TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜME VE CARİ İŞLEMLER DENGESİ İLİŞKİSİ

aürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 2, 2009 119 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜME VE CRİ İŞLEMLER DENGESİ İLİŞKİSİ Osman Mura TELTR (*) Harun TERZİ (**) Öze: Bu çalışmada, ekonomik büyüme ile cari işlemler dengesi arasındaki ilişki 1991:4-2005:4 dönemini kapsayan üçer aylık verilerle Türkiye ekonomisi için ahmin edilmişir. Değişkenler arasındaki ilişki, Granger nedensellik ve VR analizleri ile araşırılmışır. Ekonomerik analizler, büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasında, büyüme oranından cari işlemler dengesine doğru ek yönlü bir nedenselliğin olduğunu oraya koymuşur. nahar Kelimeler: Büyüme oranı, cari işlemler dengesi, Granger nedensellik, VR, eki-epki analizi bsrac: In his sudy, he relaion beween economic growh and curren accoun balance has been analyzed by he quarerly daa in he 1991:4-2005:4 period for he Turkish economy. The relaion beween he variables has been analyzed by Granger causaliy and VR analyses. Economeric sudies show ha here is a one way relaion from he growh rae o he curren accoun defici. Key Words: Growh rae, curren accoun balance, Granger causaliy, VR, impulse and response analysis I. Giriş Reel milli gelirdeki arış olarak da ifade edilen ekonomik büyüme oranı ile ekonomideki mal, hizme ve resmi karşılıksız ransferleri göseren cari işlemler dengesi arasındaki ilişki ve cari açık son yıllarda araşırmacıların ilgisini çeken önemli bir konu haline gelmişir. İlgili lieraür incelendiğinde büyüme ve cari denge ilişkisinde iki farklı yaklaşımın olduğu görülmekedir. Yaygın kabul gören ilk yaklaşıma göre, ekonomik büyüme ile cari işlemler dengesi arasında ers yönlü ve kuvveli bir nedensellik ilişkisi vardır (Debelle- Faruqee, 1996, Bagnai-Manzochi, 1998, Kandil-Greene, 2002). Büyüme oranındaki arışların cari işlemler dengesinde bozulmalara yol açığını ileri süren bu yaklaşıma göre, ekonomik büyüme ve cari denge arasındaki bu ers yönlü ilişkiye özellikle Türkiye başa olmak üzere gelişmeke olan birçok ülkede raslamak mümkündür. Gelişmeke olan ülkelerin önemli bir kısmı, üreimlerinde ihal girdiyi yüksek oranda kullandıklarından başka bir deyişle ihalaa dayalı büyüdüklerinden, ekonomik büyüme oranlarındaki arışlar sonucunda cari işlemler dengesinde ciddi bozulmalar ile karşı karşıya kalmakadırlar. İkinci yaklaşıma göre, büyüme oranındaki arış ile yüksek oranlı cari açıklar arasında zayıf ya da sisemaik herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunmamakadır. (*) rş. Gör. Karadeniz Teknik Üniversiesi SBE İkisa Bölümü (**) Prof. Dr. Karadeniz Teknik Üniversiesi İİBF İkisa Bölümü

120 Osman Mura TELTR, Harun TERZİ Bu çalışma ekonomik büyüme ile cari işlemler dengesi arasındaki ilişkiye yönelik yukarıda bahsedilen iki farklı yaklaşımdan hangisinin Türkiye için geçerli olduğunu es emeyi amaçlamakadır. Çalışma beş bölümden oluşmakadır. İkinci bölümde, Türkiye ekonomisinde büyüme ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişki ablo ve şekiller yardımıyla açıklanmışır. Üçüncü bölümde, ekonomik büyüme ve cari işlemler dengesi ilişkisini inceleyen değişik ülke deneyimlerinin de yer aldığı lieraür çalışması verilmişir. Dördüncü bölümde, ekonomerik analizde kullanılan veri sei hakkında bilgi sunulurken, beşinci bölümde, ekonomerik bulgulara yer verilmişir. Sonuç bölümü ise elde edilen bulgular ışığında yapılan değerlendirmeleri içermekedir. II. Türkiye de Ekonomik Büyüme-Cari Denge İlişkisi Son dönemde Türkiye ekonomisinde birçok ekonomik gösergede iyileşme gözlemlenirken cari açıkaki arış ciddi bir sorun olarak göze çarpmakadır. 2002 yılında 1.5 milyar dolar civarında olan cari açık, ilerleyen yıllarda sürekli ararak 2004 de 15.6, 2005 de 22.6 ve 2007 de 37.9 milyar dolar seviyesine yükselmişir. Özellikle 1990 yılından iibaren yaşanan ekonomik krizlerin ödemeler bilançosu kaynaklı oluşu ve kriz yıllarından önce Cari çık/gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) oranının lieraürde ileri sürülen %4-5 lik eşik değerlerini aşması olası bir ekonomik krizin gösergesi olduğu endişesini gündeme geirmekedir. 2000-2006 döneminde Cari çık/gsmh oranının %4-5 lik eşik değerini sık sık aşığı görülmekir (Şekil 1). 3 1-1 -3-5 -7-9 -11-4,91 2,33-0,99-3,34 Cari Denge/GSMH -4,82-6,26-8,2 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Şekil 1: Cari İşlemler Dengesi/GSMH (2000-2006, milyon dolar) 2000-2006 döneminde dikka çeken diğer bir husus ekonomik büyüme oranındaki sürekli arışır. Büyüme oranındaki arışın arkasında ihalaaki hızlı ve yüksek oranlı yükselişin ekisi oldukça fazladır. 2000-2006 döneminde ihala %171 oranında ararak 134.378 milyar dolar olarak gerçekleşmişir.

aürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 2, 2009 121 Toplam ihala hacminin içerisinde ara malı ihalaının %70 ler seviyesinde olması, ihalaaki arışın daha çok girdi alebinden kaynaklandığının önemli bir gösergesidir. Dolayısıyla ekonomik büyümedeki arış ara malı ihali ağırlıklı ihala hacmindeki yükselme ile bağlanılı olarak oraya çıkmakadır. İhraca gelirlerinin çoğu kez ara malı ihalaını bile karşılayamadığı bu dönemde ihala hacmindeki yüksek oranlı arışlar dış icare dengesinde köüleşmelere yol açarak cari işlemler açığının armasına neden olmuşur (Tablo 1, Şekil 2). Tablo 1: İhracaın İhalaı Karşılama Oranı (2000-2006, milyon dolar) ra Malı İhracaın İhalaı Karşılama Yıl İhraca İhala İhalaı Oranı (%) 2000 30721 52680 36009 58.3 2001 34373 38106 30300 90.2 2002 40124 47407 37656 84.6 2003 51206 65216 49735 78.5 2004 67047 90925 67549 73.7 2005 76949 110479 81868 69.7 2006 85739 134378 98576 63.8 Kaynak: TÜİK İsaisiksel Gösergeler (1923-2006) 10000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 0-10000 -20000-30000 -40000 Şekil 2: Cari İşlemler Dengesi (2000-2006, milyon dolar) Gelişmeke olan ülkelerin üreimlerinde yüksek mikarda ihal girdi kullanmaları ihracaın ihalaı karşılama oranında azalmalara, dış icare ve cari işlemler dengesinde ise bozulmalara yol açmakadır. Büyüme oranı ile cari

122 Osman Mura TELTR, Harun TERZİ işlemler dengesi arasında bulunan ers yönlü ilişki gelişmeke olan birçok ülke ekonomisinde görülmekle birlike, Debelle ve Faruqee (1996), gelişmiş ülkelerin de hızlı ekonomik büyüme yüzünden cari işlemler dengesinde bozulma riski ile karşı karşıya olduklarını espi emişlerdir. yrıca Freund (2000), gelişmiş ülkelerin büyüme oranındaki arışların ükeim harcamalarını arırarak asarruf hacmini daralığını ve böylece cari işlemler dengesinde bozulmalara neden olduğunu belirlemişir. Ekonomik büyüme oranı (Büyüme) ile cari işlem dengesi (Cari Denge) arasındaki ers yönlü ilişki 1990 lı yıllarla birlike Türkiye ekonomisinde de açıkça oraya çıkmaya başlamışır (Şekil 3). Özellikle 2001-2006 döneminde büyüme oranı ile cari işlemler arasındaki bu ilişki ararak devam emiş ve cari işlemler açıkları ehlikeli boyulara ulaşmışır. Bu durumun ek isisnası ise 1993-1994 ve 2000-2001 kriz dönemleridir. Söz konusu dönemlerde cari işlemler dengesi yapılan devalüasyonlar nedeniyle fazla vermişir. 15 10 5 0 10000 0-5 -10-10000 -20000-30000 Cari Denge Büyüme -40000 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 Şekil 3: Büyüme Oranı ve Cari İşlemler Dengesi (1980-2006, milyon dolar, %) III. Lieraür Lieraürde büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasındaki ilişkiyi açıklamaya yönelik yapılan çalışmalar başlıca iki grup alında oplanabilir. İlk grupa büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasında güçlü bir ilişkinin varlığını iddia eden çalışmalar yer almakadır. Bu çalışmalara göre, ekonomik büyüme oranındaki arışlar cari işlemler dengesinde bozulmalara neden olmakadır. İkinci grupa ise söz konusu bu iki değişken arasında yine ek yönlü faka isaisiksel olarak zayıf ya da anlamsız nedensellik ilişkisi olduğunu beliren çalışmalar bulunmakadır.

aürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 2, 2009 123 1971-1993 dönemi yirmi bir gelişmiş ülke için cari işlemler dengesinin belirleyicilerini yaay kesi ve zaman serisi kullanarak inceleyen Debelle ve Faruqee (1996), ekonomik büyüme hızı fazla olan ülkelerin yüksek oranlı cari işlemler açığı verme eğiliminde olduğunu espi emişlerdir. Bagnai ve Manzochi (1998), 1965-1994 dönemi için kırk dokuz gelişmeke olan ülkenin cari işlemler dengesindeki dönüşümleri yapısal kırılma esleriyle belirlemişler ve bu dönüşümler ile emel makro ekonomik değişkenler arasındaki ilişkileri panel veri kullanarak es emişlerdir. Elde edilen sonuçlar Debelle ve Faruqee (1996) nin sonuçlarıyla paralellik gösermekedir. Buna göre büyüme oranındaki arışlar cari işlemler dengesi üzerinde köüleşmelere yol açarak cari işlemler açığının armasına neden olmakadır. Ekonomik büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasında ers yönlü ilişki bulunduğunu beliren bir diğer çalışma ise Freund (2000) un çalışmasıdır. 1980-1997 dönemi kişi başına milli geliri on bin doların üzerinde olan yirmi beş ülke için cari işlemler dengesindeki dönüşümleri (açıkan fazlaya veya fazladan açığa) zaman serisi ve panel veriler kullanarak inceleyen Freund (2000), cari işlemler dengesindeki köüleşmelerle büyüme oranındaki arışların yakından ilgili olduğunu belirlemişir. Freund (2000), incelediği yirmi beş ülkenin çoğunda, büyüme oranındaki arışların ükeim harcamalarını arırarak asarruf hacmini daralığını ve böylece cari işlemler dengesinde açıklar oraya çıkardığını sapamışır. 1960-2000 dönemi yıllık verilerle merika Birleşik Devleleri nde cari işlemler dengesinin konjonkürel harekelere duyarlılığını Johansen-Juselius eşbüünleşme ve Vekör Haa Düzelme (VEM) modelleriyle inceleyen Kandil ve Greene (2002), büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasında uzun dönemli ve ers yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu espi emişlerdir. Yapısal modellerle yapılan analizlerde, ulusal ekonominin büyüme oranındaki arışların cari işlemler dengesinde beklendiği gibi köüleşmelere yol açığını, buna karşın yabancı ülke ekonomilerinin büyüme oranlarındaki arışların cari işlemler dengesinde iyileşmelere neden olduğunu ileri sürmüşlerdir. 1980-1990 döneminde oldukça iyi bir büyüme performansı ve sürdürülebilir düzeyde cari işlemler açığı sergileyen Singapur ekonomisinin 1997 yılında yaşadığı ekonomik kriz sonrası durumunu 1999-2003 dönemi için En Küçük Kareler (EKK) yönemi ile inceleyen Dominguez (2005), milli gelirdeki arışların cari işlemler dengesinde köüleşmelere yol açığını belirlemişir. Dominguez (2005), Kandil ve Green (2002) sonuçlarına benzer bir şekilde ulusal ekonominin büyüme oranındaki arışların cari işlemler dengesinde köüleşmelere, yabancı ülkelerin büyüme oranlarındaki arışların ise cari işlemler dengesinde iyileşmelere neden olduğunu espi emişir. Lieraürde büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasında ers yönlü ilişki bulunduğunu beliren çok sayıda çalışma olmasına rağmen, azda olsa söz konusu değişkenler arasında zayıf ya da sisemaik bir ilişki bulunmadığını

124 Osman Mura TELTR, Harun TERZİ beliren çalışmalar da mevcuur. Düşük ve ora gelir gruplarına ai yüz beş ülkede cari işlemler açığındaki sürekli ve büyük oranlı azalmaları nelerin başlaığını EKK ve Probi model yönemini kullanarak inceleyen Milesi-Ferrei ve Razin (1999), büyüme oranındaki azalmalar ile cari işlemler dengesindeki değişmeler arasında sisemaik bir ilişki bulunmadığını belirlemişlerdir. Temel makroekonomik değişkenlerle cari işlemler dengesi arasındaki ilişkiyi kırk dör gelişmeke olan ülkede 1966-1994 dönemini kapsayan panel verilerle araşıran Calderon ve diğerleri (1999), Genelleşirilmiş Momen Meodu (GMM) ile yapmış oldukları analizlerde büyüme oranı ile cari işlemler açığı arasında ers yönlü ve zayıf bir ilişki bulunduğunu espi emişlerdir. raşırmacılar, büyüme oranındaki %1 lik arışın cari açıka %0.33 lük bir arışa yol açığını sapamışlardır. 1971-1995 dönemi gelişmiş ve gelişmeke olan yemiş bir ülke için cari işlemler dengesinin belirleyicilerini EKK ve Sabi Ekiler Meodu (FEM) ile araşıran Chin ve Prasad (2000), Debelle ve Faruqee (1996) arafından yapılan çalışmanın aksine gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerde büyüme oranları ile cari işlemler dengesi arasında oldukça zayıf bir ilişki bulunduğunu ileri sürmüşlerdir. 1992-1999 dönemi yıllık verilerle geçiş ekonomisine sahip on üç merkez ve Doğu vrupa ülkesinin cari işlemler açıklarının belirleyicilerini FEM yönemi ile araşıran risovnik (2002), Chin ve Prasad (2000) ın sonuçlarına benzer bir şekilde büyüme oranı ile cari işlemler açığı arasında zayıf bir ilişki espi emişir. risovnik, büyüme oranındaki %1 lik arışın cari işlemler açığında %0.30 luk arışa yol açığını sapamışır. Bussiere ve diğerleri (2004), gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerde cari işlemler dengesinin belirleyicilerini FEM, raç Değişkenler (IV), Kukla Değişkenli En Küçük Kareler (LSDV) ve GMM yönemleri ile araşırmışlardır. 1980-2002 ve 1995-2002 dönemlerini inceleyen Bussiere ve diğerleri (2004) yıllık zaman serisi ve panel verilerle yapıkları analizlerde, Chin ve Prasad (2000) da olduğu gibi büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasında ers yönlü ve isaisiksel olarak zayıf bir ilişki sapamışlardır. Türkiye ekonomisinde ekonomik büyüme-cari işlemler dengesi ilişkisini inceleyen az sayıdaki araşırmalardan biri Eken (1980) in çalışmasıdır. Cari işlemler dengesinin emel belirleyicilerini 1980-1988 dönemi üçer aylık verilerle EKK yönemini kullanarak araşıran Eken (1980), cari işlemler dengesi ile büyüme oranı arasında çok güçlü bir ilişki olmadığını espi emişir. ncak Eken (1980), ihala için bulunan yüksek gelir esnekliklerinin ekonominin ihalaa bağlılığının bir gösergesi olduğunu sapamış ve söz konusu durumun yüksek büyüme hızlarında cari işlemler dengesinde bozulmalara yol açacağını belirmişir. 1984:1-2004:3 dönemi için cari işlemler dengesi, ekonomik büyüme ve reel döviz kuru arasındaki uzun dönemli ilişkiyi Pesaran (2001) sınır (bounds) esi kullanarak inceleyen Kasman ve diğerleri (2005), cari açık, reel döviz kuru

aürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 2, 2009 125 ve ekonomik büyüme arasında sabi bir ilişki bulunduğu, aşırı değerli Türk Lirasının cari açık üzerindeki ekisinin ekonomik büyümeye oranla daha şiddeli olduğunu belirlemişlerdir. Cari işlemler açığının emel belirleyicilerini 1980-2005 ve 1987:4-2005:4 dönemleri için inceleyen Erkılıç (2006), EKK ve VR yönemlerini kullandığı çalışmasında üçer aylık verilerde büyüme oranından cari işlemler açığına doğru bir nedensellik ilişkisi olduğunu espi emişir. raşırmacı büyümenin büyük oranda ihalaa bağımlı olmasının ekisiyle göreli olarak yüksek büyüme oranlarının aran oranda cari açık veren dönemlerde gerçekleşiğini belirerek, ekonomik büyümenin cari açığı arırıcı ekisine dikkaleri çekmişir. Son olarak Erkılıç (2006) cari işlemler açığı ile yabancı ülke büyüme oranları arasında isaisiki olarak anlamlı bir ilişkinin olmadığını sapamışır. IV. Veri Sei ve Tanımlayıcı İsaisikler Bu çalışmada cari işlemler dengesi-büyüme ilişkisini belirlemek için cari işlemler dengesinin gayri safi yuriçi hasılaya oranı (CD) ve ekonomik büyüme oranı (BO) olmak üzere iki değişken kullanılmışır. Çalışmanın emel amacı, büyüme ile cari işlemler dengesi arasındaki ilişkiyi Granger nedensellik esi ve VR modeli yardımıyla incelemekir. Veri sei 1991:4-2005:4 dönemini kapsayan üçer aylık verilerden oluşmakadır. Söz konusu veriler Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası Elekronik Veri Dağıım Sisemi (EVDS) nden emin edilmişir. Çalışmada kullanılan değişkenlere ai emel isaisiki gösergeler incelenip Tablo 2 de sunulmuşur. Tablo 2: Serilere i Temel İsaisikler (1991:4-2005:4, %) Seriler Gözlem Sayısı Oralama Sandar Sapma Minimum Maksimum CD 57-1,946 3,582-8,800 5,800 (2004Q1) (1994Q4) BO 57 0,159 2,648-7,430 (2001Q1) 4,060 (1994Q3) V. Yönem. Birim Kök (Durağanlık) Tesi Ekonomerik analizlerde değişkenler arasında var olan ilişkilerin espi edilebilmesi için serilerin birim kök içermemesi yani durağan olması gerekmekedir. Durağanlık bir zaman serisinin oralamasının, varyansının ve orak varyansının zamana göre değişmemesi hep aynı değerde olması durumudur. Oralaması ile varyansı zaman içinde değişmeyen ve iki dönem arasındaki orak varyansı, bu orak varyansın hesaplandığı döneme değil de,

126 Osman Mura TELTR, Harun TERZİ yalnızca iki dönem arasındaki uzaklığa bağlı olan olasılıklı bir süreç için durağanlıkan söz emekedir (Gujarai, 2001). Bir zaman serisinin birim kök içerip içermediğini espi emek için kullanılan yönemlerden en yaygın olanı, Dickey-Fuller (1979-1981) arafından gelişirilen Dickey-Fuller birim kök esidir. Bu çalışmada serilerin durağanlıklarının belirlenmesinde kullanılan Genişleilmiş Dickey-Fuller (DF) esi için gelişirilmiş regresyon denklemleri aşağıdaki gibidir: ΔY ΔY k 1 + iδy i + i= 1 = α1 Y β ε (1) = a k 0 + α1y 1 + β iδy i + ε (2) i= 1 ΔY k 1 + β iδy i + i= 1 = a0 + α 2rend + α1y ε (3) Yukarıdaki denklemlerde Y durağanlık esinin uygulandığı değişkeni, Δ fark işlemcisini, a 0 sabi erimi, α ve β kasayıları, ε haa erimini ve i= 1, 2, 3,, k ise değişkenler arasındaki ookorelasyon sorununu engelleyen opimal gecikme uzunluğunu ifade emekedir. Çalışmada, ookorelasyon sorununun giderilmesi için denklemlerin sağ arafına eklenecek gecikme uzunlukları, kaike Bilgi Krieri (IC) ile belirlenmişir. Serilerin durağanlığını espi emek amacıyla kullanılan diğer bir yönem ise Phillips-Perron (PP) durağanlık esidir. PP esi lieraürde, alernaif bir birim kök esi olmakan daha çok, Dickey-Fuller esinin amamlayıcısı olarak kabul edilmekedir. Dickey-Fuller durağanlık esi, denklemlerdeki haa erimlerinin isaisiksel olarak bağımsız ve sabi varyansa sahip olduğunu varsaymakadır. yrıca, Dickey-Fuller esine göre, haa erimleri arasında ookorelasyon söz konusu değildir. Phillips-Perron, Dickey- Fuller esinin haa erimleri ile ilgili varsayımlarına ilişkin, daha esnek varsayımlara sahip genişleilmiş bir Dickey-Fuller süreci gelişirmişlerdir (Enders, 1995: 237). PP esi için gelişirilmiş regresyon denklemleri aşağıdaki gibidir: Y Y = α 0 + β1y 1 + ε (4) = α ) + + β Y + β ( 0 1 1 2 T / 2 ε (5) (4) ve (5) numaralı denklemlerde T gözlem sayısını, ε haa erimlerinin dağılımını, Y durağanlık esinin uygulandığı değişkeni, α ve β kasayıları ve rend değişkenini gösermekedir. Dickey-Fuller esindeki bağımsızlık ve

aürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 2, 2009 127 homojenlik varsayımlarına PP esinde yer verilmemiş bunun yerine haa erimlerinin zayıf bağımlılığı ve heerojen dağılımlı oldukları kabul edilmişir (Enders, 1995: 237). PP esinde ookorelasyon sorununu gidermek için DF esinin aksine regresyon denkleminin sağ arafına bağımlı değişken gecikmesi koymak yerine, regresyon çözümlemesi sonucu elde edilen isaisik değerlerinin Newey-Wes ahmincisi ile düzelilmesi yoluna başvurulur. B. Granger Nedensellik Tesi Granger nedensellik esi, herhangi iki değişken arasında bir nedensellik olup olmadığı, eğer nedensellik var ise bu nedenselliğin yönünün ne olduğunun belirlenmesi için kullanılan bir nedensellik sınamasıdır. Granger nedensellik esinde serilerin durağan olması gerekmeke, ancak seriler için aynı seviyede durağan olma koşulu aranmamakadır. X ve Y gibi iki değişken arasında nedensellik ilişkisini araşıran Granger nedensellik esine ai regresyon denklemleri aşağıdaki gibidir: ΔX ΔY m n 0 + β iδx i + γ iδy i + ε i= 1 i= 1 = α (6) p q 0 + δ jδy j + φ jδx j + j= 1 j= 1 = ϑ v (7) Yukarıdaki denklemlerde; β i, γ i, δ j ve φ j kasayıları, m, n, p ve q opimal gecikme uzunluklarını, ε ve v haa erimlerini, X ve Y nedensellik ilişkileri araşırılan zaman serilerini ve Δ fark alma operaörünü gösermekedir. C. Vekör Ooregresyon (VR) Yönemi Vekör Ooregresyon (VR) Yönemi, Granger nedensellik esinin Sims (1980) arafından gelişirilmiş halidir. VR modeline göre, bağımlı değişkenin cari değeri, kendisinin ve diğer açıklayıcı değişkenin gecikmeli değerleri ile birlike, model dışındaki fakörlerin neden olduğu şokların ekilerini emsil eden esadüfi haa erimlerine bağlıdır. VR yönemi, modeldeki büün değişkenlerin içsel olduğunu ve her bir içsel değişkenin modeldeki üm içsel değişkenlerin gecikmeli değerlerinin bir fonksiyonu kabul emesi ile yapısal modellerden ayrılmakadır. N ane değişkeni içeren bir VR modelinin maemaiksel ifadesi aşağıdaki gibi göserilebilir (Enders, 1995: 312):

128 Osman Mura TELTR, Harun TERZİ x11 x 21 =...... x n 10 20 11( L) + 21( L)... n1 ( L) n0 12 22 ( L) ( L)... n2 ( L)............ 1 n ( L) X ( ) 2 L n X...... nn ( L) X 1 1 2 1 n 1 e1 + e 2... e n (8) Yukarıdaki ifadede, 10,.., n0 sabi erimleri, 11,.., nn ahmin edilecek kasayıları, L gecikme uzunlukları ve ε 1,.,ε n oralaması, varyansı ve orak varyansı sabi olan durağan haa erimlerini emsil emekedir. VR modelinde hangi değişkenlere yer verileceğinin belirlenmesi kadar, değişkenlerin gecikme uzunluklarının belirlenmesi de önemlidir. Bu konuda uygulanabilecek yönemlerden biri, her bir denklemdeki her bir değişken için farklı gecikme uzunluğunun kullanılmasıdır. Bununla birlike, modeldeki simerinin korunması ve bu şekilde, EKK ahmincisinin ekin olarak kullanılabilmesi bakımından genel kabul gören uygulama, büün denklemlerde aynı gecikme uzunluğunun kullanılmasıdır. VR modelinde gecikme uzunluklarının uzunluğu serbeslik derecesinde hızlı bir azalmaya neden olmakadır. Eğer gecikme uzunluğu p ise, n denklemin her biri sabi erim haricinde nхp kadar kasayı içerecekir. Eğer p çok küçük ise, model bir spesifikasyon haası içerecek; eğer p çok büyük ise, serbeslik derecesinde oldukça yüksek düzeyde bir azalma gerçekleşecekir (Enders, 1995: 313). Bu çalışmada, cari denge-büyüme ilişkisinin belirlenmesinde oluşurulan var modeli aşağıdaki gibidir: CD BO = 10 20 + 11 21 ( L ) ( L ) 12 22 ( L ) CD ( L ) BO + ε ε CD BO (9) VI. mpirik Bulgular DF ve PP birim kök esleri her iki değişkenin seviyesinde durağan olduğunu gösermekedir (Tablo 3). Bu sonuç seviyelerinde durağan olan serilerle yapılacak olan analizlerin gerçekçi bilgiler oraya koyacağını gösermekedir. Tablo 3: Birim Kök Tesi Trendli Trendsiz Trendli Trendsiz Değişkenler DF DF PP PP CD -3,72(4) b -3,12(4) b -4,65(3) a -4,26(2) a BO -2,90(9) -2,72(9) c -11,63(12) a -10,64(12) a a, b ve c sırasıyla % 1, % 5 ve % 10 da anlamlıdır. Paranez içindeki değerler opimal gecikme uzunluklarıdır.

aürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 2, 2009 129 Granger nedensellik esinden elde edilen sonuçlara göre, ekonomik büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasında büyüme oranından cari işlemler dengesine doğru ek yönlü ve negaif bir nedensellik vardır ve büyüme oranı, cari işlemler dengesinin Granger nedenidir. Bu sonuç, büyüme oranındaki bir arışın cari işlemler dengesinde bozulmalara neden olduğunun gösergesidir. Nedensellik esinden elde edilen bir diğer sonuç ise cari işlemler dengesinden büyüme oranına doğru bir nedensellik ilişkisine raslanmadığı, dolayısıyla cari işlemler dengesinin ekonomik büyüme oranının Granger nedeni olmadığıdır (Tablo 4). Tablo 4: Granger Nedensellik Tesi Nedensellik LG CD LG BO F TEST Karar İşarei BO CD 5 3 F(3,43)=6,70 a Red - CD BO 2 1 F(1,51)=1,77 Reddedilemez - a %1 de anlamlıdır. (9) nolu denklemde oluşurulan VR modelinde opimal gecikme uzunluğu IC bilgi krierine göre 3 olarak bulunmuşur. Daha sonra VR modeli ahmin edilmiş ve CD ye ai varyans ayrışırmaları ablo ve şekil halinde aşağıda sunulmuşur. Tablo 5: BO nun Varyans yrışırması (%) DÖNEM CD BO 1 0.00 100.00 2 7.22 92.78 3 5.80 94.20 4 18.29 81.71 5 16.48 83.52 6 20.61 79.39 7 18.54 81.46 8 21.58 78.42

130 Osman Mura TELTR, Harun TERZİ 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1 2 3 4 5 6 7 8 CD BO Şekil 4: BO nun Varyans yrışırması (%) Tablo 5 ve Şekil 4 de sunulan varyans ayrışırmasına göre; birinci dönemde BO da meydana gelen şokların büyük ve önemli bir kısmı kendisi arafından açıklanmakadır. BO nun bu yüksek açıklayıcılık gücü ilerleyen dönemlerde azalsa da önemini büyük ölçüde korumakadır. Sekizinci dönem sonunda büyüme oranında meydana gelen bir birimlik şokun, yaklaşık %22 si cari işlemler dengesi arafından açıklanırken %78 i kendisi arafından açıklanmakadır. İki yıllık döneme bakıldığında, BO da meydana gelen şokların önemli bir kısmı yine kendisi arafından açıklanmakadır. Tablo 6: CD nin Varyans yrışırması (%) DÖNEM CD BO 1 98.94 1.06 2 80.88 19.12 3 73.33 26.67 4 70.81 29.19 5 70.82 29.18 6 70.78 29.22 7 70.15 29.85 8 70.14 29.86

aürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 2, 2009 131 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1 2 3 4 5 6 7 8 CD BO Şekil 5: CD nin Varyans yrışırması (%) Tablo 6 ve Şekil 5 de verilen varyans ayrışırmasına göre; birinci dönemde CD de meydana gelen şokların büyük ve önemli bir kısmı kendisi arafından açıklanmakadır. BO nun açıklayıcılık gücü ise ilerleyen dönemlerde armaya başlamakadır. Sekizinci dönem sonunda cari işlemler dengesindeki bir birimlik şokun yaklaşık %30 u büyüme oranı arafından açıklanırken %70 i kendisi arafından açıklanmakadır. İki yıllık döneme bakıldığında, CD de meydana gelen şokların önemli bir kısmı yine kendisi arafından açıklanmakadır. Çalışmada, modeldeki değişkenlerin nedensellik ilişkilerini belirlemek ve Granger nedensellik esi sonuçlarının uarlılığını görebilmek için eki-epki fonksiyonları ile analiz yapılmışır. VR modelinden eki-epki fonksiyonlarını elde edebilmek için her değişkenin en küçük IC değeri bulunmuş ve fonksiyonların ahmini en uygun gecikmeli değer ile yapılmışır.

132 Osman Mura TELTR, Harun TERZİ 2.0 BO'nun CD'ye Tepkisi 4 CD'nin BO'ya Tepkisi 1.5 3 1.0 2 0.5 1 0.0 0-0.5-1 -1.0-2 -1.5 1 2 3 4 5-3 1 2 3 4 5 Şekil 6: CD ve BO Serilerinin Eki-Tepki Fonksiyonları Cari dengedeki (CD) bir sandar haalık şok karşısında yuriçi büyüme oranı (BO) bir çeyrek dönem isaisiki olarak anlamsız ve negaif epki vermekedir. BO nun vermiş olduğu epki özellikle 2. çeyreken iibaren armaka, 4. çeyreken sonra ise azalmakadır. Şekil 6 da cari dengedeki şok karşısında büyümenin vermiş olduğu epkinin 4 dönem sürdüğü ve bu epkinin, işare olarak negaif ve anlamlı olduğu görülmekedir. Bu sonuç, Granger nedensellik esinin sonuçlarıyla da uarlıdır. VI. Sonuç ve Değerlendirme Türkiye de son dönemde ekonomik büyüme oranı ararken cari işlemler hesabının büyük çaplı açıklar vermesi, ekonomik büyüme-cari denge ilişkisinin arışılmasına yol açmışır. Tarışmanın içinde yer alan ikisaçılardan bazıları ekonomik büyüme ile cari işlemler dengesi arasında güçlü ve ers yönlü, bazıları ise, ers yönlü faka zayıf bir ilişki olduğunu ileri sürmekedirler. Bu çalışmada, cari işlemler dengesi ile ekonomik büyüme arasındaki kısa dönemli ilişki 1991:4-2005:4 dönemini kapsayan üçer aylık verilerle Türkiye ekonomisi için es edilmişir. Değişkenlere uygulanan DF ve PP birim kök esleri sonuçları, her iki değişkeninde seviyesinde durağan olduğunu gösermişir. Yapılan Granger nedensellik esinde, büyüme oranından cari işlemler dengesine doğru ers yönlü ve isaisiksel olarak anlamlı bir nedensellik ilişkisi bulunmuşur. Buna göre büyüme oranı, cari işlemler dengesinin Granger nedenidir ve büyüme oranındaki bir arış cari işlemler dengesinde bozulmalara yol açmakadır. Nedensellik esinden elde edilen diğer bir sonuç ise cari işlemler dengesinden büyüme oranına doğru bir nedensellik ilişkisine raslanmadığı, dolayısıyla cari işlemler dengesinin ekonomik büyüme oranının Granger nedeni olmadığıdır.

aürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 2, 2009 133 Çalışmada, değişkenlerin nedensellik ilişkilerini belirlemek ve Granger nedensellik esi sonuçlarının uarlılığını görebilmek için eki-epki fonksiyonları analizi yapılmışır. Eki-epki analizine göre, yuriçi büyüme oranındaki bir sandar haalık şok karşısında cari denge anında epki gösermekedir. Bu epki yaklaşık dör dönem sürerken, işare olarak negaif ve isaisiki olarak anlamlıdır. Elde edilen bu sonuç, Granger nedensellik esi sonuçlarıyla da uarlılık gösermekedir. Çalışma sonuçları, lieraürdeki çalışmalar ile ekonomik çevrelerde sıkça dile geirilen Türkiye ekonomisinin cari açığa dayalı büyüdüğü görüşünü desekler nielikedir. Büyüme oranı ve cari işlemler dengesi arasında beklendiği gibi ers yönlü ilişki bulunmakadır; büyüme oranındaki arışlar cari işlemler dengesini olumsuz yönde ekileyerek cari açığın armasına yol açmakadır. Gelişmeke olan ülkelerin çoğu, üreimlerinde ihal girdiyi yüksek oranda kullandıklarından başka bir deyişle ihalaa dayalı büyüdüklerinden cari işlemler dengesinde ciddi bozulmalar ile karşı karşıya kalmakadırlar. Söz konusu bu durum Türkiye ekonomisi için de geçerlidir. Yüksek büyüme oranlarının cari açık rakamının çok fazla olduğu dönemlerde, düşük büyüme oranlarının ise genellikle cari fazla verildiği kriz dönemlerinde oraya çıkması bunun açık bir gösergesidir. Türkiye deki ihal girdiye dayalı bu üreim yapısının kısa vadede değişirilmesi oldukça güçür. Dolayısıyla Türkiye ekonomisinin önümüzdeki dönemlerde son yıllarda olduğu gibi yüksek oranlı büyüme rakamları elde emesi yine yüksek oranlı cari açık vermesi ön koşuluna bağlı olacakır. Türkiye nin üreim yapısında ihal girdi çok büyük ve belirleyici rol oynamakadır. İhalaın yapısına bakıldığında yaklaşık %70 lik kısmını ara malı ihalaı oluşurmakadır. Bu yüzden ihala hacmindeki arışın kaynağı, ekonomik büyüme ile bağlanılı olan girdi alebindeki arışlardır. İhracaın ihalaı karşılama oranındaki sürekli azalışa aşırı değerli kurlar eklendiğinde dış icare dengesinde meydana gelen köüleşmeler kaçınılmaz olmakadır. Bu nokada cari işlemler dengesindeki bozulmanın önlenmesi için ihal girdiye dayalı üreim yapısının değişirilmesi hayai önem aşımakadır. Kısa dönemde bu yapının değişirilmesi zor gözükmesine karşın, uzun dönemde ara malı üreen yerli endüsrilere verilecek deseklerle söz konusu yapı değişirilebilir. Bu durum hem ekonomik büyümede ihalaa bağımlılığın azalmasına, hem de isihdam hacminin armasıyla birlike işsizlik oranının düşmesine yol açacakır. Kaynaklar risovnik,. (2002), Wha Deermines he Curren ccoun Balances in Cenral and Easern Europe?, (hp://mpra.ub.uni-muenchen.de/1974/). Bagnai,. (1998), Curren ccoun Reversals in Developing Counries: The Role of Fundamenals, Open Economic Review, No.10, ss.143-163.

134 Osman Mura TELTR, Harun TERZİ Bussiere, M., Frazscher, M. ve Muller, G. (2004), Curren ccoun Dynamics in OECD and EU cceding Counries: n Ineremporal pproach, European Cenral Bank Working Paper, No.311. Calderon,., C., Chong,. ve Loayzo, N. V. (2002), Deerminans of Curren ccoun Deficis in Developing Counries, Conribuions o Macroeconomics, Vol.2. Chinn, M. ve Parasad, E. S. (2000), Medium Term Deerminans of Curren ccouns in Indusrial and Developing Counries: n Empirical Exploraion, NBER Working Paper, No.7581. Debelle, G. ve Faruqee H. (1996), Wha Deermines he Curren ccoun?, IMF Working Paper, No.58. Dickey, D.. ve Fuller, W.. (1979), Disribuion of he Esimaors for an uoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of merican Saisical ssociaion, 74, ss.251-276. Dominguez, K. (2005), Economics Perspecive in Singapore, (hp//www personalumich.edu/kahrynd/singapore). Edwards, S. (2001), Does he Curren ccoun Maer?, NBER Working Paper, No.8275. Enders, W. (1995), pplied Economeric Time Series, John Wiley&Sons, New York. Eken,. (1990), Cari İşlemler Dengesi Üzerine Model Çalışması, TCMB raşırma Genel Müdürlüğü Tarışma Tebliği, No.9020. Erkılıç, S. (2006), Türkiye de Cari çığın Belirleyicileri, Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası, Uzmanlık Yeerlilik Tezi, nkara. Freund, C. (2005), Curren ccoun Deficis in Indusrial Counries: The Bigger They are, The Harder They Fall?, NBER Working Paper, No.11823. Gujarai, D. N.(2001), Temel Ekonomeri, (Çev: Ümi Şenesen, Gülay Günlük Şenesen), 2. Baskı, Lieraür Yayıncılık, İsanbul. Kandil, M. ve Greene, J. (2002), The Impac of Cyclical Facors on he U.S. Balance of Paymens, IMF Working Paper, No.45. Huchison, M. ve Noy, I. (2004), Sudden Sops and Mexican Wave: Currency Crises, Capial Flow Reversals and Oupu Loss in Emerging Markes, (hp://ideas.repec.org/p/cdl/ucscec/1009.hml). Kasman,., Turgulu, E. ve Konyalı G. (2005), Cari çık Büyümenin mi şırı Değerli TL nin mi Sonucudur?, İkisa İşleme ve Finans, No.223, ss.88-98.