İÇİNDEKİLER Başlarken ÖĞRETMEN VE ÖĞRETMEN ADAYLARINA...1 İyi Öğretmen Nasıl Olmalıdır?... 4 Kritik (Eleştirel) Düşünen Kişi Olarak Öğretmen... 5 Kendini Düzenleyici Bir Kişi Olarak Öğretmen... 6 I. Bölüm BİLİM - PSİKOLOJİ VE EĞİTİM PSİKOLOJİSİ 1.0. BİLGİYE DUYULAN İHTİYAÇ... 7 1.1..Bilginin Kaynağı... 8 1.2. Problem Çözmenin Pratik Dayanakları... 9 1.3. Bilim... 10 1.4. Bilimin İşlevi... 11 1.5. Bilimin Temel Nitelikleri... 12 2.0. BİLİMSEL YÖNTEM... 13 2.1. Bilimsel Yöntemin Aşamaları... 14 2.2. Betimsel Yöntemler... 15 2.3. Klinik Yöntem... 16 2.4. Testler... 17 2.5. Deneysel Yöntem... 17 2.5.1. Değişken-Tanımı ve Türleri... 18 2.5.2. Deneysel Yöntem ve Deneme Modelleri... 19 2.6. İstatiksel Yöntem... 21 2.6.1. Farkların Önem Derecesi... 22 2.6.2. Korelasyon (İlişki)... 23 3.0. PSİKOLOJİ NEDİR?... 27 3.1. Psikolojinin İnsan Davranışına Bakışı... 29 3.2. Psikolojinin Alt Dalları... 30 vii
II. Bölüm GELİŞİM 1.0. GELİŞİMİN TEMEL TEMEL KAVRAMLARI... 35 1.1. Büyüme... 36 1.2. Olgunlaşma... 36 1.3. Hazırbulunuşluk... 36 2.0. GELİŞİMİN TEMEL İLKELERİ... 37 3.0. GELİŞİMDE KRİTİK DÖNEMLER... 38 4.0. KALITIM VE ÇEVRENİN DAVRANIŞA ETKİSİ... 40 5.0. YAŞAM DÖNEMLERİ-DÖNEMLERİN ÖZELLİKLERİ VE GELİŞİM GÖREVLERİ... 42 III. Bölüm BEBEKLİK VE İLK ÇOCUKLUKTA GELİŞİM Yeni Doğanda Refleksler... 47 Bebeklikte Psikomotor Gelişim... 48 1.0. BEBEKLİKTE İLKEL HAREKETLER... 49 1.1. Denge Sağlama... 49 1.2. Yerdeğiştirme (Lokomotor) Hareketler... 50 1.3. Manipülasyon Hareketleri... 50 2.0. İLK ÇOCUKLUKTA MOTOR GELİŞİM (24-72 Ay Arası)... 50 3.0. BEBEKLİK VE İLK ÇOCUKLUKTA BİLİŞSEL GELİŞİM... 51 3.1. Bebeklikte Bilişsel Gelişim... 52 3.1.1. Duyu-Hareket (Sensori Motor) Dönemi (0-2 Yaş)... 52 3.1.2. İşlem Öncesi (Preoperational) Dönem (2-7 yaş)... 56 4.0. DİL GELİŞİMİ... 59 4.1. Psikolingüistik Kuram... 59 4.1.1. Dil Öncesi Gelişim Dönemi... 59 4.1.2. Dilsel Gelişim Dönemi... 60 4.2. Öğrenme Kuramları ve Dilin Öğrenilmesi... 61 5.0. İLK ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE OYUN... 62 5.1. İşbirliği Kurucu ya da Örgütleyici-Tamamlayıcı Oyun... 63 6.0. İLK ÇOCUKLUKTA SOSYAL GELİŞİM... 64 6.1. İlk Sosyal İlişkiler: Bağlanma ve Kopma... 64 6.2. Kopma... 67 6.3. Psiko-Sosyal Gelişim ve Eric Erikson un Görüşü... 67 6.3.2. Özerkliğe Karşı Kuşku ve Utanç... 68 6.3.3. Girişimciliğe Karşı Suçluluk Duygusu... 69 7.0. İLK ÇOCUKLUK VE OKUL ÖNCESİ DÖNEMDE HEYECAN GELİŞİMİ... 70 7.1. Heyecanların Tanımı ve Sınıflandırılması... 70 7.2. Heyecanların Kazanılması... 70 7.3. İlk Çocukluk Döneminde Bazı Belirgin Heyecanlar... 71 7.3.1. Saldırganlığın Gelişimi... 71 7.3.2. Çocuklarda Korku... 72 viii
8.0. BEBEKLİK VE İLK ÇOCUKLUKTA KİŞİLİK GELİŞİMİ... 74 8.1. Freud ve Psikoanalitik Kuram... 74 8.2. Kişilik Yapısı... 75 8.3. Psikoseksüel Gelişim Dönemleri... 76 8.3.1. Oral Dönem... 76 8.3.2. Anal Dönem... 77 VI. Bölüm ORTA ÇOCUKLUK DÖNEMİ (OKUL ÇAĞI 06-12 YAŞ) 1.0. FİZİKSEL GELİŞİM... 83 1.1. İskelet ve Kas Sistemi... 84 1.2. Motor Beceriler (Hareket Becerileri)... 84 2.0. OKUL ÇOCUĞUNDA BİLİŞSEL GELİŞİM... 85 2.1. Odaktan Uzaklaşma... 86 2.2. Tersine Çevrilebilirlik... 86 2.3. Dönüşümsel Düşünce... 87 2.4. Korunum... 88 2.5. Sınıflama... 89 2.6. Sıralama... 89 2.7. Geçişlilik... 90 3.0. SOMUT İŞLEMLER DÖNEMİNDE KİŞİLİK GELİŞİMİ VE PSİKO-SOSYAL GELİŞME... 95 3.1. Psikoseksüel Gelişim... 95 3.1.1. Gizli (Latent) Dönem... 95 3.2. Psikososyal Gelişim... 96 3.2.1. Başarıya Karşı Aşağılık Duygusu... 96 V. Bölüm ERGENLİK DÖNEMİNDE GELİŞİM 1.0. ERGENLİK NEDİR, ERGEN KİMDİR?... 103 1.1. Ergenlikte Bedensel ve Cinsel Gelişim... 104 1.2. Ergenlerde Bilişsel Gelişim... 105 1.2.1. Piaget: Soyut İşlemler Dönemi... 106 1.2.2. Ergen Benmerkezliliği... 107 2.0. ERGENLİKTE KİMLİK GELİŞİMİ VE PSİKOSOSYAL GELİŞİM... 108 2.1. Psikoanalitik Kurama Göre Ergende Kimlik Gelişimi... 108 2.2. Psikososyal Gelişim... 109 3.0. EGO SAVUNMA MEKANİZMALARI... 112 VI. Bölüm AHLAK GELİŞİMİ (Dewey, Piaget, Kohlberg ve Gilligan'a Göre Törel Gelişim) 1.0. DEWEY İN GÖRÜŞÜ... 122 1.1. Gelenek Öncesi Düzey... 122 1.2. Geleneksel Düzey... 122 1.3. Özerk Düzey... 122 ix
2.0. JEAN PİAGET NİN AHLAK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞLERİ... 122 2.1. Dışa Bağlı Dönem... 123 2.2. Özerk Dönem... 124 3.0. KOHLBERG VE AHLAK GELİŞİMİ... 124 3.1. Gelenek Öncesi Düzey... 125 3.1.1. Birinci Evre: Bağımlı Evre (Otoriteye İtaat ve Ceza)... 125 3.1.2. İkinci Evre: Bireycilik, Karşılıklı Çıkara Dayalı Alışveriş... 126 3.2. Geleneksel Düzey... 126 3.2.1. Üçüncü Evre: Karşılıklı Kişilerarası Beklentiler, Bağlılık ve Kişilerarası Uyum...126 3.2.2. Dördüncü Evre: Sosyal Sistemi Sürdürme ve Vicdan Evresi... 127 3.3. Gelenek Ötesi, Prensiplere Dayalı Düzey... 127 3.3.1. Beşinci Evre: Sosyal Anlaşma/Yararlılık ve Bireysel Haklar Evresi... 127 3.3.2. Altıncı Evre: Evrensel Ahlaki Prensipler Evresi... 128 4.0. C. GİLLİGAN VE AHLAK GELİŞİMİ (Farklı Bir Görüş)... 128 VII. Bölüm ÖĞRENMENİN KAPSAMI-ÖĞRENME KURAMLARI VE İNSANIN ÖĞRENMESİ 1.0. ÖĞRENME... 135 1.1. Öğrenmenin Kapsamı ve Tanımları... 135 1.2. Öğrenmeyle İlgili Temel Kavramlar... 136 1.2.1. Genel Uyarılmışlık Hâli... 136 1.2.2. Güdülenme ve Öğrenme... 137 1.2.3. Türe-Özgü Hazırolma... 138 1.3. Davranışı Açıklamada Öğrenme Yaklaşımları... 138 2.0. DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI... 140 2.1..Klasik Koşullanma... 140 2.1.1..Pavlov un Deneyleri ve Salya Koşullaması... 140 2.1.2. Kazanma ve Sönme... 141 2.1.3. Klasik Koşullama Örnekleri... 142 2.1.4. Genelleme ve Ayırdetmeyi Öğrenme... 142 2.1.5. Klasik Koşullamanın Bazı Kuramsal Yorumları... 143 2.1.6. Korku Koşullaması... 144 Tutumların Koşullanması... 145 2.1.7. Klasik koşullama ve Psikopatoloji... 145 2.1.8. Ait Olma veya Biyolojik Bağ... 146 2.2. Edimsel Koşullama (Operant Koşullama)... 148 Edimsel Koşullama (Edimsel Bir Davranışın Öğrenilmesi)... 148 2.2.1. Skinner Deneyleri... 148 2.2.2. Ayırdetme ve Edimsel Koşullanma... 149 2.2.3. Klasik Koşullama ile Edimsel Koşullama Arasındaki Farklar... 150 2.2.4. Kaçınma Koşullaması... 150 2.2.5. Operant Şartlanma Kuramında Uyarıcı Kontrolü... 152 2.2.6. Edimsel Davranışın Söndürülmesi... 152 x
2.3..Öğrenmede Diğer Davranışçı Yaklaşımlar... 153 2.3.1 J. B. WATSON... 154 2.3.2..E. R. GUTHİRE... 155 3.0. BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMI... 164 Bilişsel Öğrenme... 164 3.1. Kavrama Deneyleri... 166 3.2. Bilginin Oluşması ve Unutma... 166 3.3. Bilişsel Öğrenme ve Problem Çözme... 168 3.4. Wertheimer in Bilişsel Öğrenmeye Katkısı Üretici Düşünme... 169 3.5. Edward Chace Tolman- Amaçlı DavranışçılıkÖğrenmede Beklentinin Rolü ve Örtülü Öğrenme...171 3.6. Örtülü Öğrenme... 172 3.7. Yer Öğrenme... 173 4.0. SOSYAL BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMI... 176 4.1. Sosyal Bilişsel Kuramın Genel Prensipleri... 177 4.1.1. Sosyal Bilişsel ve Operant Öğrenmede Pekiştireç-Ceza... 178 4.1.2. Sosyal Çevrenin Taklidi Pekiştirmesi ve Cezalandırması... 179 4.1.3. Operant Koşullamanın Sosyal Öğrenmeye Etkisi... 181 4.1.4. Sosyal Bilişsel Öğrenme Açısından Pekiştirme ve Ceza... 181 4.2. Sosyal Öğrenmede Bilişsel Faktörler... 182 4.2.1. Sosyal Bilişsel Öğrenmede Karşılıklı Neden-Sonuç İlişkisi... 183 4.2.2. Model Alma (Modelling)... 185 4.2.3. Model Tipleri... 185 4.2.4. Model Almayla Öğrenilebilen Bazı Davranışlar... 185 4.2.5..Modelden Öğrenme İçin Gerekli Süreçler... 188 4.2.6. Modelden Öğrenmenin Davranışa Etkileri... 191 4.4. Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramının Eğitime Katkıları... 193 4.5..Sosyal-Bilişsel Öğrenme Kuramında Öz-Yeterlik ve VIII. Bölüm PEKİŞTİRME 1.0. PEKİŞTİRMENİN TANIMI... 205 1.1. Birincil ve İkincil Pekiştireçler... 206 1.2. Olumlu ve Olumsuz Pekiştirme... 207 1.3. Koşullanmış Pekiştirme... 208 2.0. PEKİŞTİRME TARİFELERİ... 209 2.1. Aralıklı Tarifeler... 209 2.2. Oranlı Tarifeler... 210 2.3. Pekiştirmenin Miktarı ve Gecikme Süresi... 211 3.0. DAVRANIŞI BİÇİMLENDİRME... 212 4.0. SÖNDÜRME VE BASTIRMA... 217 4.1. Unutma... 218 4.2. Söndürme... 218 4.3. Bastırma (Ceza)... 219 xi
IX. Bölüm BİLGİYİ İŞLEME KURAMI VE İNSANIN ÖĞRENMESİ 1.0. BİLGİYİ İŞLEME KURAMI... 225 1.0.1. Duyusal Kaydediciler... 226 1.0.2. Algı ve Algılama... 228 1.1. Kısa Süreli Bellek... 230 1.1.1. Kısa Süreli Belleğin Evreleri... 236 1.1.1.2. Saklama... 237 1.1.1.3. Geri Çağırma... 238 1.1.2. Kısa Süreli Bellek ve Öğrenme... 240 1.2. Uzun Süreli Bellek... 242 1.2.1. Anısal Bellek (Episodic Memory)... 243 1.2.2. İşlemsel Bellek (Procedural Memory)... 244 1.2.3. Anlamsal Bellek (Semantik Memory)... 244 1.3. Şema ve Şemalar... 246 1.3.1. Kodlama... 247 1.4. Saklama ve Geri Çağırma... 249 X. Bölüm İNSANIN ÖĞRENMESİ 1.0. SÖZEL ÖĞRENME VE ÇEŞİTLERİ... 253 1.1. Kelime Öğrenme... 254 1.2. Taklit... 254 1.3. Kavram Öğrenme... 255 1.4. Bağsal Öğrenme... 255 2.0. ÖĞRENME YETENEĞİ... 256 2.1. Zekâ... 256 2.2. Yaş... 257 2.3. Genel Uyarılmışlık Hâli ve Kaygı... 257 3.0. ESKİ ÖĞRENİLENİN AKTARILMASI... 258 4.0. ÖĞRENME STRATEJİLERİ... 261 4.1. Aralıklı ya da Toplu Öğrenme... 261 4.2. Sonuçlar Hakkında Bilgi... 262 4.3. Okuma ya da Anlatma... 263 4.4. Bütün Hâlinde ya da Parçalara Bölerek Öğrenme... 271 4.5. Programlanmış Öğrenme... 263 5.0. ÖĞRENME MALZEMESİ... 264 5.1. Algısal Ayırtedilebilirlik... 264 5.2. Çağrışımsal Anlam... 266 5.3. Çağrışımsal Basamaklar Dizisi ve Kavramsal Basamaklar Dizisi... 266 6.0. HATIRLAMA VE UNUTMA... 267 6.1. Hatırda Tutmanın Ölçülmesi... 267 6.2. Hafızada Tutulan Miktar... 269 6.3. Öğrenmenin Hazırlanabilirlik Derecesi ve Öğrenmenin Eskiliği... 270 xii
XI. Bölüm GÜDÜLENMENİN DOĞASI VE TANIMI 1.0. GÜDÜLENMENİN DOĞASI VE TANIMI... 287 1.1. Güdüsel Döngü... 288 2.0. GÜDÜLENMEDE HEDEFLER... 288 2.1. Olumlu ve Olumsuz Hedefler... 288 2.2. Öğrenilmemiş ve Öğrenilmiş Hedefler... 289 3.0. GÜDÜLERİN İŞBİRLİĞİ... 290 3.1. Güdülerin İşbirliği ve Çatışma... 291 4.0. GÜDÜLENME ÇEŞİTLERİ... 293 4.1. Başarı Güdüsü... 294 4.2. Çok Fazla Güdülenme ve Başarı... 295 4.3. Başarı Güdüsü ve Başarısızlık Korkusu... 295 4.4. Başarı Güdüsü ve Diğer Değişkenler... 296 4.5. Başarı Güdüsü Nasıl Artırılabilir?... 297 5.0. GÜDÜNÜN YÖNÜ... 298 5.1. Yapmayı Hedefleme Yerine Öğrenmeyi Hedefleme... 299 5.2. Başarısızlıktan Kaçınma Yerine Başarmak İçin Çalışma... 300 5.2.1. Öğrenilmiş Acizlik ve Öğrenilmiş Başarısızlık... 304 6.0. BAŞARI VE KAYGI... 304 7.0. ÖĞRENCİYİ GÜDÜLEMEDE ÖDÜL... 306 XII. Bölüm SINIFTA ZAMAN YÖNETİMİ VE DİSİPLİN KURALLARI 1.0. SINIFTA ZAMAN YÖNETİMİ VE DİSİPLİN KURALLARI... 309 1.1. Öğrenme için Zamanın Önemi Nedir?... 310 1.2. Öğretime Ayrılan Sürenin Kullanılması... 310 1.2.1. Zaman Kaybını Önleyiniz... 311 1.2.2. Dersin Geç Başlayıp, Erken Bitmesini Önleyiniz... 312 1.2.3. Dersin Kesintiye Uğramasını Önleyiniz... 312 1.2.4..Sınıf İçi Yapılması Gereken Rutin İşlemleri Çabuk Fakat Yumuşak Bir Şekilde Uygulayınız... 313 1.2.5. Disiplin için Harcanan Zamanı En Aza İndiriniz... 313 1.3. Öğretim Süresini Etkili Kullanma... 314 1.3.1. Devinimi Sürdürünüz... 314 1.3.2.. Öğretimi Akıcı Bir Şekilde Sürdür, Konu ve Aktivite Geçişlerini Yumuşak Yapınız...315 1.3.3. Geçişleri Denetimin Altında Tutunuz... 316 1.3.4. Grubun Derse Odaklanmasını Sağlayınız ve Sürdürünüz... 317 1.3.5. Farkında Olunuz (Uyanık Olunuz)... 318 1.3.6. Dersi Kesmeden Müdahale Ediniz... 319 2.0. ETKİLİ SINIF YÖNETİMİNE KATKI SAĞLAYABİLECEK BAZI ÖNERİLER... 319 2.1. Öğretim Yılına İyi Başlangıç Yapınız... 319 2.2. Dersliği (Sınıfı) Etkili Bir Öğretime Elverişli Şekilde Düzenleyiniz... 320 2.3. Sınıftaki Kuralları Belirleyiniz... 320 xiii
3.0. SIK GÖRÜLEN YANLIŞ DAVRANIŞLARI DÜZELTMEDE İZLENEBİLECEK BAZI STATEJİLER... 321 3.1. En Az Müdahale Prensibi... 322 3.1.1. Önleme... 323 3.1.2. Sözel Olmayan İpuçları... 323 3.1.3. Olumlu Davranışı Övme... 324 3.1.4. Diğer Öğrencileri Övme... 324 3.1.5. Sözel Uyarılar... 324 3.1.6. Tekrarlayan İkazlar... 325 3.1.7. Sonuçlara Katlanma... 327 4.0. ÖĞRENCİ KUSURLU DAVRANIŞINI NASIL SÜRDÜRÜR?... 328 4.1..Öğretmenin Dikkati-İlgisi... 327 4.2. Öğrencilerin İlgisi-Dikkati... 329 4.2.1. Arkadaş Grupları Tarafından Desteklenen Uyumsuz Davranışlarla Başetme... 329 4.2.2. Hoşa Gitmeyen Durum ve Davranışlardan Kurtulma... 330 5.0. SINIFTA UYGULANABİLECEK TİPİK PEKİŞTİREÇLER... 331 5.1. Uygun Olmayan Davranışı Görmezlikten Gelme (Aldırmama)... 332 5.2. Eğer Gerekliyse, Cezalandırınız ve Cezanın Ölçütlerini Belirleyiniz... 333 5.3. Pekiştireç Kullanmayı Giderek Azaltınız... 335 6.0. UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZ ROGRAMLARI... 336 6.1. Ev Temelli Pekiştirme... 336 6.2. Marka Biriktirme... 338 6.3. Gruba Bağlı Programlar... 339 FAYDALANILAN KAYNAKLAR... 343 xiv