TÜRKYE NN DÖNÜÜM SÜRECNDE DI TCARET POLTKALARI C.Erdem Hepaktan

Transkript

1 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ÖZET TÜRKYE NN DÖNÜÜM SÜRECNDE DI TCARET POLTKALARI C.Erdem Hepaktan 1960 ve 1970 li yllarda, Türkiye ekonomisinde sanayileme politikalarnn temelini, ithal ikameci sanayileme politikalar olutururken, 1980 li yllardan itibaren ise, da açk sanayileme politikalar uygulanmtr sonras dönemde, Türkiye ekonomisi, ihracata yönelik sanayileme stratejisini izlerken, d ticaret serbestletirilirken ekonomi politikasnda baz önemli yapsal dönüümler balamtr. Ancak, ekonomide yaanan; kronik yüksek enflasyon, imalat sanayindeki yatrm eksikli-i, özellikle rekabet ortamn gelitirecek de-iikliklerin gerçekletirilmesinin yaratt- verimlilik düzeyindeki yava gelime, kamu finansman dengesindeki bozulma sonucu mali piyasalarn bask altnda kalmas ve reel faizlerin yükselmesi gibi makro ekonomi temelli yapsal sorunlar, de-iim sürecini geciktirmitir. Artan iç ve d borçlar, ihracatn ithalata ba-mll-nn yüksek oranlara ulamas, ar de-erlenen Türk Liras, ithal girdi ba-mll-, ikiz (hatta üçüz) açklar, yüksek faiz oranlar, imalat sanayindeki yatrm eksikli-i son yllarda karlalan balca yapsal sorunlardr. Türkiye ekonomisinde, son yllarda ithalattaki art, ihracattaki artn üzerinde gerçeklemektedir. Buna ba-l olarak da, cari ilemler aç- sürekli olarak büyümektedir. Son yllarda, TL nin ar de-erlenmesine ba-l olarak, ihracata dönük sanayi, ihracat sürdürebilmek amacyla, ithal girdi kullanma yolunu seçmektedir. Türkiye nin ihracat içerisinde en önemli paya sahip olan sanayi mal ihracat, ithalatta önemli paya sahip ara mal ithalatnn yaplabilirli-ine ba-l bulunmaktadr. Buna ba-l olarak Türkiye ekonomisinde, ihracat için yaplan üretimde ithal girdi pay 66.5 e ulamtr. Dolaysyla, günümüzde 70 düzeyini amaya balayan ihracatn ithalata ba-mll-, önemli bir sorun olmaya devam etmektedir. 6hracata dayal sanayileme stratejisinin baars, sermaye ve ara mal üreten endüstrilerin gelitirilmesine ba-ldr. Bu geliim sa-lanamazsa, Türkiye de d ticaret aç-na ilikin sorun büyüyerek devam edecektir. Bunu önlemek ve yapsal süreci tersine çevirmek için, ara mal ve sermaye mal üretebilecek endüstrilerin geliimine yönelik politikalarn uygulanmas gereklidir. Anahtar Kelimeler: 6hracat, 6thalat, Yapsal Dönüüm ve Yapsal Analiz, D Ticaret Politikas ABSTRACT In 1960 s and 1970 s industrialization policy of Turkish economy was based on import substitution industrialization politics but by early 1980 s it was switched to an export-promoting industrialization policy. After 1980 s, while following export-promoting industrialization strategy and free foreign trade policy in Turkish economy, some important structural transformations began in economy policy. However structural problems based on macro economics such as chronic high inflation, lack of investment in manufacturing industry, slow improvement in the level of productivity due to the changes to support competition, suppressed financial markets due to unbalanced government financing, rising of real interests delayed the transformation. Increasing internal and external debts, export s dependency to import, increasing rates of over-valued Turkish Lira, dependency of import input, double (even triplet) deficits, high interest rates, lack of investment in manufacturing are among the main structural problems of the recent years. Recently, increase in import is over the increase in export in Turkish economy. Due to this fact current account deficit increases. In the recent years because of the over-valued Turkish Lira, export dependent industry has begun to use import input to carry on export. Export of industry goods which has the most important rate in Turkish export, depends on the intermediate good import which is the crucial element of Turkish import. As a concequence, import input rate which is used for the production of export has reached the level of For that reason dependency of export to import that reaches the level of 70 continues to be an important problem. The success of industry based on export depends on the improvement of industry that produces intermediate goods. If this improvement is not achieved the problem related with foreign trade deficit will increasingly continue. To prevent this and to turn the structural process inside out, the policies which support the improvement of producing intermediate and capital goods should be followed. Key Words: Export, Import, Structural Change and Structural Analysis, Foreign Trade Policy Jel Kodlar: F10, F13, F40 Celal Bayar Üniversitesi, 6ktisadi ve 6dari Bilimler Fakültesi, 6ktisat Bölümü, erdem.hepaktan@bayar.edu.tr

2 Türkiye nin Dönüüm Sürecinde D) Ticaret Politikalar) 1. G R! Türkiye ekonomisinin, da kapal ekonomilerin bütün özelliklerini gösterdi-i 1980 ylndan önce, özellikle 1960 l ve 1970 li yllarda büyüme ve sanayileme politikalarnn temelini, ithal ikameci sanayileme stratejisi oluturmutur li yllardan sonra ise, Türkiye ekonomisinde, da açk sanayileme stratejisi izlenmeye balamtr. Türkiye, 1980 sonras dönemde da açk bir piyasa ekonomisi olmann koullarn gelitirmi ve uygulamtr. Bu dönemde d ticaret serbestletirilmi, ihracata yönelik sanayileme stratejisi benimsenmi, mali piyasalarn yeniden yaplandrlmas ve gelitirilmesi yönünde önemli admlar atlmtr ylnda uluslararas sermaye hareketleri tamamen serbest braklm, kamu kesiminin yeniden yaplandrlmas çerçevesinde özelletirme giriimleri hzlandrlmtr. Bütün bu yapsal de-iimlerin istikrarl bir politik ortamda yaplmamas de-iim sürecini geciktirmi, bu dönemde makroekonomik sorunlarn yannda çeitli yapsal sorunlarn da ortaya çkmasna neden olmutur. Bu sorunlarn en önemlileri; kronik yüksek enflasyon, imalat sanayindeki yatrm eksikli-i, özellikle rekabet ortamn gelitirecek de-iikliklerin gerçekletirilmesinin yaratt- verimlilik düzeyindeki yava gelime, kamu finansman dengesindeki bozulma sonucu mali piyasalarn bask altnda kalmas ve reel faizlerin yükselmesidir ylndan itibaren ekonomide, ksa vadeli sermaye giriiyle desteklenen tüketime dayanan bir büyüme sa-lanrken, kamu kesimi finansman dengesindeki bozulma, büyümenin sürdürülebilir olmasn güçletirmitir. Son yllarda kamu açklar finansman için genellikle iç borçlanmaya gidilmesi, kaynak sorunu yaayan ve yeterince derinleemeyen mali piyasalarda istikrarszl- körüklemi ve reel faizleri arttrmtr. Yüksek reel faiz oranlar kamunun faiz harcamalarn önemli ölçüde arttrarak kamu finansman üzerinde önemli bir yük oluturmu ve makro ekonomik dengesizlikleri besleyen bir faktör olmutur. Bu dönemde, yüksek kronik enflasyonun da bu sürece önemli ölçüde katkda bulundu-u ve ekonominin büyüme potansiyelini geriye çekti-i düünülmektedir. Günümüz ekonomilerinde bilgi, üretim faaliyetlerinin en önemli üretim faktörü haline gelirken, bilgi yetersizli-inin yaratt- belirsizlikler de bu faaliyetleri kstlayc bir etmen olarak ortaya çkmtr. Son yllarda ise ekonomideki balca sorunlar, artan iç ve d borçlar, ihracatn ithalata ba-mll-nn yüksek oranlara ulamas, ar de-erlenen Türk Liras, ikiz açklar (hatta üçüz açklar), imalat sanayindeki yatrm eksikli-idir. Ayrca son yllarda artan büyümenin, ihracatn ithalata ba-mll-ndan, yüksek reel faizden kaynaklanan finansal piyasalar temelli ksa vadeli yabanc sermaye giriinden kaynakland- dikkat çeken bir di-er noktadr YILINDAN GÜNÜMÜZE TÜRK YE N N DI! T CARET POL T KALARI VE DI! T CARET NDEK YAPISAL DE1! M N ANAL Z petrol oklar ve batda yaanan enflasyon, d ticaret hadlerinin ve dengesinin bozulmasna ve cari ilemler dengesi açklarnn artmasna yol açmtr. Uygulanan kur politikalaryla, TL nin ar de-erlenmesinin önüne geçilememitir. Dengelerin sa-lanmasna yönelik olarak, ithalat gerekli araçlar yardmyla bask altna alnm, döviz kontrolleri artrlmtr. Ekonomideki ve dolaysyla ithalattaki hzl büyümeye ba-l olarak 1970 li yllar boyunca artan cari ilemler aç-, üçüncü be yllk kalknma plan döneminin sona ermesiyle birlikte sürdürülemez noktaya gelmi ve 1978 ylnda Türkiye ekonomisi a-r bir ekonomik kriz içerisine girmitir. 6thalattaki tkanklklara ba-l olarak sanayi sektörü, ciddi üretim darbo-azlaryla kar karya kalm ve üretimdeki düü enflasyonda ani ve hzl artlara neden olmutur. Yaplan devalüasyonlarla ithalatn pahaland- ve sanayi sektöründe maliyetlerin yükseldi-i yüksek enflasyon ortamnda ekonomik büyüme gerilemitir yllar arasnda kalan kriz dönemi, sanayileme ve iktisat politikalar açsndan bir dönüm noktasdr.

3 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye 1980 ylna kadar, göreli olarak da kapal bir ekonomik model uygulanm, ancak yine de d konjonktürün yaratt- krizlerden ya da durgunluktan uzak kalnamamtr. Bu nedenle Avrupa Toplulu-u ile entegrasyonu gerektiren gümrük indirimleri ve mevzuat uyumlar gecikmi, ço-u zaman döviz darbo-azlar yüzünden ara ve yatrm mallar ithalat azalm, üretim dümü, isizlik artmtr. Tüm bu olumsuzluklarn yo-unlat- 1970'li yllar takiben, 24 Ocak 1980 tarihinde "24 Ocak Kararlar" olarak ekonomik literatüre geçen ve yapsal dönüümleri içeren bir program uygulamaya konulmutur. 24 Ocak Kararlar, uzun dönemde sanayileme ve büyüme sürecinde etkili olacak politika de-iikliklerini gündeme getirmitir. Bu kararlarn en önemli özelli-i, fiyatlama sürecinin tamamen piyasa güçleri tarafndan belirlenmesi ve serbest piyasa koullar altnda ekonominin uzun dönemde da açlmas gere-ini gündeme getirmesidir. 24 Ocak 1980 tarihinde uygulamaya konulan programn ana hatlar, genel olarak öyle özetlenebilir(güven, 1998: 27-30): Söz konusu program ile; 32,7 orannda devalüasyon yaplarak günlük kur ilan uygulamasna gidilmi, devletin ekonomideki payn küçülten önlemler alnm, K6T'lerdeki uygulamaya paralel olarak tarm ürünleri destekleme almlar snrlandrlm, gübre, enerji ve ulatrma dnda sübvansiyonlar kaldrlm, d ticaret serbestletirilmi, yabanc sermaye yatrmlar tevik edilmi, kar transferlerine kolaylk sa-lanm, yurtd müteahhitlik hizmetleri desteklenmitir. 6thalat kademeli olarak libere edilmitir. 6hracat ise; vergi iadesi, düük faizli kredi, imalatç ihracatçlara ithal girdide gümrük muafiyeti, sektörlere göre farkllaan tevik sistemi ile tevik edilmitir. Dövize Çevrilebilir Mevduat (DÇM) uygulamasna son verilmi, döviz alm satm serbest braklm, döviz piyasas üzerindeki kontroller kaldrlm, faiz oranlar serbestletirilmi, reel faiz politikas izlenmi ve en önemlisi fiyat kontrol ve snrlamalar kaldrlarak piyasa kurallarnn geçerlili-i hedef alnmtr. 6zlenen politikalarn temel amaçlar, Türkiye ekonomisini de-ien dünya artlarna göre yeniden yaplandrmak, da açmak ve dünya ekonomisi ile entegre ederek küreselleme e-ilimlerinin dna Türkiye'yi çkarmamaktr. Bu politikalara ba-l olarak, 1980 ylndan itibaren ekonominin da açlmas sonucunda, d ticaret hacminin milli gelir içindeki pay hzla artmtr. Ekonomik istikrar tedbirleri ve d ticaret politikas de-iikli-i ile birlikte 1980 ylnda 2,9 milyar dolar olan ihracat; 1981 ylnda 4,7 milyar dolara, ithalat; 7,9 milyar dolardan, 8,9 milyar dolara yükselmitir ylnda ihracatn ithalat karlama oran, 36,8'den 52,6'ya yükselmitir ylndan günümüze do-ru gelindi-inde, d ticaret hacminin giderek büyüdü-ü ve d ticaret aç-nda da sürekli bir art oldu-u söylenebilir. 24 Ocak 1980 ekonomik istikrar kararlar ve daha sonra alnan önlemler, yapsal de-iiklikler içermesi bakmndan önceki istikrar programlarndan farkldr. Ksa dönemde alnan sonuçlara de-inmek gerekirse, 24 Ocak Kararlar ile, d rekabete açk ekonomi modeli kurulmu, karlatrmal üstünlükler gözden geçirilmi, ihracat artm, ihracatta sanayi mallarnn pay yükselmi, yabanc sermaye, içi dövizleri ve turizm gelirleri artm, artan ithalat talebine ba-l olarak ticaret aç- büyümü, kapasite kullanm oranlarnda dikkat çekici artlar sa-lanm, reel faiz politikas çerçevesinde mevduatlar yükselmi, tekstil, inaat ve hafif sanayi, ihracatn lokomotif sektörleri olmutur. Altn ve döviz üzerindeki kontrollerin kaldrlmasyla, para piyasasnn bütün araçlar ekonomi içindeki yerini alm, borsa gelimi, enflasyon gerileme sürecine girmitir. 1980'de yurt dnda inaat, tesisat ve montaj ileri ve teknik hizmetler yapacak giriimcilerin bu ileri ile ilgili olarak yurtdna gerekli mal ve malzeme ihraç ekilleri belirlenmi, bedeli Türkiye'de pein dövizle ödenmi mallarn ve kesin sat yaplp da yurt dnda az veya çok içilik gördükten sonra veya ambalajlandktan sonra alcsna teslim edilecek mallarn ihracna izin verilmitir. Snr ticareti ve reeksporta ilikin uygulama esaslar, ihrac snrlamaya tabi mallar listesi, ilk defa 1984 yl ihracat rejiminde bir bütün olarak yer almtr.

4 Türkiye nin Dönüüm Sürecinde D) Ticaret Politikalar) Yine 1983 ylnda ilk defa belirli kurallara uymayan, alclarna kar taahhütlerini haksz yere yerine getirmeyen, do-ru beyanda bulunmayan ihracatçlara maddi ve manevi cezalarn uygulanmas karar alnmtr ve 1985 yllar ihracat rejimlerinde genel olarak formaliteler azaltlm, daha önce Hazine ve D Ticaret Müstearl- nn sorumlulu-unda olan pek çok yetki, çeitli illerdeki 6hracatç Birliklerine aktarlmtr. D ekonomik ilikiler alannda yeni bir idari yaplanmaya geçie paralel olarak, tarihli ve 188 sayl Kanun Hükmünde Kararname ile; Babakanl-a ba-l Hazine ve D Ticaret Müstearl- kurulmutur. Bir yandan Maliye Bakanl- bünyesindeki Hazine Genel Müdürlü-ü ve Milletleraras 6ktisadi 6birli-i Tekilat Genel Sekreterli-i, di-er yandan Ticaret Bakanl-nn D Ticaret Genel Sekreterli-i bir araya getirilmek suretiyle oluturulan bu tekilat, tarihli ve 3274 sayl Yasa ile yeniden oluturulmutur. 11 yl devam eden bu Müstearlk, tarihli ve 4059 sayl Kanun ile biri Hazine Müstearl- di-eri D Ticaret Müstearl- olmak üzere iki ayr müstearlk haline dönütürülmütür. Söz konusu Yasa ile Babakanl-a ba-l olarak kurulan D Ticaret Müstearl-, d ticaret politikasnn belirlenmesine yardmc olmak, bu politikalar çerçevesinde ihracat, ihracat tevik, ithalat, yurtd müteahhitlik hizmetleri ile; ikili ve çok tarafl ticari-ekonomik ilikileri düzenlemek, uygulamak ve uygulamann izlenmesini, gelimesini sa-lamak görevlerini üstlenmitir(dpt, 1990: 40-42). Türkiye'de ihracat tevik politikas kapsamnda 1980'den sonra uygulanan balca tevik araçlar; ucuz maliyetli ihracat kredisi, vergi iade sistemi, destekleme fiyat istikrar fonundan yaplan ödemeler, ihracat karl- gümrük muafiyetli mal ithalat imkan, katma de-er vergisi muafiyeti, döviz tahsisi, döviz kuru politikas, kurumlar vergisi muafiyeti, kaynak kullanm destekleme fonu, ihracat karl- dövizlerden mahsup, vergi, resim, harç istisnas ve geçici kabul rejimi ile ithalat olarak sralanabilir(dpt, 2000: 33-34). Ocak 1981'de yürürlü-e giren ithalat rejimi karar ile, kotalar azaltlm ve II sayl liberasyon listesinde yer alan birçok mal, I sayl listeye aktarlmtr (II sayl listede yer alan mallarn ithali için bakanlk izni gerekirken, I sayl liste için izne gerek yoktu) ylnda yürürlü-e giren ithalat rejimi ile kota listeleri tamamen kaldrlmtr. Önceki yllarda uygulamaya konulan liberal ithalat politikalarnn hiçbiri, 1984 yl ithalat rejimi kadar bir yapsal de-iikli-i beraberinde getirememitir rejimi ile yürürlü-e konulan ithalat politikasnn dayand- temel ilkeler; iç fiyatlarn yükselmesini önleyebilmek ve tüketiciyi korumak amacyla ar derecede korunan sanayinin rekabete açlmas, d ticaretin mümkün oldu-u kadar serbestletirilmesi, fon ödemek suretiyle ithal edilecek madde saysnn artrlmas ve bu suretle yeteri kadar üretilmeyen veya da-tmnda aksaklklar görülen maddelerin fiyatlarnda gözlenen ar yükselmenin ve böylece kaçakçl-n ve dolaysyla haksz kazançlarn önlenmesi, baz sektörlere göreli bir koruma sa-lanmas ve konut sorununun çözümü için sa-lkl bir kaynak yaratlmas olarak sralanabilir(tüs6ad, 2002: ). 6thalat politikasnn dayand- bu temel hedeflere ulaabilmesi için, yasak ve izne tabi maddeler listeleri yaynlanarak bunlar dnda kalan mallarn ithali serbest braklm, di-er bir deyile ithal edilebilecek maddeler de-il, tersine yasak mallar istisna haline getirilmitir. Silah, cephane, uyuturucu maddeler ithali yasak mallar listesine konulmutur. Böylece, daha önceki yllarda hangi mallarn hangi yollarla ithal edilebilece-ini belirten ve geriye kalan maddelerin ithalatn yasaklayan bir rejimden, ithali yasak mallar tek tek belirleyen ve di-er maddelerin ithalini serbest brakan bir rejime geçilmitir. 24 Ocak 1980 ekonomik istikrar kararlaryla birlikte da açlma ve ihracata yönelik sanayileme stratejisi ile Serbest Bölgeler de önem kazanmaya balamtr tarihli Resmi Gazetede 151 sayl Serbest Bölgeler Tekilat Hakknda Kanun Hükmünde Kararname yaynlanm, tarihli Resmi Gazetede yer alan 83/7285 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile de Antalya ve Mersin limanlar serbest bölge olarak kabul edilmitir. Türkiye'de serbest bölgeler kurulmasna ilikin tarih ve 3218 sayl

5 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Serbest Bölgeler Kanunu, tarih ve 6209 sayl yasay ortadan kaldrarak serbest bölgelerin kurulmasn, yönetimini, faaliyetlerinin kapsamn ana hatlaryla yeniden belirlemitir ylnda yürürlü-e konulan 3218 sayl Serbest Bölgeler Kanunu, ihracat artrmak amacyla serbest bölge kurma ve bölgelerdeki yerli ve yabanc yatrmclar tevik etme düüncesiyle hazrlanmtr. Yasaya göre, serbest ticaret bölgesiyle Türkiye'nin di-er bölgeleri arasndaki ticaret, d ticaret rejimi kapsamna alnmtr. Buna karlk, serbest bölgeler ile di-er ülkeler arasndaki ticari ilikiler d ticaret rejimi kapsam dnda tutulmutur. Türkiye'de serbest bölgelerin yer ve snrlarn belirlemeye, Bakanlar Kurulu yetkilidir. Serbest bölgeler, gümrük hatt dnda saylmakta olup, bölgelerde vergi, resim, harç, gümrük ve kambiyo mükellefiyetlerine dair mevzuat hükümleri uygulanmamaktadr. Bu bölgelerde, yabanc uyruklu yönetici ve personel çaltrmak mümkündür. Ayrca, tarihli Resmi Gazetede yaynlanarak yürürlü-e giren Türk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda 32 sayl karar ile, döviz rejiminde geni ölçüde serbesti getirilmi, bu suretle Türk parasnn konvertibiliteye geçmesi için gerekli olan yasal çerçeve büyük ölçüde sa-lanmtr. 32 sayl karar çerçevesinde döviz rejiminde yaplan serbestletirme ve iyiletirmeler ile rejimin esaslar; Türk parasnn ithalinin tamamen serbest braklmas, ihracnn ise Bakanlk iznine ba-lanmas, Türkiye'de yerleik kiilerin beraberinde döviz bulundurmalar, bankalar, yetkili müesseseler ve özel finans kurumlarndan dolara kadar döviz satn almalar, yurtdna döviz transfer ettirmeleri ve bankalar nezdinde döviz tevdiat hesab açmalar konularnda getirilen serbestiler, döviz kullanmnn serbest tasarruf olarak de-erlendirilmesi, yurtdna sermaye çkna (belli kstlar ve izinler dahilinde) ve yurtdndan ayni, nakdi ve gayrimenkul kredi teminine olanak sa-lanmas, ihracat rejimi esaslarna uygun olarak altn ve menkul kymet ihracnn serbest braklmas, yurtdna döviz üzerinden garanti ve kefalet verilebilmesinin temini, mücbir sebep hallerinde verilecek ek süreler içinde getirilen ihracat bedellerinin alnda cari kur uygulanmas olarak özetlenebilir ve sayl Resmi Gazetede yaynlanan 8932/1 No'lu Türk Parasn Koruma Hakknda 32 sayl Karara ilikin tebli- ile, 22 Mart 1990 tarihinde Türk Lirasnn konvertibilitesi ilan edilmitir. Türkiye ekonomisinde temel yapsal de-iiklikler yaratan 24 Ocak 1980 ekonomik istikrar önlemlerinden sonra, özellikle 1990 ylndan itibaren kamu kesimi açklarnn hzla artmas, vergi gelirlerinin iç borç ödemesine bile yetmemesi, devletin nakit aç-n iç borçlanma ile finanse eder duruma dümesi, bu aç- kapatmak için d borca ve Merkez Bankas kaynaklarna yönelmesi ile döviz rezervlerinin hzla erimesi, yeni bir istikrar programnn yürürlü-e konulmasn zorunlu klmtr. Kamu kesimi borçlanma gere-inin (KKBG)/GSMH ya oran, 1990 sonrasnda 10 lar geçmitir(6stanbul Sanayi Odas, 2004:51). Açk, özellikle kamu cari ve transfer harcamalarndan kaynaklanm, finansman amacyla iç ve d borçlanmaya gidilmitir. Toplam borç stokunun yükselmesi, yllk ana para ve faiz ödemelerini artrmtr. Kamu açklarndaki hzl büyüme, özellikle iç borçlanmann ve bu arada faiz oranlarnn hzla artmasna yol açmtr ylnda Körfez Krizinin çkmas ve 1991 ylnda erken genel seçimlerin yaplmas, para politikalarnn gevemesine yol açm, özellikle Körfez Krizi, ihracat olumsuz yönde etkilemi bulunmaktadr. Türkiye ekonomisi, 1994 ylnda önemli bir iç borç basks altnda kalmtr. Faiz oranlarndaki hzl yükseli, bu kez yurtdndan ksa süreli scak parann spekülatif amaçlarla ülkeye gelmesine neden olmutur. Türk Lirasnn yabanc paralar karsnda reel olarak de-er kazanmas; ihracat kstlarken, ithalat kolaylatrmtr. Bunun do-al sonucu olarak 1993 ylnda d ticaret aç- 14 milyar dolara, cari ilemler aç- ise 6,4 milyar dolara yükselmi, T.C.M.B. nn piyasaya döviz sürerek döviz kurlarnda denge

6 Türkiye nin Dönüüm Sürecinde D) Ticaret Politikalar) sa-lamaya yönelik faaliyetleri ise baarya ulaamam, döviz ve mali piyasalarda belirsizlik ve dalgalanmalar gerçeklemitir. Bu ortamda, enflasyonu düürmeye ve ekonomide istikrar sa-lamaya yönelik olarak 5 Nisan 1994 kararlar alnmtr. Bu programla, bir taraftan ekonominin hzla istikrara kavuturulmas, di-er taraftan da istikrar sürekli klacak yapsal reformlarn gerçekletirilmesi amaçlanmtr. 5 Nisan 1994 de uygulamaya konulan ekonomik istikrar tedbirleri ile birlikte iç piyasa önemli ölçüde daralm, ithalatta görülen 20,9 luk azalma sonucunda, d ticaret aç- 5,2 milyar dolara gerilemi ve ihracatn ithalat karlama oran da 77,8 e ulamtr. Bu kararlar çerçevesinde uygulamaya konulan balca önlemler(tüs6ad, 2002: ); Türk Lirasnn 39 orannda devalüe edilmesi, Hazine Bonosu, tahvil ve repo gelirlerinden alnan 5 lik verginin kaldrlmas, munzam karlklarn sfrlanmas, Varl-a Dayal Menkul Kymet ve döviz hesaplarna 22 disponibilite zorunlulu-unun getirilmesi, net aktif ve ekonomik denge vergilerinin bir defaya mahsus olarak toplanmas, döviz kurlarnn serbest braklmas, kurlarn on banka verilerine göre belirlenmeye balamas, TL cinsinden tasarruf mevduatna ve Döviz Tevdiat Hesaplarna sigorta kapsamnda snrsz güvence getirilmesi, 10 yllk aradan sonra IMF ile stand-by anlamasna gidilmesi, Hazinenin Merkez Bankas ndan alaca- avansa snr getirilmesi, K6T ve Tekel ürünlerinin pahallatrlmas, akaryakta ilikin kesintilerin artrlmas, ana balklar altnda özetlenebilir. Kalknma Planlar ve Yllk Programlardaki toplumsal ve ekonomik hedeflerin gerçekletirilmesi, bölgeleraras farkllklardan kaynaklanan ekonomik ve sosyal dezavantajlarn ortadan kaldrlmas, yeni e-itim olanaklar sa-lanarak istihdamn güçlendirilmesi, aratrma ve gelitirme faaliyetlerine a-rlk verilmesi, ayn üretim dalnda faaliyette bulunan finansman gücü yetersiz iletmelerin örgütlenmesi, çevre sorunlarnn önlenmesi için sanayinin yeniden yaplanmas, tarm ürünlerinin GATT taahhütleri çerçevesinde desteklenmesi, ülke ürünlerinin d piyasalarda tantm ve pazarlanmas amacyla 1995 yl bandan itibaren ihracata yönelik devlet yardmlar programlar yürürlü-e konulmutur. 6hracat Rejimi Kararna istinaden yaymlanan ihracat yönetmeli-i hükümleri uyarnca; 1936 ylndan beri devam etmi olan ve ihracatçlara, ihracat yapabilme olana- tanyan ihracatç belgeleri uygulamasna tarihinden itibaren son verilmitir(ithalatç belgeleri uygulamas ise, tarihi itibariyle yürürlükten kaldrlmtr). 6hraç edece-i mala göre ilgili ihracatç birli-ine üye olan, gerçek usulde vergiye tabi (tek vergi numaras sahibi) gerçek ve tüzel kii tacirler, esnaf ve sanatkarlar odalarna kaytl üretim faaliyetiyle ilgilenen esnaf ve sanatkarlar ile joint-venture ve konsorsiyumlara ihracat yapabilme olana- tannmtr. Üretiminde ithal girdi kullanlan mamullerin ihrac, ihracat saylan sat ve teslimler ile, döviz kazandrc hizmet ve faaliyetlerin belirlenmesi ve bu konudaki tedbirlerin düzenlenmesi ve yürütülmesi amacyla tarihinde 95/7615 sayl Dahilde 6leme Rejimi Karar uygulamaya konulmutur. Bu Karar uyarnca; Türkiye gümrük bölgesi içerisinde (serbest bölgeler hariç) yerleik firmalara verilecek izin belgeleri kapsamnda ihrac taahhüt edilen ilem görmü ürünlerin üretimi için gerekli olan hammadde, yardmc madde, yar mamul ve ambalaj malzemeleri, ithal srasnda, ticaret politikas önlemlerine tabi tutulmakszn alnmas gereken her türlü vergiden muaf tutulmutur. Öte yandan, serbest dolama girmi bir eyann, ilem görmü ürünler eklinde ihrac halinde ise, ithalat esnasnda alnan vergilerin geri ödenmesi sistemi oluturulmutur. 6hracatn gerçekletirilmesi, dahilde ileme izin belgelerinde ihrac taahhüt edilen maln, 6hracat Rejimi Karar ve 6hracat Yönetmeli-i ile Gümrük Mevzuatna uygun ekilde gümrük hattndan bir üçüncü ülkeye veya Avrupa Birli-i üyesi ülkelere gönderilmesi anlamndadr. 6hraç bedellerinin yurda getirilmesine ilikin esaslar Kambiyo

7 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Mevzuat hükümlerine tabi olup, ihraç bedelleri Türkiye'ye döviz veya mal olarak getirilebilmektedir. Hariçte 6leme Rejimi (Geçici 6hracat), serbest dolamdaki eyann, ilenmek üzere Türkiye gümrük bölgesinden geçici olarak üçüncü ülkelere gönderilmesi ve bu faaliyetler sonucu elde edilen ürünlere tam veya ksmi muafiyet uygulamak suretiyle tekrar serbest dolama girmesidir. Avrupa Birli-i (AB) ile gümrük birli-ine girildikten sonra AB mevzuat ile uyumlu olacak ekilde, iki ayr Hariçte 6leme Karar uygulamaya konulmutur. Bunlardan ilki, tarihli ve 97/7617 sayl karar ile D Ticaret Müstearl-nca yürürlü-e konulan Hariçte 6leme Rejim Karar, di-eri ise tarihli ve 96/8569 say ile yürürlü-e konulan Türkiye ile Avrupa Toplulu-u arasnda oluturulan gümrük birli-i dolaysyla bir ksm gümrük rejimlerinin oluturulmasna ilikin esaslar hakknda karar dr. Hariçte 6leme Rejimi kapsamnda yaplacak ihracat, mal çeidine göre üç de-iik prosedür ile gerçekletirilmektedir: Hammadde, yardmc madde, yar mamul ve ambalaj malzemelerinin daha ileri bir düzeyde ilem görmek üzere üçüncü ülkelere gönderilmek istenmesi halinde D Ticaret Müstearl-nca hariçte ileme izin belgesi verilmektedir. Maden cevheri ve konsantrelerinin, ergitilmesi veya ilenmesi için üçüncü ülkelere gönderilmek istenmesi halinde Maden 6hracatçlar Birliklerince hariçte ileme izni verilmektedir. Tamirat amaçl, garanti hükümleri uyarnca veya bir imalat hatas sebebiyle Türkiye gümrük bölgesi dna gönderilen eya yerine ithal edilecek ürünler için ise Gümrük Müstearl-nca hariçte ileme izni verilmektedir. Türkiye ekonomisi, kamuoyunda 5 Nisan Kararlar olarak bilinen istikrar tedbirlerinden sonra, izleyen 1995 ve 1996 yllarnda göreli olarak bir canlanma yaam olsa da, 1997 ylnda Uzak Do-u Asya ve takiben Rusya ve Brezilya da yaanan ekonomik ve finansal krizlerden olumsuz yönde etkilenmitir. Özellikle, önemli bir ticari ortak olan Rusya Federasyonu ekonomisinin krizi, hem müteahhitlik hizmetleri ile turizm gelirlerini, hem de d ticaret ilikisini olumsuz yönde etkilemitir ylnda sanayi sektörünün yeniden canllk kazanmasyla sa-lanan üretim art ve uygun uluslararas ortam sayesinde d ticaret normal seyrine dönmü, ithalat bir önceki yla göre 53,4 orannda artarak 35,7 milyar$ a ihracat ise 19,5 orannda artarak 21,6 milyar$ a ulamtr. 6thalattaki yüksek oranl art, d ticaret aç-n da etkilemi ve 1995 ylnda d ticaret aç-, 14,1 milyar$ olarak gerçeklemitir ylnda 23,2 milyar$ olan ihracat, 1997 ylnda 13 orannda artarak 26,2 milyar$ a; ithalat ise, 11,4 orannda artarak 48,6 milyar$ a ulamtr ylnda d ticaret hacmi 74,8 milyar$, d ticaret aç- da 22,3 milyar$ olarak gerçeklemitir ylnda küresel ekonomik krizle daralan d talep ve artan rekabet ile birlikte, ihracat 2,7 orannda artm, ancak yavalayan ekonomik büyüme ve ekonomideki durgunluk sonucunda ithalat 5,4 azalmtr. Bu gelimeler ba-lamnda, cari ilemler dengesi 1998 ylnda 2,69 milyar$ fazla vermitir yllar arasnda ihracatn ithalat karlama oran da yllar itibariyle art göstermi, 1996 ylnda 53,24 olan bu oran 1997 ylnda 54,02 ye, 1998 ylnda 58,54 e, 1999 ylnda ise, 65,37 ye yükselmitir ylnda, dünyada yaanan ekonomik ve finansal krizlerin etkisi geçmemiken, Türkiye ekonomisi, Marmara ve Düzce depremleri ile olumsuz etkilenmitir. Sanayi üretiminin ve kalifiye igücünün Marmara Bölgesinde yo-unlat- da göz önünde bulundurulursa, Türkiye ekonomisinin kayplarnn büyüklü-ü daha kolay anlalacaktr. Sonuç olarak, yllar arasnda Türkiye ekonomisi yo-un olarak makro dengeleri kurma mücadelesi vermitir yl sonunda, 1980 li yllardan balayarak sürekli büyüyerek çözülmesi zor bir hale gelen d ve iç borçlar, enflasyon, yetersiz

8 Türkiye nin Dönüüm Sürecinde D) Ticaret Politikalar) yabanc sermaye yatrmlar gibi ekonomik problemler T.C.M.B. ile Hazine Müstearl- tarafndan hazrlanan Para Program ile çözülmeye çallmtr(dtm, 2002: ) ylnda yaanan krizler sonucunda, ithalat 11,4 orannda azalarak 40,67 milyar$, ihracat ise 1,12 lik azalla 26,58 milyar$ tutarnda gerçeklemitir. Söz konusu dönemde; ithalattaki azaln, ihracattaki azaltan daha fazla olmasna ra-men, turizm ve içi gelirlerindeki azalma ile kriz nedeniyle yüksek faizle piyasaya çkarlan Hazine Bonosu faizlerinin yüklü geri ödemelerinden dolay, cari ilemler dengesi 1,36 milyar$ açk vermitir. Kasm 2000 ve Uubat 2001 tarihlerinde yaanan krizlere kadar kararl bir ekilde uygulanan Para Programnn esas amac, sürdürülebilir bir borç yönetimine ve iki yln sonunda tek haneli enflasyon oranlarna ulamak eklinde belirlenmitir. Bunun için de döviz kurlarnn art kontrol edilerek, makro ekonomik istikrar sa-lanmas amaçlanmtr. Döviz kurunun bir çpa olarak kullanlarak, faiz ve enflasyon oranlarnn düürülmesi, düük faiz ortamnda yabanc ve yerli sermaye yatrmlarnn sa-lanmas, ekonomik canlanma sonucunda, ülkenin d piyasalarda kredibilitesinin artrlmas ve daha uygun koullarda borçlanma imkan do-mas hedeflenmitir. Bunun için MB döviz kurlarn önceden ilan ederek spekülatif dalgalanmalarn olmayaca-n belirtmitir. Ancak, birinci yln sonunda enflasyonun hedeflenen seviyeye düürülememesi, TL nin di-er paralara kar reel olarak ar de-erlenmesine neden olmutur. TL nin ar de-erlenmesi, ihracat olumsuz yönde etkilerken ithalat tevik etmi ve d ticaret aç- ile cari ilemler aç- önemli boyutlara ulamtr. Bunun sonucunda, TL nin alm gücünün artmas nedeniyle ithalat 34 lük rekor bir artla 54,503 milyar dolara çkarken, ihracat sadece 4,4 lük bir artla 27,775 milyar dolara ulamtr. D ticaret hacmi 82,278 milyar dolara çkarken, ihracatn ithalat karlama oran 51,0 e gerilemitir ylnda dünya ekonomisi, bütün ekonomik bölgeleriyle birlikte, gerek üretimde gerekse ticarette belli bir yavalama e-ilimine girmitir. Dünya ticaret hacmi, 2000 ylndaki 12,6 oranndaki artn ardndan, 2001 ylnda 1 orannda daralmtr(dtm, 2001: 23-27). Kasm 2000 ve Uubat 2001 krizleri sonrasnda ülke ekonomisinde yaanan istikrarszlk, tüketici ve yatrmc güvenini olumsuz yönde etkilemitir. Ayrca, döviz kurunun dalgalanmaya braklmas ile kur ve faiz oranlarnda meydana gelen yüksek oranl artlarn etkisi sonucunda, tüketim harcamalar, yatrm hacmi ve üretim hacmi önemli ölçüde daralmtr. Uygulamaya balanan dalgal kur rejiminin ve iç talepte yaanan daralmann bir sonucu olarak, TL reel olarak de-er kaybetmeye balamtr ylnda ihracat, bir önceki yla göre 12 orannda art göstermitir. Kurlarda ve iç talepte yaanan gelime, ihracata art avantaj getirirken, ithalat 24 orannda gerilemitir ylnda da ihracatta 12 lik bir art gerçeklemitir. Ekonomide 2000 li yllarn hemen banda, ihracatn ithalat karlama oran 70 ler düzeyine yükselmi; ihracatn GSMH içerisindeki pay 20 düzeyine ularken, enflasyon oran 20 düzeyinin altna gerilemitir. Bu dönemde sanayi üretiminde gerçekleen 8,7 lik art ve art gösteren kapasite kullanm oranlarndaki olumlu gelimelerdir(dtm, 2000: 15-22) ve 2003 yllarnda, uygulamaya devam edilen istikrar program ile birlikte ihracat artmaya devam etmitir ylnda yaklak 35 milyar$ tutarndaki ihracat, 34,7 orannda art göstererek 2003 ylnda 47,2 milyar$ a; 2004 ylnda ise, bir önceki yla göre 33,4 orannda artla 63 milyar$ a ulamtr. Ayrca, 2002 ylnda 7,8, 2003 ylnda 5,9, 2004 ylnda da 9,9 oranlarnda yüksek büyüme hz gerçeklemitir. 2005, 2006 ve 2007 yllarnda ihracatn art hz, önceki yllara göre önemli oranda gerileyerek 17 ler seviyesinde gerçeklemitir. 6thalatta da son yllarda yüksek oranl art yaanmaktadr ylnda yaklak 40,5 milyar$ tutarndaki ithalat, 2002 ylnda 25 orannda art göstererek 50,8 milyar$ a, 2003 ylnda 36,4 artarak 69,3 milyar$ a ulamtr ylnda da bir önceki yla oranla 40,4 lük artla ithalat 97,3 milyar$ düzeyinde gerçeklemitir. 2005

9 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ylnda ithalat, 19,7 artarak 116 milyar$ a, 2006 ylnda ise, yaklak 20 lik artla 139,6 milyar$ a ulamtr. Türkiye nin ithalatnn yaklak 70 ini ara mal ithalat oluturmaktadr ylnda da, gerçekleen toplam ithalatn (139,5 milyar$) 71,4 ü (99,6 milyar$) ara mal ithalatdr. Türkiye nin gerçekletirdi-i ara mal ithalat; sanayi için ilem görmü ve görmemi hammaddeler, ilem görmü ve görmemi yakt ve ya-lar, esas yiyecek ve içecek olan ilenmi ve ilenmemi hammaddeler, yatrm mallarnn aksam ve parçalar ile tamaclk araçlarnn aksam ve parçalar ad altnda sanayi, madencilik ve tarm sektörü ürünleri ile atk ve hurda kalemlerinden meydana gelmektedir. Ayrca, Türkiye nin son 10 yldaki ara mal ithalatnn yardan fazlas, Almanya, Rusya, Çin, 6talya, ABD, Fransa ve 6ran dan gerçeklemektedir. Son 10 yl içerisinde Çin den gerçekletirilen ara mal ithalat 830 orannda artmtr. Ayrca, 2006 rakamlaryla, Çin, Türkiye nin ara mal ithalatnda, beinci sraya; toplam ithalatnda ise üçüncü sraya yerlemitir ylnda, yl sonu itibariyle gerçeklemesi beklenen d ticaret rakamlarna bakarsak; yl sonu itibariyle Türkiye nin ihracatnn 100 milyar$, ithalatnn ise 165 milyar$ olaca- tahmin edilmektedir. Söz konusu rakamlara bakld-nda; ihracat art hznn 17, ithalat art hznn ise, 20 orannda gerçekleece-ini, ihracatn ithalat karlama orannn ise 60 düzeyine geriledi-ini söyleyebiliriz. 3. TÜRK YE N N DÖNEM DI! T CARET NE GENEL B R BAKI! Türkiye nin d ticaretinde, 1980 sonras dönemde gerçekleen de-iim, bütün ekonomik yapda görülen geliimin genel bir açklamas niteli-indedir l ve 1970 li yllardan itibaren, ithal ikameci büyüme modellerinin yerini alan ihracata yönelik büyüme stratejisi, sermaye oluum oranlarndaki artn ve faktör üretkenli-indeki büyümenin ancak ihracattaki art ile sa-lanabilece-i, di-er bir deyile ticaretin, büyümenin lokomotifi oldu-u görüü önem kazanmtr(gübe, 1997: 23). Dolaysyla, 1980 ylndan sonra uygulamaya konan büyüme stratejilerinin temelinde, ihracat ve d ticaret yer almaktadr. Türkiye de bu sürece, 1980 li yllarn bandan itibaren d ticarete açk bir politika izleyerek uyum sa-lamaya çalmtr. Bu yüzden ihracatta görülen gelimeler, do-rudan ekonomiyi etkilemekte; ihracat yapan sektörler kimi zaman igücü talebi yaratmakta, kimi zaman da üretim kompozisyonunu de-itirmektedir. 6hracatn mal kompozisyonunun dünya ekonomisinde yaanan de-iimler çerçevesinde ekillenmesi, Türkiye ekonomisinin dünya ekonomilerine uyumunun temel artn oluturmaktadr den günümüze kadar olan dönem, d rekabete açk kalknma stratejisinin uyguland-, d ticaretin ülke gündeminin ilk srasnda yer ald-, dolaysyla ihracatn öneminin topluma giderek artan bir ekilde benimsetilmeye çalld-, önemli yapsal ve yönetsel de-iikliklerin yaand- bir dönem olmutur. Türkiye nin d ticaretinin yapsal bir de-iim izledi-i 1980 den günümüze kadar olan döneme ilikin d ticaret yaps, ihracat ve ithalatn GSMH içerisindeki paylar, kii bana ihracat ve ithalat de-erleri ve ihracatn ithalat karlama oranlar, Tablo-1 de görülmektedir. Buna göre, kii bana ihracat ve ithalat de-erlerinde, yllar itibariyle bir art söz konusudur li yllarn banda kii bana ihracat 52$, kii bana ithalat 117$ iken, 1990 l yllarn banda kii bana ihracat 212$, kii bana ithalat 288$ dr ylnda ise; kii bana ihracat 1140$, kii bana ithalat 1861$ tutarnda gerçeklemitir li yllara gelinceye de-in 4 civarnda seyreden ihracatn GSMH ya katks, 1980 li yllardan itibaren 10 düzeyinin üzerine çkmtr. Hatta, ihracatn GSMH ya oran 2001 ylnda 21,6 ile en yüksek düzeyine ulamtr ylnda da, toplam ihracatn GSMH ya oran 17,4 düzeyinde iken, toplam ithalatn GSMH ya oran 28,4 düzeyinde gerçeklemitir.

10 Türkiye nin Dönüüm Sürecinde D) Ticaret Politikalar) Tablo-1: Döneminde Türkiye nin D Ticareti Yllar hracat (milyon$) thalat (milyon$) D: Ticaret Hacmi (milyon$) D: Ticaret Aç= (milyon$) hracatn thalat Kar:lama Oran () hracatn GSMH çerisindeki Pay () thalatn GSMH çerisindeki Pay () Ki:i Ba:na hracat ($) Ki:i Ba:na thalat ($) ,79 4,3 11, ,64 6,6 12, ,98 8,9 13, ,02 9,5 14, ,32 12,1 17, ,16 11,9 16, ,15 9,9 14, ,97 11,9 16, ,07 12,9 15, ,61 10,8 14, ,11 8,6 14, ,59 9,1 13, ,36 9,4 14, ,15 8,7 16, ,80 13,9 17, ,59 12,9 20, ,24 12,9 23, ,02 13,6 25, ,54 13,1 22, ,37 14,4 21, ,96 13,8 27, ,99 21,6 27, ,01 19,9 28, ,15 19,8 29, ,74 21,0 32, ,98 20,3 32, ,35 17,4 28, Kaynak: D6E Türkiye Ekonomisi 6statistik ve Yorumlar, D6E Türkiye 6statistik Yllklar, DTM Yllk Ekonomik Raporlarndan yararlanlarak tarafmzdan derlenmitir ylnda Türkiye nin ihracatnn toplam dünya ihracat içerisindeki pay 0,6 orannda gerçeklemitir. Ayn ylda, Türkiye nin ithalatnn toplam dünya ithalat içerisindeki pay 0,8 dir. Söz konusu oranlar, Türkiye nin d ticaretinin toplam dünya ticaretindeki paynn düük oldu-unu gözler önüne sermektedir Türkiye nin hracatnn Analizi Türkiye nin hracatnn Sektörel Analizi 6hracatta sanayi ürünlerinin paynn artrlmas amacyla, 1980 ylndan itibaren uygulamaya konan tevikler (vergi iadesi, ihracatçlarn döviz tutma yetkisi) etkili olmu ve 2007 döneminde sanayi ürünleri ihracatnn pay 36 dan 94 düzeyine yükselmitir. Sanayi ürünlerinin ihracat payndaki gelime, tarmsal mallar ihracatnn göreli paynn azalmasna paralel olarak gerçeklemitir. Söz konusu dönemde, sanayi mallar ihracatnn GSMH içindeki pay da, sürekli art göstermitir. Bu durum, iç talebin kontrol altnda tutulmasnn ve ihracatn parasal araçlarla tevik edilmesinin de bir sonucudur. Planl dönemin balangc olan 1963 ylnda, ihracatn 79'u tarm ve hayvanclk, 17 si ise sanayi ürünlerinden olumaktayd(dtm, 1998: 15-21) ylnda tarm kesiminin ihracat içerisindeki pay 56, sanayi kesiminin pay ise 36 olarak gerçeklemitir. Tarmsal ürünlerin ihracat gelirlerindeki göreceli pay, bu tarihten sonra izlenen tevik politikalarna ve döviz kurlarndaki ayarlamalara paralel olarak gerileyerek 1995 de 10 un altna dümütür. Buna karlk sanayi ürünlerinin pay, 1980 de 36 düzeyinden 2000 li yllarn banda 90 n üzerine yükselmitir. Bu artta, sanayi ürünleri ihracatn tevik edici politikalar, döviz kurlarndaki ayarlamalar ve iç talebi ksarak sanayi üretimini d piyasalara yönlendirmeye yönelik önlemler etkili olmutur(oa6b, 2000: 19-27). 6zlenen politikalar sonucunda, 2006 ylnda toplam ihracat

11 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye içerisinde sanayi ürünlerinin pay, 93,8 seviyesine ulamtr ylnda tarmsal ürünlerin toplam ihracattaki pay 4,1 e gerilemitir. Son 10 yl itibariyle ihracat içerisindeki düzeyini koruyan madencilik ve taocakçl- ürünlerinin 2006 ylndaki pay, 1,3 düzeyinde gerçeklemitir. Türkiye nin balca sektörlere göre ihracat yapsndaki de-iimi, Tablo-2 de düzenlenmitir. Tablo-2: Türkiye'nin 6hracatnn Balca Sektörlere Göre Da-lm (milyon $, pay) Yllar hracat Sanayi Pay Tarm Pay Madencilik Pay Balkçlk Pay Di=er Pay , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,621 Kaynak: D6E, DTM ve DPT Ekonomik Verilerinden yararlanlarak tarafmzdan derlenmitir. Uluslararas standart sanayi snflamasna (ISIC) göre Türkiye nin ihracat de-erlendirildi-inde; ihracat a-rlkl olarak imalat sanayi sektöründen olumaktadr. Toplam ihracat içerisinde, temel a-rl- oluturan alt sektörler kapsamnda; tarmsal ürünlerde a-rlkl pay, gda maddeleri oluturmaktadr. Tarmsal ürün ihracat içerisinde gda maddelerinin yan sra a-rlkl yer tutan bitkisel ürünler ise; pamuk, tütün, fndk ve kuru üzümdür. Sanayi sektörü içerisinde temel a-rl- oluturan sektörler ise, hazr giyim, dokumaclk, motorlu kara tatlar ve demir-çeliktir. Günümüzde ihracatta ilk sralarda yer alan ürünler; motorlu kara tatlar, tekstil ürünleri ve giyim eyalar, demir-çelik, elektrikli makine ve cihazlar ile kimyasal madde ve ürünleridir. Sanayi ürünlerinde lokomotif sektör, dokuma ve giyim sanayi ürünleridir. Ortalama olarak, Türkiye ihracatnn üçte birinden fazlasn bu alt sektör ürünleri oluturmaktadr. Daha sonra, demir-çelik sanayi ürünleri gelmektedir.

12 Türkiye nin Dönüüm Sürecinde D) Ticaret Politikalar) Sonuç olarak, Türkiye ihracatnn sektörel açdan de-erlendirecek olursak; ön plana çkan ana sektör, sanayi sektörüdür. Sanayi sektörü içerisinde önemli paya sahip olan alt sektörler ise; tekstil, motorlu kara tatlar ve demir-çelik sektörleridir Türkiye nin hracatnn Bölgesel Analizi Türkiye nin ihracat içerisinde a-rlkl pay, OECD ülkeleri oluturmaktadr. Anlan ülke grubunun yllar itibariyle toplam ihracat içindeki pay, art göstermektedir. Türkiye nin toplam ihracat içerisinde OECD ülkelerinin pay; 2006 ylnda 63,7 olarak gerçeklemitir. OECD ülkeleri içerisinde de, AB ülkeleri önemli bir yer tutmaktadr ylnda AB ülkelerine ihracat, toplam ihracat içerisinde 50 lik bir paya sahipken bu oran, 1979 ylndan itibaren 50 nin altna gerilemi, 1981 ylnda 33, 1982 ylnda 31 orannda gerçeklemitir. Söz konusu yllarda, AB ülkelerine ihracatn 30 seviyesine inmesinde, dünya petrol fiyatlarndaki artn önemli pay vardr. Türkiye nin ihracatnda AB ülkelerinin pay, 1983 den sonra 36 oran ile yeniden artmaya balam, 1985 de 40 lar seviyesine ulam, daha sonraki yllarda da giderek büyümütür(dpt, 2000: 31-39). Genel olarak, ihracatn ülke gruplar itibariyle da-lm incelendi-inde, Avrupa Birli-i ülkelerinin 50 gibi yüksek bir paya sahip oldu-u söylenebilir ylnda 48 milyar$ ihracat yaplan Avrupa Birli-i ülkelerinin toplam ihracat içerisinde 56 paya sahip oldu-u görülmektedir yl ihracatnda, Orta Do-u ülkeleri 13,2, Ba-msz Devletler Toplulu-u ülkeleri 8,2, Nafta ülkeleri 7,4, Afrika ülkeleri 5,3, Türk Cumhuriyetleri 2,3 paya sahiptir. Türkiye nin AB ülkelerine ihracatnda, en önemli paya sahip olan ülke Almanya'dr. Di-er OECD ülkeleri içerisinde yer alan ABD, 1945 ten sonra Türkiye nin ihracatnda önemli yer tutmaya balamtr. Türkiye nin ihracatnda ön plana çkan ülkeler ve bu ülkelerin toplam ihracat içerisindeki paylar srasyla; Almanya 11,3, 6ngiltere 8, 6talya 7,9, ABD 5,9, Fransa 5,4, 6spanya 4,3, Rusya Federasyonu 3,8, Hollanda 3, Belçika 1,6, Suudi Arabistan 1,2 dir. 6hracatta 2006 yl itibariyle ilk on sray oluturan ülkelerin, Türkiye nin toplam ihracat içerisindeki paylar toplam, 52,3 tür. Sonuç olarak, Türkiye ihracatnn bölgesel analizini de-erlendirecek olursak; ön plana çkan ülkeler, AB ülkeleridir. Ve AB ülkeleri içerisinde de a-rlkl paya sahip olan ülke, Almanya dr Türkiye nin hracatnn Mal Türleri tibariyle Analizi D ticaret içerisinde, geni ekonomik kategorilerin snflamasna (BEC) göre ihracat incelendi-inde; Tablo-3 e göre, ara mallar ihracatnn toplam ihracat içerisindeki pay, dönemi itibariyle çok fazla bir de-ime göstermemitir. Ara mallar ihracatnn toplam ihracat içerisindeki pay, yaklak 44 tür. Yatrm mallar ihracatnn toplam ihracat içerisindeki pay ise, yllar itibariyle art göstermektedir yl için yatrm mallar ihracatnn toplam ihracat içerisindeki pay 11 dir. Tüketim mallar ihracatnn toplam ihracat içerisindeki pay, yllar itibariyle 50 lik payn korumutur. Son yllarda biraz gerileyen tüketim mallar ihracatnn toplam ihracattaki pay 2006 ylnda 44 tür. Tüketim mallar ihracatnda önemli pay oluturan kalemler srasyla; yar dayankl tüketim mallar, dayanksz tüketim mallar, dayankl tüketim mallar, esas yiyecek ve içecek olan ilenmemi mallar, esas yiyecek ve içecek olan ilenmi mallar ile binek otomobillerdir yl itibariyle toplam ihracatn yaklak 44 ünü oluturan ara mallar içerisinde, a-rl- 70 lik pay ile sanayi için ilem görmü maddeler oluturmaktadr. Ayrca, tamaclk araçlarnn aksam ve parçalar, sanayi için ilem görmemi maddeler, di-er önemli kalemlerdir yl itibariyle toplam ihracatn 11 ini oluturan yatrm

13 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye mallar ise; sanayi ile ilgili tamaclk araç-gereçleri ile sermaye mallarndan olumaktadr. Tablo-3: Türkiye nin 6hracatnn Ana Mal Gruplar 6tibariyle Da-lm (milyon$, pay) Yllar hracat Ara Mal Pay Sermaye Mal Pay Tüketim Mal Pay Di=er Pay , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,623 Kaynak: D6E D Ticaret 6statistikleri, D6E Türkiye Ekonomisi 6statistik ve Yorumlar, DTM Balca Ekonomik Göstergeler, DPT Temel Ekonomik Göstergelerden yararlanlarak tarafmzdan derlenmitir. Sonuç olarak, Türkiye ihracatnn mal gruplar itibariyle analizini de-erlendirecek olursak; ön plana çkan mal gruplar ihracat, tüketim mal ve ara mal ihracatdr Türkiye nin hracatnn De=erlendirilmesi 6hracatn gelecek yllarda daha büyük artlar gösterebilmesi konusunda; sektörel ve bölgesel ba-mll-n çözümlenmesi önem kazanmaktadr. Uöyle ki, Türkiye nin ihracat, bölgesel olarak 50 pay ile Avrupa Birli-i ne ba-mldr. 6hracat yaps sektörel olarak ise; yaklak 35 lik pay ile tekstil ve giyim sektörüne ba-mldr. Bu noktadan hareketle denilebilir ki, ihracatn AB ülkeleri ile birlikte AB d ülkelere de yönlendirilmesi gerekmektedir. Böylece tek pazara ba-mllk azaltlarak pazar çeitlemesi sa-lanabilecektir. Türkiye nin büyüyen dünya ticareti içinde payn artrabilmesi için baz öncelikleri kabul etmesi gereklidir. Dünya ticaretinde hakim olan bölgesel yo-unlamay göz önüne alarak, yakn bölgesi ile ticari ilikilerini de gelitirmek zorundadr. Türkiye nin, ihracatn artrabilmesi, pazar bulma ve pazara ulama sorununun yan sra, baka önemli sorunlarn çözümüne de ba-ldr. Türkiye nin pazar yaratabilecek teknolojik bir ekonomik yapya henüz ulaamad- kabul edilirse, mevcut pazarn talebine