YÖNETİM VE EKONOMİ Yıl:2010 Cil:17 Sayı:1 Celal Bayar Üniversiesi İ.İ.B.F. MANİSA Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz 1 Doç. Dr. Zeynep KARAÇOR Selçuk Üniversiesi, İ.İ.B.F., İkisa Bölümü, KONYA Dr. Burcu GÜVENEK Selçuk Üniversiesi, İ.İ.B.F., İkisa Bölümü, KONYA ÖZET 1980 li yıllarda başlayan özelleşirme ve serbesleşirme poliika ve uygulamalarının önemli bir ayağını elekrik enerjisi piyasaları oluşurmuş, bu konuda pek çok önemli kanun yürürlüğe konmuş ve piyasaların işleyişine ilişkin önemli değişiklikler yapılmışır. Ancak enerji piyasası reformları başlığı alında oplanan bu köklü değişikliklerin sağlıklı bir enerji piyasası oluşurulması için yeerli olup olmadığı hala arışma konusudur. Bu çalışmada Türkiye de elekrik üreimini gerçekleşiren kuruluşlardan EÜAŞ ve ayrıcalıklı şirkelerin üreimlerine ilişkin 1970-2007 yılları arasında 38 yılı kapsayan üreim verileri veriler kullanılmış, bu veriler bir akım isaisiki ve görsel eslerden geçirilerek analizde kullanılacak olan ARIMA Modeline uygun hale geirilmişir. Sonrasında veriler kullanılarak oluşurulan modeller içerisinde en uygunu seçilerek müdahale analizine geçilmişir. Bu aşamada modele kukla değişkenler ilave edilerek reformların ekisi sınanmışır. Sonuç olarak reformların EÜAŞ ve ayrıcalıklı şirkelerin elekrik üreimleri üzerinde nasıl bir ekiye sahip olduğuna ilişkin eldeki bulgular yorumlanmış, mevcu reformların söz konusu kuruluşların elekrik enerjisi üreimi üzerinde kısa vadede olumlu bir ekiye sahip olmadığı oraya konmuşur. Anahar Kelimeler: Türkiye Enerji Piyasaları, Enerji Piyasası Reformları, ARIMA Modeli, Müdahale Analizi. JEL Sınıflaması: C22, C51, K23 Reforms The Effecs of The Energy Marke Reforms on Elecriciy Marke: The Case of EUAS and Privileged Companies ABSTRACT The marke of elecriciy energy formed an imporan sep of he policy and implemenaion of privaizaion and liberalizaion beginning on 1980's and very imporan laws were pu ino force abou his issue and some imporan changes abou running of he markes were made. However, he maer wheher he radical changes colleced under he heading Reforms for Energy Marke are sufficien or no for forming a healhy energy marker is sill under discussion. In his sudy he generaion daa covering 38 years beween 1970-2007 abou he oal elecriciy generaion, elecriciy generaion of Elecriciy Generaion Co. Inc.(EUAS) and privileged companies, an esablishmen generaing elecriciy, were used and hey were made suiable o he ARIMA Model, which will be used during analysis, subjecing hese daa o some saisical and visual ess. Following his, selecing he bes one in he model formed, i was gone o inervenion analysis. In his sage, adding he dummy variables o he model, he influence of he reforms was 1 Bu çalışma 09103018 no lu proje kapsamında Selçuk Üniversiesi BAP arafından deseklenen ve Doç. Dr. Zeynep KARAÇOR danışmanlığında Selçuk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü arafından kabul edilen dokora ezinin bir özeidir.
148 Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz esed. As a conclusion, he available findings abou how he reforms have an effec on he elecriciy generaions of he EUAS and privileged companies generaing energy were inerpreed and i was suggesed ha i had no a significan and posiive effec in he shor erm. Key Words: Turkish Energy Markes, Energy Markes Reforms, ARIMA Model, Inervenion Analysis. JEL Clasificaion: C22, C51, K23 1.GİRİŞ Yaşam gereksinimlerinin karşılanması için insanlığın doğuşundan bu yana enerjiye ihiyaç duyulmakadır. Enerji günümüzde gelişmeke olan ülkelerin kalkınma hamlelerini gerçekleşirebilmeleri ve gelişmiş ülkelerin büyümelerini sürdürebilmeleri için gerekli en önemli araçlardan biri haline gelmişir. Bu sebeple 19.yy başlarından iibaren özellikle elekrik enerjisi üreim, ileim ve dağıım olmak üzere üm al kollarıyla büün dünya ülkelerinin üzerinde durduğu konuların başında gelmekedir. Elekrik enerjisi piyasası su, doğal gaz, ileişim gibi piyasalara benzer şekilde doğal ekel özelliği gösermekedir. Doğal monopol piyasaları serbes piyasa özelliklerinin aksamasına sebep olmakadır ve piyasa aksaklıkları olarak nielendirilen bu olumsuzluklar kamu işlemelerinin faaliye gösermesi ve bu piyasaların düzenleyici bir kurum arafından düzenlenmesi gibi önlemlerle giderilmeye çalışılmakadır. Günümüz ekonomik koşullarında devlein üzerindeki borç yükünün yeerince fazla olması ve gerekli ilave yaırımlara yeerince finansman sağlayamaması sebebiyle üreimin daha düşük maliyele üreim yapabilecek firmalara devredilmesi ve bu firmaların düzenlemelerle denelemesi ve deseklemesi daha ekin bir çözüm olarak görülmekedir. Ülkemizde doğal monopol özelliği göseren pek çok piyasa 1980 li yıllarda iibaren üm dünyada benimsenen liberalleşme poliikalarına bağlı olarak özelleşirme kapsamına alınmışır. Bu sekörlerden birini oluşuran enerji piyasalarında da benzer açılımlar yaşanmış piyasa kademe kademe rekabee açılarak yaırımların arırılmasına çalışılmışır. Ülkemizde enerji piyasalarında 1980 lerden günümüze gerçekleşirilen ve özellikle son dönemlerde hız kazanan reform çalışmalarının elekrik enerjisi piyasaları üzerindeki ekisinin elekrik enerjisi üreen kuruluşlar bazında analiz edildiği bu çalışmada EÜAŞ ve ayrıcalıklı şirkelerin 1970-2007 yılları arasında 38 yılı kapsayan üreim verileri bir akım isaisiki ve görsel eslerden geçirilerek analizde kullanılacak olan ARIMA Modeline uygun hale geirilmişir. Sonrasında veriler kullanılarak oluşurulan modeller içerisinde en uygunu seçilerek müdahale analizine geçilmişir. Bu aşamada modele kukla değişkenler ilave edilerek reformların ekisi sınanmışır. 2. LİTERATÜR Elekrik piyasasının yeniden yapılandırılmasıyla ilgili çalışmalar da çoğunlukla piyasa gücü ve piyasa yapısı üzerinde yoğunlaşmakadır. Piyasa odaklı çalışmalara örnek olarak Borensein ve diğerleri (2002), Joskow ve Kahn (2002), Wilson (2002) ve Wolfram (1999) verilebilir. Çalışmaların daha çok bu
Yöneim ve Ekonomi 17/1 (2010) 147-166 şekilde yapılmasının sebebi ise firmaların ayrınılı maliye verilerinin alınmasında yaşanan zorluklar ve değerlendirme yapmak için erken olmasıdır. Bouin ve Michale (1991), Kwoka (1996), Klei ve Terrell (2001), Marin ve Vanseenkise (2001) ise çalışmalarında rekabeçi bir piyasanın düşük maliye, düşük fiya ve yüksek üreim verimliliği sağladığı sonucuna ulaşmışır. Levy ve Spiller (1996), Torp ve Rekve (1998), Jamasb ve Polli (2000) ve Villalonga(2000) ise özelleşirmenin bu başarı ve ya başarısızlığını bazı poliik ve sosyal kurallar arafından şekillendirilen pos-özelleşirme çerçevesinde açıklamakadır. Blöndal ve Pila (1997), regüle edilen beş hizme seköründeki düzenleyici reformların poansiyel ekilerini Amerika Birleşik Devleleri, Japonya, Almanya, Fransa ve İngilere den oluşan beş ülkenin panel verilerini kullanarak incelemişir. Sekör sekör ele alınan düzenleyici reformların poansiyel ekileri, maliye ve fiyalar, verimlilik, reformların varsayılan ekileri ve reformların nihai ekileri olarak al dallarda incelenmişir. Baroloi ve diğerlerinin (1998) çalışmasında, hem gelişmiş hem gelişmeke olan ülkelerden oluşan 38 ülkedeki elekrik üreiminin özelleşirmesi konusunda 1977-1997 verilerinden yararlanılmışır. Sonuç olarak özelleşirme sürecinin başarısı regülasyon derecesiyle yüksek derecede ve poziif bir korelasyona sahip olduğunu espi edilmiş, ekili regülasyonun özelleşirmenin başarısında önemli rolü olduğuna karar verilmişir. Seiner (2000) ve Haori ve Tsusui (2004) elekrik sekörü reformları ve elekrik fiyaları arasındaki ilişkiyi OECD üyesi gelişmiş ülkelere ai veriler kullanarak analiz emişir. Seiner (2000), elekrik endüsrisindeki düzenleyici reformların ekilerini oraya koyan bir panel daa analizi yapmışır. 1986-1996 yılları arasında 19 OECD ülkesi için panel daa sei kullanmış ve dikey büünleşme, elekrik piyasası varlığı ve ükeici için kullanılan değişkenlerin yanında elekrik üreimi piyasası liberalizasyonu, mülkiye ve genel veya kısmi olarak üreim özelleşirmesi için kukla değişkenler kullanmışır. Seiner ın analizine gör reformlar endüsriyi rekabele anışırmış, opan saış piyasası yaraarak ve elekrik elde eme ve dağıım aşamalarını ayırarak endüsri fiyalarında düşüş sağlamışır. Sonuç olarak endüsri ükeicisi reformlardan daha karlı çıkmışır. Seiner (2000) ın sonuçlarıyla uyuşan çalışmasıyla Zhang ve diğerleri (2002) özelleşirme, rekabe ve regülasyonun beraber ele alındığı çalışmaların son derece sınırlı olduğunu ve daha çok gelişmiş ülkeler için yapıldığını ileri sürmüşür. Bu sebeple analizinde üm bu fakörleri Asya, Afrika ve Lain Amerika da yer alan 51 gelişmeke olan ülke için beraber değerlendirmişir. 1983-2000 dönemini kapsayan panel daa sei kullanmış ve regülasyon, rekabe ve özelleşirmenin ekilerini analiz emişir. Zhang ve diğerleri (2008), çalışmalarında gelişmeke olan ve geçiş ekonomilerinden oluşan 36 ane ülke ele almış ve bu ülkelerin 1985-2003 dönemi verilerini kullanarak özelleşirme, rekabe ve regülasyonun elekrik üreim sekörü performansına olan ekisini ahmin emeye çalışmışır. Çalışma sonucunda 149
Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz rekabe performansı gelişirirken, özelleşirme ve regülasyon ekonomik performans üzerinde herhangi bir ekiye sahip olmamakadır. Türkiye ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde enerji seköründe gerçekleşirilen reformların ekilerinin çoğunlukla eorik olarak ele alındığı görülmekedir. Bunun sebebi reformların ekilerinin ekonomerik olarak analiz edilmesi için zaman bakımından yeerli verinin bulunamamasıdır. Reformları eorik olarak inceleyen çalışmalara örnek olarak Aiyas ve Duz (2003), Hepbaşlı (2005), Özkıvrak (2005) ve Bağdadıoğlu ve Odyakmaz (2009) ın Türkiye enerji sekörü reformlarını anlaıkları çalışmaları verilebilir. Erdoğdu (2006) ise çalışmasına Türkiye enerji piyasası reformlarını anlaarak başlamış devamında ise Türkiye 2005-2015 dönemi için elekrik enerjisi alep ahmini yapmışır. 3. VERİLERİN TANIMLANMASI ve EKONOMETRİK YÖNTEM Çalışmamızda Türkiye de elekrik üreimi faaliyeini gerçekleşiren ve Elekrik Üreim Anonim Şirkei (EÜAŞ), ayrıcalıklı şirkeler ve ooprodükörlerden oluşan üç kuruluşun 1970-2007 arası 38 yılı kapsayan yıllık verileri kullanılmışır. Bu veriler Türkiye Elekrik İleim Anonim Şirkeinin veri siseminden alınmışır. Teknik olarak ise E-views 6 pake programından yararlanılmışır. Türkiye de elekrik üreimi dikkae alındığında piyasada ağırlıklı olarak devlein faaliye gösermeke olduğu görülmekedir. Devlein ilk elekrik kurumu olan TEK 12 Temmuz 1970 arihinde 1312 sayılı kanunla kurulmuş, 25.10.1970 arihinde faaliyeine başlamışır. 1970 yılından 3096 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği 1984 yılına kadar TEK ekel olarak elekrik enerjisi seköründe üreim, ileim, dağıım ve edarik faaliyeini sürdürmüşür. 1984 yılında çıkarılan, 19.12.1984 arihli ve 18610 sayılı Resmi Gazee de yayımlanan 3096 sayılı Kanunla TEK in elekrik ekeli kaldırılmış, TEK dışındaki kuruluşların elekrik üreimi, ileimi, dağıımı ve icarei ile görevlendirilmesi konusunda maddelere yer verilmişir. 1993-1994 döneminde 93/4789 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile TEK, üreim ve ileim piyasalarından sorumlu olan Türkiye Elekrik Üreim İleim A.Ş. (TEAŞ) ve dağıım piyasalarından sorumlu olan Türkiye Elekrik Dağıım A.Ş. (TEDAŞ) olarak ikiye bölünmüşür. 2001 yılında çıkarılan 4628 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesiyle birlike TEAŞ üreim, ileim ve opan saış faaliyeleri üçe ayrılarak üreim faaliyeleri için Elekrik Üreim A.Ş. (EÜAŞ), opan saış faaliyeleri için Türkiye Elekrik Ticare ve Taahhü A.Ş.(TETAŞ) ve ileim faaliyeleri için de Türkiye Elekrik İleim A.Ş. (TEİAŞ) kurulmuşur. Devle halen EÜAŞ çaısı alında, devlein genel ekonomi ve poliikasına uygun olarak elekrik üreim faaliyelerini sürdürmekedir. Çalışmanın ekonomerik uygulama kısmında veri oluşurulması ve kullanılmasında kolaylık sağlaması amacıyla devlein elekrik üreim rakamları, TEİAŞ veri siseminde yer aldığı şekilde, günümüzde elekrik üreimini gerçekleşiren EÜAŞ başlığı alında anımlanmış, 1970-2007 yılları arasında 150
Yöneim ve Ekonomi 17/1 (2010) 147-166 devlein yapmış olduğu elekrik üreim rakamları bu başlık alında modele dahil edilmişir. 3096 Sayılı Kanun ile TEK dışındaki kuruluşların elekrik üreimi, ileimi, dağıımı ve icarei ile görevlendirilmesine ilişkin usul ve esaslar düzenlenmiş sonrasında yap işle devre modeliyle faaliye göseren ayrıcalıklı şirkeler elekrik üreimine başlamışlardır. Çukurova Elekrik A.Ş. Kepez Elekrik A.Ş. ve Akaş A.Ş. gibi özel sermaye şirkeleri bu konuda icari faaliye göseren şirkelere örnek olarak verilebilir. Elekrik üreimini gerçekleşiren ve analizimizde kullanılan bir diğer değişken ayrıcalıklı şirkelerdir. Özellikle 2001 yılından sonra daha çok hidroelekriğin oplam üreim içindeki payının gerilemesine bağlı olarak ayrıcalıklı şirkelerin payında önemli azalmalar yaşanmış, 2004 yılından sonra ise elekrik üreimleri amamen durmuşur. Dolayısıyla bu değişken analizimizde bu durum dikkae alınarak 2004 yılına kadar olan verilerle kullanılmışır. Analizimize dahil edilen diğer bir kuruluş grubu olan ooprodükörler ise kendi ihiyaçlarını karşılamak üzere üreim esisi kurulması ve üreim fazlası olması durumunda üreilen elekrik enerjisi ve/veya kapasiesinin müşerilere saışını yapabilen üzel kişilerdir. Buna göre öncelikli olarak oraklarının elekrik enerjisi ihiyaçlarını karşılamak amacıyla üreim esisi kurulması, üreilen elekrik enerjisi ve/veya kapasienin grup oraklarına saılması faaliyelerini, üreim fazlası olması durumunda ise üreim fazlasının müşerilere saışı ve bununla ilgili faaliyeleri yerine geirirler. Rekabe oramında saış yapılmasına ise ancak EPDK arafından belirlenecek orandaki mikarlarda izin verilmekedir (Elekrik Piyasası Lisans Yönemeliği, 2002). Enerji piyasalarında yürürlüğe konulan ve reformların önemli üç ayağını oluşuran 3096, 3996 ve 4628 sayılı Kanunlar ise modele kukla değişken olarak dahil edilmişir. Söz konusu reformların ekilerinin ani (pulse) olarak meydana gelip kaybolmayacağı biraz ekisini sürdüreceği, yani kademeli (sep) olacağı düşünülmekedir. Bu sebeple kukla değişkenler modele eklenirken bu dikkae alınarak eklenmişir. Modele dahil edilmesinde kolaylık sağlaması bakımından kanun sayılarıyla ele alınan bu değişkenler genel iibariyle yürürlüğe konuldukları yıldan iibaren yapılan önemli değişiklikleri de içermekedir. Örneğin 3096 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği yıl olan 1984 yılı, TEK in yeniden yapılandırılması ve bir kamu ikisadi eşebbüsü (KİT) haline gelmesi bakımından da önem aşımakadır. 3996 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği 1994 yılında ise bu kanunun uygulanmasını düzenleyen 5907 sayılı karar yürürlüğe girmiş ve YİD modelini eşvik emek amacıyla bu projelere Hazine garanileri ve bazı vergi muafiyeleri geirilmişir. Ancak 1994 yılında doğrudan elekrik enerjisi alanında faaliye gösermeke olan KİT lerin özelleşirilmesi hakkındaki düzenlemelere yer veren ilk kanun olan 3974 sayılı Kanun, Anayasa Mahkemesi nin kararı ile ve sermayesinin amamı devlein olan TEK in üm varlığının ve ona bağlı birimlerin kamu hisselerinin saılmasının öngörüldüğü, elekrik üreim ve dağıımı gibi 151
Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz sraejik önemi olan alanlarda halka ve çalışana saılsa bile yasada önem geirilmedikçe payların hızla el değişirmesi sonucu ilk aşamada halka saılan kuruluşların sonradan yabancı sermaye gruplarının eline geçme ihimalinin olabileceği gerekçesiyle ipal edilmişir. Ayrıca bu dönemde TEK, üreim ve ileim piyasalarından sorumlu olan Türkiye Elekrik Üreim İleim A.Ş. (TEAŞ) ve dağıım piyasalarından sorumlu olan Türkiye Elekrik Dağıım A.Ş. (TEDAŞ) olarak ikiye bölünmüşür. 4628 sayılı Elekrik Piyasası Kanunun yürürlüğe girdiği 2001 yılında ise Türkiye enerji piyasalarını düzenleyen EPDK kurulmuşur. Bu dönemde yaşanan önemli bir gelişme de TEAŞ üreim, ileim ve opan saış faaliyelerinin üçe ayrılarak üreim faaliyeleri için Elekrik Üreim A.Ş. (EÜAŞ), opan saış faaliyeleri için Türkiye Elekrik Ticare ve Taahhü A.Ş.(TETAŞ) ve ileim faaliyeleri için de Türkiye Elekrik İleim A.Ş. (TEİAŞ) ın kurulmasıdır. Enerji piyasası reformlarının elekrik enerjisi üreen kuruluşlar üzerine ekisinin ne olduğu incelenirken ele alınan kuruluşların analizi ayrı ayrı yapılmışır. Bu analiz yapılırken öncelikle serilerin grafikleri incelenmiş seriyi küçük dalgalanmalardan arındırmak ve doğrusal hale geirmek amacıyla serinin logariması alınmışır. Sonrasında ise durağanlık şarını sağlayıp sağlamadıkları hipoez esleri ve bazı diagnosik esler yardımıyla değerlendirilerek seriler durağan hale geirilmişir. Bu nokadan sonra durağanlığı sağlanan serilerin oo korelasyonları ve kısmi ookorelasyonlarının değerlendirilerek uygun ARIMA modeli belirlenmişir. Buradan sonra analizimizin son aşamasını oluşuran Müdahale Analizine geçilmişir. Belirlenen ARIMA modeline enerji piyasalarında önemli dönüşümlerin yaşandığı 1984 yılında kabul edilen 3096 sayılı kanun, 1994 yılında kabul edilen 3996 sayılı kanun ve son olarak 2001 yılında kabul edilen 4628 sayılı kanunlar için D3096s *, D3996s ve D4638s kuklaları yaraılmış, ayrıca düzenlemelerin büyüme hızı üzerindeki ekisinin görülmesi amacıyla bu yıllara ilişkin rend ekisi 1, 2 ve 3 değişkenleri olarak modele ilave edilmişir. Bu aşamadan sonra rendlerin modelin içine dahil edilmesi sebebiyle değişkenlerin sadece logariması alınmış haliyle devam edilmiş, birinci farkı alınan ve alınmayan üm seriler derece haliyle modele alınmışır. Son olarak ise oluşurulan nihai modellere ilişkin yorumlamalara geçilmişir. 4. AMPRİK BULGULAR ve YORUMLANMASI Çalışmamızın emel amacı EÜAŞ ve ayrıcalıklı şirkelerin elekrik üreimi verilerinin 3096, 3996 ve 4628 sayılı kanunlardan ve dolayısıyla enerji piyasalarında gerçekleşirilen reformlardan nasıl ekilendiğini müdahale analizi yönemiyle analiz emekir. Ancak bu analize geçmeden önce verilerin bir akım eslerden geçirilerek analize uygun hale geirilmesi gerekmekedir. Bu anlamda * Kukla değişkenlerin yanında yer alan s harfleri sep kavramına karşılık gelmekedir. Seride kuklalardan kaynaklanan ekilerin ani (pulse) olarak meydana gelip kaybolmayacağı biraz ekisini sürdüreceği (sep) düşünülmekedir. 152
Yöneim ve Ekonomi 17/1 (2010) 147-166 öncelikle değişkenlerin ayrı ayrı analize uygun hale geirilmeleri sağlanacak ardından ARIMA modelleri yardımıyla uygun model belirlendiken sonra müdahale analizi ve reformların ekilerinin yorumlanması kısmına geçilecekir. 4.1. EÜAŞ nin Elekrik Üreimi Öncelikle seriyi küçük dalgalanmalardan arındırmak ve doğrusal hale geirmek amacıyla serinin logariması alınmışır. Logariması alınan EÜAS serisinin grafiği Şekil 1 de göserilmekedir. Şekil 1. Log(EÜAS) Serisinin Zaman Yolu Grafiği 11.5 LOG(EUAS) 11.0 10.5 10.0 9.5 9.0 8.5 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Şekil 2 de ise log(eüaş) serisinin Karezyen grafiğine yer verilmişir. Ookorelasyonu ifade eden korelogram incelendiğinde seride çok ciddi bir ookorelasyonun olduğu görülmekedir. Bu da serinin birim kök içerdiği yönünde çok ciddi bir kanı oluşurmakadır. Bu açıdan öncelikle oplam değişkenine ilişkin birim kök sınamalarına geçilecekir. Şekil 2. Log(EÜAS) Serisinin Karezyen Grafiği Tablo 1 de serinin durağan olup olmadığını es emede kullanılan birim kök esleri birlike raporlanmakadır. 153
ADF ADF (-1) PP PP (-1) KPSS KPSS (-1) Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz Tablo 1. Log(EÜAS) Serisinin Birim Kök Tesi Sonuçları ADF Tes İs. Mac Kinnon Kriik Değerleri Olasılık Değeri -1.126480 % 1 % 5 % 10-4.234972-3.540328-3.202445 0.9102 ADF Tes İs. Mac Kinnon Kriik Değerleri Olasılık Değeri -3.451946 % 1 % 5 % 10-3.626784-2.945842-2.611531 0.0154 PP Tes İs. Kriik Değerler Olasılık Değeri -1.318316 % 1 % 5 % 10-4.226815-3.536601-3.200320 0.8676 PP Tes İs. Kriik Değerler Olasılık Değeri -3.441701 KPSS Tes İs. 0.179878 KPSS Tes İs. 0.497970 % 1 % 5 % 10-3.626784-2.945842-2.611531 0.0158 Asimpoik Kriik Değerler LM İs. % 1 % 5 % 10 0.216000 0.146000 0.119000 Asimpoik Kriik Değerler LM İs. % 1 % 5 % 10 0.739000 0.463000 0.347000 Birim kök sınamalarında yaygın olarak kullanılan es eknikleri Augmened Dickey Fuller (ADF), Phillips-Perron (PP) ve Kwiakowski, Phillips, Schmid, Shin (KPSS) dir. Bu eslere ilişkin sonuçlar serinin birim kök sorunu olduğunu ve bu sorunun birinci fark alındığında giderildiğini gösermekedir. Logariması ve birinci farkı alınmış serinin grafiği Şekil 3 e göserilmekedir. Şekil 3. dlog(eüaş) Serisinin Zaman Yolu Grafiği 154.25.20.15.10.05.00 -.05 -.10 DLOG(EUAS) -.15 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Şekil 3 aynı zamanda EÜAŞ elekrik üreimi serisinin büyüme hızını gösermekedir. 1984 yılından sonra hızlı büyüme 1994 e düşme görülmekedir.
Yöneim ve Ekonomi 17/1 (2010) 147-166 Aslında 2001 den sonra büyüme hızı armış ama bu arihen sonra elimizde çok sayıda gözlem olmadığından bu isaisiksel olarak görülmemekedir. Şekil 4. dlog(eüaş) Serisinin Karezyen Grafiği Şekil 4 e birinci farkı ve logariması alınmış serinin Karezyen grafiğine yer verilmişir. Bu şekil de birim kök esi sonuçlarımızı doğrular bir nielik gösermekedir. Bu nokadan sonra durağanlığı sağlanan birinci dereceden farkı alınmış oplam serisinin oo korelasyonları ve kısmi ookorelasyonlarının değerlendirilerek uygun ARIMA modeli belirlenecekir. Tablo 2. Serinin ARIMA Modeli Sonuçları Değişken Kasayı S. Haa -İsaisiği Prob. C 0.057634 0.023103 2.494676 0.0181 AR(1) -0.444189 0.124631-3.564022 0.0012 AR(2) 0.666028 0.095938 6.942300 0.0000 MA(1) 1.405955 0.268899 5.228562 0.0000 Adjused R-squared 0.617411 S.D. dependen var 0.076431 S.E. of regression 0.047275 Akaike info crierion -3.158439 Sum squared resid 0.069284 Schwarz crierion -2.980685 Log likelihood 59.27269 Hannan-Quinn crier. -3.097079 F-saisic 19.28939 Durbin-Wason sa 1.613893 Tablo 2 ye göre uygun ARIMA modelimiz AR(2) ve MA(1) yani ARIMA (2,1,1) olarak belirlenmişir. Buna göre modelimizde iki ane AR bir beş ane MA kökü bulunmakadır. Belirlenen bu model durağan koşulunu henüz sağlamamakadır ancak müdahale analizi ile kuklalar eklenince bu problem oradan kalkmakadır. 155
Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz Buradan iibaren analizimizin son aşamasını oluşuran Müdahale Analizine geçilmekedir. Belirlenen ARIMA (2,1,1) modeline enerji piyasalarında önemli dönüşümlerin yaşandığı 1984 yılında kabul edilen 3096 sayılı kanun, 1994 yılında kabul edilen 3996 sayılı kanun ve son olarak 2001 yılında kabul edilen 4628 sayılı kanunlar için D3096s*, D3996s ve D4638s kuklaları yaraılmış, ayrıca düzenlemelerin büyüme hızı üzerindeki ekisinin görülmesi amacıyla bu yıllara ilişkin rend ekisi 1, 2 ve 3 değişkenleri olarak modele ilave edilmişir. Bu aşamadan sonra rendler modelin içine dahil edilmesi sebebiyle değişkenin birinci fark ve logariması alınmış haliyle değil sadece logariması alınmış haliyle devam edilecekir. Bu düzenlemeler yapılan modelin son hali Tablo 3 e göserilmekedir. Tablo 3. Müdahalelerin Ekisi ilave Edilmiş Nihai Modelin İsaisiki Sonuçları Değişken Kasayı S. Haa -İsaisiği Prob. C 10.19625 0.378418 26.94439 0.0000 D3096S 0.014616 0.070538 0.207204 0.8375 D3996S 0.064145 0.071313 0.899475 0.3767 D4628S -0.144296 0.069383-2.079703 0.0476 T1 0.092046 0.030906 2.978246 0.0062 T2-0.096736 0.031289-3.091658 0.0047 T3 0.028677 0.025523 1.123560 0.2715 AR(1) 1.552097 0.277848 5.586134 0.0000 AR(2) -0.607907 0.252782-2.404866 0.0236 MA(1) -0.997111 0.212486-4.692594 0.0001 Logy ε 0.998ε Oluşurulan nihai modelin denklemi ise şu şekilde oluşmakadır: = 10.196 + 0,015D3096S + 0.064D3996S 0.144D4628S + 0.092D3096T 1 0.096D3996T + 0.03D4628T + 1.552 log y 1 0.608 log y Tablo 3 e yer alan değerlerin ekonomik olarak yorumu ise şöyledir; D3096S değeri, 3096 sayılı kanunun oralama EÜAŞ üreimi üzerindeki ekisini çıkığı yıl iibariyle gösermekedir. Ancak bu kanunun isaisiksel olarak anlamlı (0.8375) bir ekisi bulunmamakadır. D3996S değeri, 3996 sayılı kanunun oralama EÜAŞ üreimi üzerindeki ekisini çıkığı yıl iibariyle gösermekedir. 2 + * Kukla değişkenlerin yanında yer alan s harfleri sep kavramına karşılık gelmekedir. Seride kuklalardan kaynaklanan ekilerin ani (pulse) olarak meydana gelip kaybolmayacağı biraz ekisini sürdüreceği (sep) düşünülmekedir. 156
Yöneim ve Ekonomi 17/1 (2010) 147-166 Ancak bu kanunun da isaisiksel olarak anlamlı (0.3767) bir ekisi bulunmamakadır. D4628S değeri ise, 4628 sayılı kanunun oralama EÜAŞ üreimi üzerindeki ekisini çıkığı yıl iibariyle gösermekedir. Bu kanunun ekisi isaisiksel olarak anlamlı (0.0003) ancak negaifir (-0.144296). Yani 4628 sayılı kanunun oralama üreim üzerinde olumsuz bir ekisi olmuşur. 1 değeri, 3096 sayılı kanunun EÜAŞ elekrik üreiminin büyüme hızı üzerindeki ekisini gösermekedir. Buna göre 3096 sayılı kanun yıllık oralama büyüme hızını %0.09 arırmışır (0.092046). Bu eki isaisiksel olarak da anlamlıdır (0.0062). Kanunun çıkığı yıldan bu yıla kadar olan oplam eki ise %1 (14* 0.09) olmuşur. 2 değeri, 3996 sayılı kanunun EÜAŞ elekrik üreiminin büyüme hızı üzerindeki ekisini gösermekedir. Bu kanunun yıllık oralama büyüme hızı üzerinde anlamlı (0.0047) ancak negaif (-0.096736) bir ekisi olmuşur. 3 değeri, 4628 sayılı kanunun EÜAŞ elekrik üreiminin büyüme hızı üzerindeki ekisini gösermekedir. Bu eki isaisiki olarak anlamlı bulunmamışır (0.2715). AR ve MA lara karşılık gelen değerler ise başka fakörlerin ekisini gösermekedir. Modelimizin doğruluğunun konrolü için köklerin birim çemberin içinde olup olmadığı, modulus rakamlarının 1 den küçük olup olmadığı konrol edilmiş ve eki-epki analizine yer verilmişir. Buna ilişkin sonuçlar ise Şekil 5, Tablo 4 ve Şekil 6 da göserilmekedir. Şekil 5. ARIMA Polinomlarının Ters Köklerinin Birim Çember Göserimi 1.5 Inverse Roos of AR/MA Polynomial(s) 1.0 0.5 AR roos MA roos 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 Tablo 4. ARIMA Polinomlarının Ters Köklerinin Tablo Göserimi AR Roo(s) Modulus Cycle 0.776049 ± 0.075201i 0.779684 65.04312 MA Roo(s) Modulus Cycle 0.997111 0.997111 Şekil 5 e üm kökler birim çemberin içinde Tablo 4 e ise modulus rakamları üm kökleri için 1 den küçük rakamlar almakadır. 157
Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz Şekil 6. ARIMA Polinomlarının Eki-Tepki Analizi Sonuçları 2 Impulse Response ± 2 S.E. 1 0-1 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 8 Accumulaed Response ± 2 S.E. 4 0-4 -8 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 Şekil 6 da yer alan ikinci grafik oplam rakamlara göre analiz sonuçlarına yer vermekedir ancak çalışmada birinci farkla çalışmamış olunması sebebiyle yapılacak yorumlamalarda ilk grafik dikkae alınacakır. Buna göre oplam elekrik üreimi üzerindeki 1 birimlik şokun ekisi 4,5-5 yılda sıfırlanmış, yani şokun ekisi 4,5 yıla kadar devam emiş, üreim bu süre içerisinde denge değerine geri dönmüşür. Kriik değerlerimiz ise (kırmızı çizgiler) yaklaşık 3 yılda sıfırı kesmiş, yani aslında şokların anlamlı ekisi 3 yıl sürmüşür. Şekil 7 de ise ookorelasyon ve kısmi ookorelasyonları konrol edilmişir ve güven aralığının dışına çıkan bir değer bulunmamakadır. Karezyen grafiğine göre de kriik değerler dışına çıkan bir değere raslanmamakadır. Model oldukça uarlı gözükmekedir. Şekil 7. Müdahale Analizi Yapılan Log(EÜAŞ) Serisinin Karezyen Grafiği 158
Yöneim ve Ekonomi 17/1 (2010) 147-166 Son olarak modelde ookorelasyon olup olmadığını es emek amacıyla Breusch-Godfrey LM Tesi yapılmışır. Bu esin boş ve alernaif hipoezleri şöyle oluşmakadır: H 0 : Sekizinci dereceden ookorelasyon bulunmamakadır. H 1 : Sekizinci dereceden ookorelasyon bulunmakadır. Tablo 5. Breusch-Godfrey LM Tes (8) F-is Prob. F(8,15) 2.677684 0.0734 Obs*R-squared Prob. Ki-Kare (8) 23.17921 0.0031 Bu ese ilişkin sonuçlar Tablo 5 e verilmekedir. Tes sonuçlarına göre boş hipoez reddedilemez ve modelde sekizinci dereceden ookorelasyon olmadığı sonucuna ulaşılır. 4.2. Ayrıcalıklı Şirkelerin Elekrik Üreimi Öncelikli olarak EÜAS elekrik üreimine ilişkin analizlerde uygulandığı gibi serinin küçük dalgalanmalardan arındırılması ve doğrusal hale geirilmesi amacıyla serinin logariması alınmışır. Logariması alınan EÜAŞ serisinin grafiği ise Şekil 8 de göserilmekedir. Şekil 8. Log(AYRICALIKLI) Serisinin Zaman Yolu Grafiği 8.50 LOG(AYRICALIKLI) 8.25 8.00 7.75 7.50 7.25 7.00 6.75 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Şekil 9 da ise log(ayricalikli) serisinin Karezyen grafiğine yer verilmişir. Ookorelasyonu ifade eden korelogram incelendiğinde seride çok ciddi bir ookorelasyonun olmadığı görülmekedir. Öncelikle AYRICALIKLI değişkenine ilişkin birim kök sınamalarına geçilecekir. 159
Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz Şekil 9. Log(AYRICALIKLI) Serisinin Karezyen Grafiği Tablo 6 da serinin durağan olup olmadığını es emede kullanılan birim kök esleri birlike raporlanmakadır. ADF PP KPSS Tablo 6. Log(EÜAŞ) Serisinin Birim Kök Tesi Sonuçları ADF Tes İs. Mac Kinnon Kriik Değerleri Olasılık Değeri -5.324195 % 1 % 5 % 10-4.262735-3.552973-3.209642 0.0007 PP Tes İs. Kriik Değerler Olasılık Değeri -5.318873 % 1 % 5 % 10-4.262735-3.552973-3.209642 0.0007 KPSS Tes İs. Asimpoik Kriik Değerler LM İs. 0.079236 % 1 % 5 % 10 0.216000 0.146000 0.119000 Tablo 6 da göserilen ADF, PP ve KPSS birim kök esi sonuçlarına göre seride birim kökün olmadığı yani serinin durağan olduğu söylenir. Ancak müdahale analizinde ayrıcalıklı şirkelerin elekrik üreiminin büyüme hızı üzerindeki ekisini göserebilmek için seri ARMA modeline birinci fark alınarak dahil edilmişir. Bu nokadan sonra durağanlık şarı sağlanmış olan AYRICALIKLI serisinin oo korelasyonları ve kısmi ookorelasyonlarının değerlendirilerek uygun ARIMA modeli belirlenmişir. ARIMA modelimiz AR(5) ve MA(4) yani ARIMA (5,1,4) olarak belirlenmiş ancak model bu haliyle çoklu doğrusal bağlanı sorunu aşımakadır. Bu sebeple model üzerindeki gerekli düzelmeler kukla değişkenler, rend değişkenler ve uygun AR ve MA kökleri birlike eklenerek bulunmuşur. Sayılan problemler ve parsimoni ilkesi gereği başlangıça modelde olmayan 160
Yöneim ve Ekonomi 17/1 (2010) 147-166 MA(8) kökü analize dahil edilmeke buna karşılık başlangıçaki AR ve MA kökleri analizde yer almamakadır. Ayrıca Ayrıcalıklı Şirkeler 2004 yılından sonra üreim yapmadığı için 4628 sayılı kanunun ekisi göz ardı edilmekedir. Dolayısıyla analizimizin bu kısmında modelimize sadece 3096 ve 3996 sayılı kanuna ilişkin kukla ve rend değişkenleri eklenmişir. Gerekli düzenlemeler ve düzelmeler yapılan modelin son hali ise Tablo 7 de göserilmekedir. Tablo 7. Müdahalelerin Ekisi ilave Edilmiş Nihai Modelin İsaisiki Sonuçları Değişken Kasayı S. Haa -İsaisiği Prob. C 7.257642 0.079129 91.71909 0.0000 D3096S 0.161158 0.223132 0.722255 0.4766 D3996S 0.138031 0.213327 0.647036 0.5233 T1 0.008558 0.031296 0.273463 0.7867 T2 0.003111 0.048985 0.063511 0.9498 MA(1) -0.037621 0.073727-0.510284 0.6142 MA(2) 0.091901 0.140065 0.656135 0.5175 MA(8) -0.890146 0.056984-15.62092 0.0000 Oluşurulan nihai modelin denklemi ise şu şekilde oluşmakadır: Logy = 7.257 + 0,161 D3096S + 0.138D3996S + 0.008D3096T + 0.003D3996T + ε 0.04ε 1 + 0.09ε 2 0. 09 Tablo 7 de yer alan değerlerin ve denklemin ekonomik olarak yorumu ise şöyledir; D3096S değeri, 3096 sayılı kanunun oralama Ayrıcalıklı şirkelerin üreimi üzerindeki ekisini çıkığı yıl iibariyle gösermekedir. Ancak bu kanunun isaisiksel olarak anlamlı (0.4766) bir ekisi bulunmamakadır. D3996S değeri, 3996 sayılı kanunun oralama Ayrıcalıklı şirkelerin üreimi üzerindeki ekisini çıkığı yıl iibariyle gösermekedir. Ancak bu kanunun da isaisiksel olarak anlamlı (0.5233) bir ekisi bulunmamakadır. 1 değeri, 3096 sayılı kanunun Ayrıcalıklı şirkelerin elekrik üreiminin büyüme hızı üzerindeki ekisini gösermekedir. Ancak bu kanunun yıllık oralama büyüme hızı üzerinde isaisiksel olarak anlamlı (0.7867) bir ekisi bulunmamakadır. 2 değeri, 3996 sayılı kanunun Ayrıcalıklı şirkelerin elekrik üreiminin büyüme hızı üzerindeki ekisini gösermekedir. Ancak bu kanunun yıllık oralama büyüme hızı üzerinde isaisiksel olarak anlamlı (0.9498) bir ekisi bulunmamakadır. AR ve MA lara karşılık gelen değerler ise başka fakörlerin ekisini gösermekedir. ε 8 161
Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz Modelimizin doğruluğunun konrolü için köklerin birim çemberin içinde olup olmadığı, modulus rakamlarının 1 den küçük olup olmadığı konrol edilmiş ve eki-epki analizine yer verilmişir. Buna ilişkin sonuçlar ise Şekil 10, Tablo 8 ve Şekil 11 de göserilmekedir. Şekil 10. ARIMA Polinomlarının Ters Köklerinin Birim Çember Göserimi 1.5 Inverse Roos of AR/MA Polynomial(s) 1.0 0.5 MA roos 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 Tablo 8. ARIMA Polinomlarının Ters Köklerinin Tablo Göserimi MA Roo(s) Modulus Cycle 0.005051 ± 0.997481i 0.997494 4.012936 0.693165 ± 0.705170i 0.988808 7.913495-0.683790 ± 0.704507i 0.981784 2.683661 0.978695 0.978695-0.969924 0.969924 Şekil 10 da üm MA kökleri birim çemberin içinde Tablo 8 de ise modulus rakamları üm MA kökleri için 1 den küçük rakamlar almakadır. Şekil 11. ARIMA Polinomlarının Eki-Tepki Analizi Sonuçları 162
Yöneim ve Ekonomi 17/1 (2010) 147-166 2 Impulse Response ± 2 S.E. 1 0-1 -2 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 1.5 Accumulaed Response ± 2 S.E. 1.0 0.5 0.0-0.5 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 Şekil 11 de yer alan ikinci grafik oplam rakamlara göre analiz sonuçlarına yer vermekedir ancak çalışmada birinci farkla çalışmamış olunması sebebiyle yapılacak yorumlamalarda ilk grafik dikkae alınacakır. Buna göre Ayrıcalıklı şirkelerin elekrik üreimi üzerindeki 1 birimlik şokun ekisi 8 yılda sıfırlanmakadır. Şekil 12 ise ookorelasyon ve kısmi ookorelasyonları konrol edilmişir ve güven aralığının dışına çıkan bir değer bulunmamakadır. Karezyen grafiğine göre de kriik değerler dışına çıkan bir değere raslanmamakadır. Model oldukça uarlı gözükmekedir. Şekil 12. Müdahale Analizi Yapılan Log(AYRICALIKLI) Serisinin Karezyen Grafiği Son olarak modelde ookorelasyon olup olmadığını es emek amacıyla Breusch-Godfrey LM Tesi yapılmışır. Bu esin boş ve alernaif hipoezleri şöyle oluşmakadır: H 0 : Sekizinci dereceden ookorelasyon bulunmamakadır. H 1 : Sekizinci dereceden ookorelasyon bulunmakadır. 163
Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz 164 Tablo 9. Breusch-Godfrey LM Tes (8) F-is Prob. F(8,15) 1.115095 0.3987 Obs*R-squared Prob. Ki-Kare (8) 11.20882 0.1901 Bu ese ilişkin sonuçlar Tablo 9 da verilmekedir. Tes sonuçlarına göre boş hipoez reddedilemez ve modelde sekizinci dereceden ookorelasyon olmadığı sonucuna ulaşılır. 5. GENEL DEĞERLENDİRME ve SONUÇ Ülkemizde enerji piyasalarında 1980 lerden günümüze gerçekleşirilen ve özellikle son dönemlerde hız kazanan reform çalışmalarının elekrik enerjisi piyasaları üzerindeki ekisinin elekrik enerjisi üreen kuruluşlar bazında analiz edildiği bu çalışmamızda Elekrik Üreim Anonim Şirkei (EÜAŞ) ve ayrıcalıklı şirkelerin 1970-2007 yılları arasında 38 yılı kapsayan üreim verileri kullanılmışır. Enerji piyasalarında yapılan reformların ve çıkarılan bir akım kanunların elekrik enerjisi üreimine kaılan kuruluşların oralama üreimi ve elekrik üreimi büyüme hızındaki ekisi değerlendirildiğinde; 3096 ve 3996sayılı kanunun EÜAŞ nin ve ayrıcalıklı şirkelerin elekrik üreimi üzerinde anlamlı bir ekisi bulunamamışır. 4628 sayılı Kanunun ise EÜAŞ nin oralama üreimi üzerinde olumsuz bir ekisi olmuş, ayrıcalıklı şirkeler bu kanunun ekisi bakımından analiz edilmemişir. Bu kanunların oplam elekrik üreimi ve kuruluşların elekrik üreiminin büyüme hızı üzerindeki ekileri incelendiğinde ise 3096 sayılı Kanunun EÜAŞ nin üreiminin büyüme hızı üzerinde poziif bir eki yaraığı gözlenmişir. Ancak bu kanunun ayrıcalıklı şirkelerin büyüme hızı üzerindeki ekisi anlamlı bulunmamışır. 3996 sayılı Kanun bakımından değerlendirildiğinde ise bu kanunun EÜAŞ nin üreiminin büyüme hızı üzerinde negaif bir eki yaraığı, ayrıcalıklı şirkelerin büyüme hızı bakımından ise anlamlı bir ekiye sahip olmadığı espi edilmişir. Son olarak 4628 sayılı kanunun ekisi değerlendirildiğinde bu kanunun EÜAŞ nin üreiminin büyüme hızı üzerindeki ekisinin ise anlamsız olduğu sonucuna ulaşılmışır. Ayrıcalıklı şirkeler ise bu eki bakımından analiz edilmemişir. Sonuç olarak ülkemizde 1980 li yıllardan günümüze gerçekleşirilmeye çalışılan reformların çoğunlukla Kanunlar üzerinde kaldığı piyasa üzerine ekisinin yeerince sağlanamadığı görülmüşür. Türkiye nin sağlıklı bir enerji piyasasına kavuşurulması için uzun ve zorlu çalışmalara ihiyaç göserdiği açıkır. Bunun alında yaan pek çok sebep bulunmakadır. Piyasada gerçekleşirilen serbesleşme ve özelleşirme faaliyelerine rağmen elekrik üreiminin büyük bir kısmı halen devle kurumları arafından gerçekleşirilmekedir. Ancak bu kurumların özel kesimle rekabe edebilecek güce
Yöneim ve Ekonomi 17/1 (2010) 147-166 sahip olabilmeleri için yapısal bir akım reformlara ihiyaçları bulunmakadır. En önemlisi bu kurumların da ıpkı özel kuruluşlar gibi rekabe koşulları alında faaliye gösermesi sağlanmalıdır. Maliye bazlı fiyalandırma anlayışı benimsenmeli, fiya ve üreim mikarı arz alep dengesi gözeilerek benimsenmelidir. Elekrik piyasalarının mevcu yapısını bir akım reformlarla değişirmeye ve gelişirmeye çalışan ülkeler incelendiğinde başarıya ulaşan ülkelerin elekrik piyasaların çoğunlukla gelişmiş, alyapı düzenlemelerinin amamlanmış olduğu dikkai çekmekedir. Dolayısıyla Türkiye gibi elekrik sekörünün gelişmesini am olarak amamlayamadığı gelişmeke olan ülkelerde elekrik alep arışı ve yeni yaırım ihiyacı devam emekedir. Bu sebeple öncelikli olarak yapılması gereken bu piyasalardaki yapısal aksaklıkları gidermek, ardından piyasaya yeni yaırımcıları çekecek cazip düzenlemeler yapmakır. KAYNAKÇA ATİYAS İ. and Duz M. (2003), Compeiion and Regulaory Reform in Turkish Elecriciy Indusry, Conference on EU Accession: Turkey, May 10-11, Ankara. BAĞDADIOĞLU N. ve ODYAKMAZ N. (2009), Turkish Elecriciy Reform, Uiliies Policy 17(1) 144-152. BARTOLOTTİ B., Fanini M and Siniscalca D. (1998), Regulaion and Privaizaion: The Case of Elecriciy, Working Paper, Deparmen of Economics and Finance, Universiy of Turin. BLONDAL S. and Pila D.(1997), The Economic Benefis Of Regulaory Reform, OECD Economic Sudies No. 28, 1997/I. BORENSTEIN S., Bushnell J.B., Wolak F.(2002), Measuring marke efficiencies in California s resrucured wholesale elecriciy marke, The American Economic Review 92 (5), p.p. 1376-1405. BOUİN D. and Michale C.A. (1991), Rebalancing he Public and Privae Secors: Developing Counry Experience, OECD, Paris. ERDOĞDU, (2006), Türkiye Enerji Piyasası Reformları: Ekonomik Analiz, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Uzmanlık Tezi. HATTORİ T. ve Tsusui M. (2004), Economic impac of regulaory reforms in he elecriciy supply indusry: a panel daa analysis for OECD counries, Energy Policy 32, p.p. 823-832. HEPBAŞLI, Arif (2005), Developmen and resrucuring of Turkey s elecriciy secor: a review, Renewable and Susainable Energy Reviews 9, 311 343. JAMASB T. and Polli M. (2000), Benchmarking and Regulaion of Elecriciy Transmission and Disribuion Uiliies: Lessons from Inernaional Experience, Working Paper, Universiy of Cambridge. JOSKOW L.P. and Kahn E.(2002), A quaniive analysis of pricing behavior in California s wholesale elecriciy marke during summer 2000, Energy Journal 23(4), p.p. 1-35. KLEIT A.N. and Terrel D. (2001), Measuring Poenial Efficiency Gains From Deregulaion Of Elecriciy Generaion: A Bayesian Approach, The Review of Economics and Saisics, 83(3), p.p. 523 530. KWOKA J.E. (1996), Power Srucure, Ownership, Inegraion and Compeiion in he US Elecriciy Indusry, Boson: Kluwer. LEVY B. and Spiller P.T. (1996), Regulaions, Insiuions and Commimen: Comparaive Sudies of Telecommunicaions, Cambridge: Cambridge Universiy Press. MARTİN R. ve Vanseenkise I. (2001), EU Telecommunicaions and Elecriciy Markes- Heading Towards Price Convergence?, Inereconomics, May/ June, p.p. 131-141. ÖZKIVRAK, Özlem (2005), Elecriciy resrucuring in Turkey, Energy Policy 33, pp.1339-1350. 165
Z.Karaçor & B. Güvenek / Enerji Piyasası Reformlarının Elekrik Enerjisi Piyasasına Ekisi: EÜAŞ ve Ayrıcalıklı Şirkeler Üzerine Bir Analiz STEINER (2000), Regulaion, indusry srucure and performance in he elecriciy supply indusry, OECD Economics Deparmen Working Paper, ECO/ WKP 11. TORP J.E. and Rekve P. (1998), Privaizaion in Developing Counries: Lessons o be Learn from he Mozombican Case, Transformaion, No:36, p.p. 73-92. VİLLALONGA B. (2000), Privaizaion and efficiency: Differeniaing Ownership Effecs from Poliical, Organizaional and Dynamic Effecs, Journal of Economic Behaviour & Organizaion, 42, p.p. 43-74. WILSON R. (2002), Archiecure of power markes. Economerica 70(4), p.p. 1299-1340. WOLFRAM C.(1999), Measuring duopoly power in he Briish elecriciy spo marke, The American Economic Review 89(4), p.p. 805-826. ZHANG Y-F., Kirkparick C. and Parker D. (2002), Cenre on Regulaion and Compeiion Working Paper Series, Paper No: 31, Elecriciy Secor Reform in he Effecs of Privaizaion, Compeiion and Regulaion, Published by Insiue for Developmen Policy and Managemen, Universiy of Mancheser. ZHANG Y-F., Parker D. and Kirkparick C. (2008), Elecriciy secor reform in developing counries: an economeric assessmen of he effecs of privaizaion, compeiion and regulaion. Journal of Regulaory Economics 33(2), p.p. 159-178. hp://www.eias.gov.r/ 166