve % 48.5 olan oran, 1999 ylnda %41.9, 2000 ylnda %41.5, 2001 ylnda %27.9, 2002 ylnda %30.2 ve 2003 ylnda da 39.3 düzeyinde olmutur. Toplam varlklarn ne kadarnn ks vadeli borçlarla finanse edildiine bakldnda, 1997 ve 1998 yllarnda %39.6 ve %40.4 olan oran, 1999 ylnda %45.8, 2000 ylnda %46.4, 2001 ylnda Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 11

12 %55.8, 2002 ylnda %50.7 ve 2003 ylnda % 40.5 olduu görülmektedir. Toplam varlklarn finansmannda kullanlan uzun vadeli yabanc kaynak miktar ise, 1997 ve 1998 yllarnda, % 13.2 ve % 11.1, 1999 ylnda %12.4, 2000 ylnda %12.1, 2001 ylnda %16.2, 2002 ylnda %19.1 ve 2003 ylnda %20.2 olmutur. Kriz iletmelerin sermaye yapsn oldukça kötü etkilemitir. Görüldüü gibi, 2001 krizinde özellikle varlklarn finansmannda yabanc kaynan miktarnn artt, özsermayenin miktarnn ise azald görülmektedir. Yabanc kaynan içeriine bakldnda da ksa vadeli yabanc kaynan youn olarak kullanld görülmektedir. Sermaye yapsnda orta çkan bu durum, iletmelerin borçlarn ödeyememe riskini artrrken, yabanc kaynan fazlalamas, özellikle kriz dönemlerinde finansman giderlerini artrmakta bu da iletmelerin kârllna olumsuz yansmaktadr. %letmelerin faaliyetlerindeki etkinlii gösteren oranlar incelendiinde karmza u sonuçlar çkmaktadr. Stoklarn yl içersinde kaç kez yenilendiini gösteren stok devir hznda oran, 1997 ylnda 4.88, 1998 ylnda 5.08, 1999 ylnda 5.32, 2000 ylnda ylnda 5.85, 2002 ylnda 5.08 ve 2003 ylnda 5.79 defa yenilendii görülmektedir. Stok devir hz kriz ylnda art göstermekle beraber yllar içersinde bir yükselme trendi içersinde olduu da görülmektedir. Stok devir hznn art göstermesi maliyetlerin azaltlabilmesi anlamnda olumlu bir gelimedir. Alacak devir hznda gerçekleen oranlar, 1997 ylnda 5.75, 1998 ylnda 6.98, 1999 ylnda 5.65, 2000 ylnda 5.31, 2001 ylnda 6.58, 2002 ylnda 8.99 ve 2003 ylnda eklindedir. Alacak devir hzlarnda 2001 kriz ylnda sonra sürekli bir art söz konusudur. Yine alacak devir hzlarnn art da olumlu bir gelimedir. Özsermaye devir hz orannda, 1997 ylnda oran 3.14, 1998 ylnda 2.89, 1999 ylnda 2.78, 2000 ylnda 3.36,2001 ylnda 5.45, 2002 ylnda 1.69 ve 2003 ylnda 2.49 olarak gerçeklemitir. Özsermaye devir hznda 2001 ylnda görülen art satlardaki arttan ziyade özsermayedeki kayplardan dolaydr. Devir hzlarnda 12 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

13 genel olarak art gözlemlenmitir. Bu iletmeler açsndan olumlu bir durum yaratmtr. Yatrmlarn kârllna bakldnda, iletmelerin özsermaye karll, 1997 ylnda %23.9, 1998 ylnda %11.05, 1999 ylnda % 5.5, 2000 ylnda %23, 2001 ylnda %- 6.7, 2002 ylnda%21.4 ve 2003 ylnda % 30 olarak gerçeklemitir kriz ylnda oran negatife dümütür. Toplam varlklarn kârllna bakldnda da benzer bir tablo karmza çkmaktadr ylnda oran %11 iken, 1998 ylnda%6.9, 1999 ylnda % 00 7, 2000 ylnda % 00 4, 2001 ylnda %- 11, 2002 ylnda % 00-6 ve 2003 ylnda %2.69 olarak karmza çkmaktadr. Tablo 1. malat 0letmesinde Yer Alan irketlerin Y<l< Finansal Oranlar<n<n Ortalamalar< Cari Oran Asit-Test oran< Nakit Oran Ticari Alacaklar/ Dönen varl<klar Net 0letme Sermayesi/ Toplam varl<klar Toplam Borç Toplam Varl<k Özserm aye/topl am varl<kla K<sa vadeli borç /toplam varl<kla Uzun Vadeli Borç/Topl am Varl<klar Stok Devir H<z< , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,79428 Alacak Devir H<z< Ortala ma Tahsil Süresi Özserma ye Devir H<z< Net 0letme Sermayesi Devir H<z< Aktif devir h<z< Net kâr/ Özsermay Vergiden Önceki Kâr /Özsermaye Net kâr/ Toplam Varl<klar Vergiden Önceki Kâr / Toplam Varl<klar , ,1111 3, , , , , , , , ,6339 2, , , , , , , , ,9819 2, , , , , , , , ,7359 3, , , , , , , , ,8022 5, , , , , , , , ,9105 1, , , , , , , , ,4885 2, , , , , , , Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 13

14 Kriz imalat iletmelerin kârllk oranlarna da olumsuz yansmtr. Kriz dönemlerinde ortaya çkan durgunluk ve beraberinde düen satlar ve kâr marjlar bu oranlar etkilese de iletmelerin finansman kararlarnda yapm olduklar seçimlerde oluan zarar rakamlar üzerinde etkili olmutur. III. MALAT LETMELERNN FNANSAL ORANLARININ BABIMLI ÖRNEKLEM t- TEST LE DEBERLENDRLMES Bu aratrmada %.M.K.B da ilem gören 72 imalat iletmesi üzerinde bir inceleme yaplmtr. Aratrmann amac incelenen iletmelerde kriz öncesi ve sonras dönemde mali açdan bir farkllk olup olmaddr. Bu nedenle döneminde %.M.K.B da ilem gören imalat iletmeleri çalma kapsamna alnmtr krizinde ilem gören imalat iletmelerinden inceleme dönemi için bilanço ve gelir tablosuna ulalabilen 72 iletme deerlendirmeye alnmtr. %ki farkl dönemin karlatrmasn yapabilmek için baml örneklem t testi uygun görülmütür. Seçilen yöntemden dolay uygulama yaparken kriz öncesi 3 yl( ) ve kriz sonras 3 yl ( ) dönemleri ayn iletmeler ve ayn verilerle karlatrlmtr. Yaplan testin uygulamas ve elde edilen sonuçlar aada gösterilmitir. Ba'<ml< Örneklem t-testi; 2 nd ( d ) = sˆ d, s d ( ) = n ( n 1) 2 ˆ carioran ˆ d ( carioran ) s = 1,33508 ˆ = sˆ d / n ˆ d d ( carioran) = 1,33508/ 216 = 0,0908 d 0,0825 t = t (carioran) ˆ = 0,0908 d (17,8412) = -0, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

15 sˆd : Farklarn standart sapmas n :Gözlem says ( 72 iletmenin 3 yllk toplam gözlem deeri) d :Her bir oran için kriz öncesi ve sonras deerlerin fark, d :Farklarn ortalamas ˆ : Farklarn Standart hatas d t : t hesap deeri Yaplan bu hesaplamalar her bir oran için uygulandnda Tablo 2 de verilen sonuçlar elde edilmitir. Tablo 2. Seçilen malat 0letmelerinin Ba'<ml< Örneklem t Testi Sonuçlar< KR%Z ÖNCES% KR%Z SONRA SI d t 2- yönlü testin anlamll ŝ d d 2 d n Cari oran 362, ,0071-0, , , , ,6994 1, Asit Test oran 236, ,2126-0, ,7664 0, , , , Nakit oran 35, ,1157-0, , , , , , Ticari Alacaklar/ Dönen Varlklar 90, ,9106 0, , , ,2641 5, , Net %letme Sermaye Toplam Varlklar 36, ,1155 0, , , , , , Toplam Borç/toplam varlklar 121, ,9122-0, , , , , , Özsermaye /Toplam Varlklar 94, ,9675 0, , , ,845 65, , Uzun Vadeli Borç Toplam Varlklar 25, ,0232-0, , , , , , Ksa Vadeli Borç/ Toplam varlklar 95, ,8896-0, ,8291 0, , , , Stok devir Hz 1138, ,383-0, , , , ,469 3, Alacak Devir Hz 1293, ,788-2, , , , , Ortala Tahsil Süresi 19681, ,50 2, , , , ,5 45, Özsermaye Devir Hz 694, , , , , , ,56 15, Net %letme Sermayesi Devir hz 1631, ,7024 3, , , , ,3 53, Maddi duran varlklar devir Hz 1311, ,155-3, , , , ,4 38, Aktif devir Hz 240, ,8232-0, , , , , , Net Kar / özsermaye 2, ,5915 0, , , , ,616 4, Vergiden Önceki Kar/Özsermaye 14,6077-4,9689 0, , , , ,382 4, Net Kar / Toplam Varlklar 5,1997-7,0615 0, , , , , , Vergiden Önceki Kar/ Kaynaklar Toplam 23, ,0926 0, , , ,1752 5, , Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 15

16 Yaplan t testi sonucunda kriz öncesi TB/TV (Toplam Borç Toplam Varlk) oran ile kriz sonras TB/TV oran arasnda anlaml bir farkllk bulunmutur. (p 0.02<0.05) Kriz öncesinde iletmelerin bu oranda ortalamas 0.56 iken kriz sonras dönemde oran 0.67 ye yükselmitir. Kriz sonras dönemde toplam varlklarn finansmannda daha fazla oranda yabanc kaynak kullanlmas iletmelerin finansal yapsnn zayflamasna, maliyetlerinin artmasna ve dolaysyla kârllklarn dümesine neden olduu yönünde eilim görülmütür. Kriz öncesi Özsermaye/Toplam Varlklar oran ile kriz sonras Özsermaye/ toplam varlklar oran arasnda da anlaml bir farkllk bulunmutur.( p 0.02<0.05) kriz öncesinde iletmelerin toplam varlklar içersinde özsermayelerinin oran 0.43 iken, kriz sonras dönemde bu oran 0.32 olarak gerçeklemitir. Toplam varlklarn içersinde daha az oranda özsermaye kullanlmas bir önceki tespite uygun olarak iletmelerin mali yapsnn bu dönemde zayfladnn iaretidir. Kriz öncesi uzun vadeli borçlar /toplam varlklar oran ile kriz sonras dönem kyaslandnda yine iki dönem arasnda anlaml bir fark olduu görülmektedir. (p 0.03<0.05) Kriz öncesi dönemde toplam varlklarn finansmannda kullanlan uzun vadeli yabanc kaynaklara bakldnda 0.11 düzeyinde iken kriz sonras dönemde oran 0.18 e yükselmitir. SONUÇ %.M.K.B da ilem gören imalat iletmeleri üzerinde yaplan oran analizi sonucunda bulunan deerlerin analiz edilmesi neticesinde, iletmelerin kriz sonras dönemde, borçluluk oranlarnda kriz öncesi döneme göre olumsuz yönde bir farkllk olduu tespit edilmitir. %letmelerin toplam varlklarnn finansmannda kriz sonras dönemde kriz öncesi döneme göre yabanc kaynaklarn payn artrdklar özsermayenin payn ise düürdükleri görülmektedir. Özsermayenin toplam varlklar içersindeki paynn azaltlmas ve iletmelerin varlklarn daha fazla oranda yabanc kaynakla finanse etmeleri finansal yaplarnn zayflamasna neden olmaktadr. Böylesi bir yap, iletmelerin riskini artrrken, ayn zamanda finansman giderlerinin yükselmesine ve kârllklarn azalmasna neden olmaktadr. Özellikle 16 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

17 belirsizliklerin yükseldii ve parann daha deerli hale geldii kriz dönemlerinde iletmeler uzun vadeli ve düük faizli yabanc kaynak bulmakta zorlanmakta, bu da iletmeleri ksa vadeli ve yüksek maliyetli yabanc kaynak finansmanna zorlamaktadr. Kârllk ve risk ya da yabanc kaynak ve özkaynak arasndaki bu ilikide elbette karar yöneticiler verecektir. %te bu noktada verilen kararlar iletmelerin krizde ve kriz sonrasndaki durumunu netletiren en önemli etkenlerden biri olacaktr. KAYNAKÇA AKGÜÇ Ö. 500 Büyük Kuruluun Finans Yaps, %stanbul Sanayi Odas Dergisi, Say:461, Austos 2004.s.209. B%RG%L% E. TUNAHAN H., Döviz Krizlerinde %letme Sermayesi Davran ehrbar/erc2002/ pdf/p103.pdf.( ). ERTUNA Ö. Türkiye nin %kinci 500 Büyük Sanayi Kuruluunun 2001 Faaliyet Sonuçlar, %stanbul Sanayi Odas, Say no: 438,Eylül 2002.s.128. ÖGEL S Krizinin %malat Sanayi Üzerindeki Etkilerinin Oran Analizi Yoluyla Belirlenmesi,Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Doktora Tezi, Eylül 2005.s Ylnda Türkiye nin 500 Büyük Sanayi Kuruluu nun Mali Yaps, %stanbul Sanayi Odas Dergisi, Say:461, Austos Büyük Kurulu Deerlendirme Sonuçlar, %stanbul Sanayi Odas Dergisi, Say:437, Austos 2002.s.64. Hürriyet Gazetesi o.htm ( ) D Ticaret Müstearl, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 17

18 %stanbul Menkul Kymetler Borsas Türkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birlii, Hazine Müstearl, ( ). Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, ( ). 18 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)