YÖNETİCİ HEMŞİRELERİN LİDERLİK DAVRANIŞ BOYUTLARININ İNCELENMESİ Sevcan VELİOĞLU *, Fahriye VATAN ** Görev ve sorumlulukları gereği grupları doğru hedeflere, etkili biçimde yönlendirebilmeleri, hemşirelerin liderlik yetenekleri ile bağımlıdır. Hemşireliğin kendi kendini yönetmesi ve kendi kararlarını kendisinin verebilmesi gereği, hemşirelikte liderliğin önemini bir kat daha arttırmaktadır. 1930 dan bu yana liderlik üzerine yapılan çalışmalar, örgütlerin her sorununu çözebilecek ve örgütleri salt etkililiğe ulaştıracak bir lider ya da liderlik modeli geliştirmeye götürememiştir. Başlangıçta liderlik özelliklerinin tespit edilmesi üzerine yoğunlaşan araştırmalar, anlaşılması basit gibi görünen liderlik olgusunun hiç de öyle umulduğu gibi basit olmadığını ortaya koymuştur. Liderlik özelliklerinin tespiti üzerine yürütülen çalışmaların yarattığı hayal kırıklığı ve yönetim felsefesinin beşeri ilişkiler ağırlıklı değişimi, araştırmacıların dikkatini, liderlik davranışları üzerine yoğunlaştırmıştır. Bu noktada araştırmacılar, Nasıl Lider Olunur? sorusuna cevap aramaya çalışmışlar ve yürütülen çalışmalarda gözlemlenen yüzlerce farklı lider davranışı, görev yönelimli davranış boyutu ile insan yönelimli davranış boyutu olmak üzere iki temel boyutta ele alınmıştır. 1950 lerin sonlarında Rensis Likert ve Michigan Üniversitesindeki diğer arkadaşlarıyla bir seri liderlik çalışması başlatmıştır. Araştırmalarda liderlik davranışları işe yönelimli ve işgörene yönelimli olarak iki boyutta incelenmiştir. İşe yönelmiş lider, yapılması gereken görevler üzerinde yoğunlaşır, astın görevini yerine getirmesi için baskı yapar. Böyle liderler, işgörenlerin kendi başlarına görevlerini yerine getireceğine inanmadıkları için onları devamlı denetlerler. Astlarıyla ilişkileri zayıftır, işin yapılmasıyla ilgili spesifik ilkeler üzerine yoğunlaşır. İnsanları yalnızca işin yapılması için gerekli bir araç gibi görme eğilimindedirler. İşgörene yönelmiş lider, insanlar, onların kişisel başarıları ve işbirimini şekillendiren sosyal sistemin özellikleri üzerine yoğunlaşmıştır. Böyle liderler iş birimleri için yüksek performanslı amaçlar oluştururlar ve performans beklentilerini astlarına iletirler. Kendine bağlı çalışanları destekler, onlara yardımcı olur ve onların esenliğini düşünür. Verim düzeyi yüksek olan örgütlerde yöneticilerin işgörene yönelimli oldukları görülmüştür. Daha sonra yapılan araştırmalar, işçiye yönelmiş ve işe yönelmiş liderlik davranışlarını birleştirebilen liderlerin gruplarında yüksek verime ulaşıldığını ortaya koymuştur. Günümüzde bütün örgütlerde olduğu gibi sağlık hizmetlerinde gelişim ve değişim içinde yer almaktadır. Sağlık hizmetlerinin önemli bir bölümünü oluşturan hemşirelik hizmetlerinde karmaşık teknoloji ve yoğun insan ilişkilerinin yer alması önemli yönetsel sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu durum hemşirelik hizmetlerinin sorumluluk ve etki alanlarının genişlemesine yol açmaktadır. Buradaki başarı ya da belirlenen hedeflere ulaşma ya da hemşirelik hizmetlerindeki etkinlik ve verimlilik sergilenen liderlik davranışları ile çok yakından ilgilidir. Buradan hareketle bu araştırma yönetici hemşirelerin göreve ilgi ve insana ilgi liderlik davranış boyutlarından hangisini kullandıklarını belirlemek amacıyla gerçekleştirilmiştir. GEREÇ VE YÖNTEM * Ege Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi, Hemşire ** Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, Öğr. Gör.
Tanımlayıcı ve analitik olarak planlanan araştırmanın evrenini İzmir metropolündeki hastanelerde görev yapmakta olan üst düzey yönetici hemşireler (başhemşire ve başhemşire yardımcıları) oluşturmuştur. Yönetici hemşirelerin tümü araştırmaya dahil edildiğinden ayrıca örnekleme yöntemine gidilmemiştir. İzmir metropolünde bulunan 30 hastanede görevli 98 yönetici hemşireye anket formları iletilmiş, ancak bu hastanelerin 28 inden olmak üzere 80 anket formu yanıtlanarak geri alınmıştır. Katılım oranı % 81.63 tür. araştırmaya katılan yönetici hemşirelerin %27,5 i 25-34 yaş grubunda, %51,3 ü 35-44 yaş grubunda, %21,3 ü 45 yaş ve üzerinde olup yaş ortalamaları 38,30 ± 6,35 tir. %63,8 i evli, %22,5 i bekar, %13,8 i dul veya boşanmış; %17,6 sı Sağlık Meslek Lisesi, %33,8 i ön lisans, %36,3 ü lisans ve %12,6 sı yüksek lisans veya doktora programını bitirmiştir. Veriler, hazırlanan anket formu ile toplanmıştır. Anketler İzmir metropolündeki tüm hastanelerin yönetici hemşirelerine araştırmacı tarafından bizzat iletilmiş ve geri alınmıştır. Anket çalışmasının yürütülmesinde hastanelerin başhekimliklerinden gerekli olan resmi izinler alınmıştır. Anket formu iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm araştırmacı tarafından geliştirilen ve yönetici hemşirelerin sosyo-demografik özellikleri, çalışma durumları ve çalıştıkları kurumların özellikleri hakkındaki bilgilere yönelik 15 sorudan oluşmaktadır. İkinci bölümü ise İvancevich, Donnelly ve Gibson tarafından geliştirilen ve farklı alanlarda yapılan araştırmalarda kullanılan liderlik davranış boyutuna ilişkin anket formu (T-P Leadership Questiannaire) oluşturmaktadır. Bu bölümde yönetici hemşirelerin liderlik davranışlarını insana veya göreve yönelik olarak tanımlamayı amaçlayan 35 soru, beşli Likert ölçeği kullanılarak değerlendirilmiştir (5= daima, 1= hiçbir zaman ). Ölçekte insana ilgi liderlik davranış boyutuna yönelik 15 soru, göreve ilgi boyutuna yönelik ise 20 soru bulunmaktadır. İnsana ilgi liderlik davranış boyut puanı en az 0, en çok 15 değerlerini almaktadır. Puan sıfıra yaklaştıkça insana ilgi o denli az, 15 e yaklaştıkça ise o denli çok anlamı taşımaktadır. Göreve ilgi liderlik davranış puanı ise en az 0, en çok 20 değerlerini almaktadır. Puan sıfıra yaklaştıkça göreve ilgi o denli az, 20 e yaklaştıkça ise o denli çok anlamı taşımaktadır. Yönetici hemşirelerin liderlik davranış boyutunu belirlemek için kullanılan ölçeğin güvenirliğini saptamak üzere Split-half (r=0,78), Spearman Brown (r=0,78) ve Cronbach Alfa (r=0,78) güvenirlik katsayıları iç tutarlılık açısından hesaplanmıştır.. Verilerin analizi Ege Üniversitesi Bilgisayar Araştırma ve Uygulama Merkezinde SPSS programında yapılmıştır. BULGULAR ve TARTIŞMA 1- Yönetici Hemşirelerin Tanıtıcı Özellikleri Tablo 1. Yönetici Hemşirelerin İş Yaşamına İlişkin Bazı Özelliklerine Göre Dağılımı İş Yaşamına İlişkin Özellikler Sayı Yüzde Çalışma Süresi 10 yıldan az 11 14 11-20 yıl 46 57,7 21 yıl ve üstü 23 28,9 X =17,58± 6,56 Şu Anki Konum Başhemşire 26 32,5 Başhemşire Yardımcısı 54 67,5 Yöneticilik Süresi 5 yıl ve altı 47 58,8 6-10 yıl 19 23,8 11-15 yıl 9 11,3 16 yıl ve üzeri 5 6,3
Kendilerine Doğrudan Bağlı Birim Sayısı 1-3 birim 14 17,5 4-6 birim 11 13,8 7-9 birim 16 20,0 10 ve daha fazla 39 48,8 Kendilerine Doğrudan Bağlı Kişi Sayısı 50 ve 24 30,4 51-100 16 20,3 101-150 14 17,6 151-200 14 17,6 201 ve 12 15,2 X =160,86 ± 183,84 TOPLAM 80 100.0 Yönetici hemşirelerin iş yaşamına ilişkin bazı özellikleri Tablo 2 de gösterilmiştir. Buna göre; yönetici hemşirelerin %14 ü 10 yıldan az, %57,7 si 11-20 yıl, %28,9 u 21 yıl ve üzerinde çalışmaktadır. Ortalama çalışma süreleri 17,58 ± 6,56 dır. Araştırmaya katılan yönetici hemşirelerin %32,5 i başhemşire, %67,5 i ise başhemşire yardımcısı olarak çalışmaktadır. Yönetici olarak çalışma sürelerine bakıldığında; %58,8 i 5 yıl ve altı, %23,8 i 6-10 yıl, %11,3 ü 11-15 yıl, %6,3 ünün 16 yıl ve üzerinde yönetici olarak çalıştığı görülmektedir. Yönetici hemşirelere doğrudan bağlı birim sayısı incelendiğinde; %17,5 i 1-3 birim, %13,8 i 4-6 birim, %20'si 7-9 birim, %48,8 i 10 ve daha fazla birimden sorumlu olduğu görülmektedir. Doğrudan bağlı kişi sayısı incelendiğinde ise; yönetici hemşirelerin %30,4 ü 50 ve altı kişiden, %20,3 ü 51-100 kişiden, %17,6 sı 101-150 kişiden, %17,6 sı 151-200 kişiden, %15,2 sinin 201 ve daha fazla kişiden sorumlu olduğu görülmektedir. Sorumlu oldukları ortalama kişi sayısı 160,86 ± 183,84 tür. Tablo 2. Yönetici Hemşirelerin Bağlı Oldukları Kurumlara Göre Dağılımı Bağlı Bulunulan Kuruluş Sayı Yüzde SSK 15 18,8 Sağlık Bakanlığı 34 42,5 Üniversite Hastanesi 9 11,3 Özel Hastane 12 15,0 Diğer 10 12,5 TOPLAM 80 100,0 Tablo 3 te yönetici hemşirelerin çalıştıkları kurumlara göre dağılımı görülmektedir. Buna göre; %18,8 i SSK, %42,5 i Sağlık Bakanlığı, %11,3 ü Üniversite Hastanesi, %15 i özel hastane, %12,5 i diğer kurumlara (belediye, TCDD vb) bağlıdır. Buna göre araştırmaya katılan yönetici hemşirelerin çoğunluğu Sağlık Bakanlı na bağlı kurumlarda görev yapan hemşirelerden oluşmaktadır. Tablo 3. Yönetici Hemşirelerin Çalıştıkları Hastanelerin Büyüklüklerine Göre Dağılımı Çalıştıkları Hastane Sayı Yüzde Küçük hastane (100 ve yataklı) 15 18,8 Orta büyüklükte hastane (100-300 yataklı) 29 36,3 Büyük hastane (300 ve yataklı) 36 45,0 TOPLAM 80 100,0 Tablo 4 te yönetici hemşirelerin çalıştıkları hastanelerin büyüklüklerine göre dağılımı görülmektedir. Yönetici hemşirelerin %18,8 i küçük hastanelerde, %36,3 ü orta büyüklükteki
hastanelerde, %45 i büyük hastanelerde çalışmaktadır. Bu bulgulara göre yönetici hemşirelerin çoğunluğu büyük hastanelerde çalışmaktadır. 2- Yönetici Hemşirelerin Liderlik Davranış Boyutlarına İlişkin Bulgular Tablo 4. Yönetici Hemşirelerin İnsana ve Göreve Yönelik Liderlik Davranış Boyutlarına Göre Dağılımı Liderlik Davranış Boyutu Sayı Yüzde Göreve Yönelik 52 65.0 İnsana Yönelik 25 31.3 Göreve Yönelik = İnsana Yönelik 3 3.8 Toplam 80 100.0 Tablo 5 incelendiğinde, araştırmaya katılan yönetici hemşirelerin % 31.3 ünün insana yönelik liderlik davranışı sergiledikleri, % 65.0 ının ise göreve yönelik liderlik davranışı sergiledikleri görülmektedir. % 3.8 gibi az bir kısmının ise insana ve göreve yönelik liderlik davranışını eşit düzeyde sergiledikleri belirlenmiştir. Bu bulgulara göre yönetici hemşirelerin insandan çok göreve yönelik oldukları söylenebilir. Bu bulgular farklı alanlarda yapılan konu ile benzer araştırmaların bulguları ile benzerlik göstermektedir. 2.1. Yönetici Hemşirelerin Liderlik Davranış Boyutu İle İlişkisi Saptanan Tanıtıcı Özellikler Bu bölümde yönetici hemşirelerin insana veya göreve yönelik liderlik davranış boyutlarını etkileyen tanıtıcı özellikleri ile ilgili sonuçlar verilmiştir. Ancak bu bölümde, insana ve göreve yönelik liderlik davranışını eşit düzeyde sergiledikleri belirlenen yönetici hemşirelerin sayıları çok az olduğu ve analizlerde anlamlı farklılıklar yaratmayacağı düşünüldüğü için analize alınmamıştır. 2.1.1. Yaş ve Liderlik Davranış Boyutu Arasındaki İlişki: Araştırmadan elde edilen bulgulara göre 25-34 yaş grubundaki yönetici hemşirelerin % 54.5 inin insana yönelik liderlik davranışını benimsedikleri; 35-44 yaş grubundakilerin % 73.7 sinin, 45 yaş ve üzeri grubun ise % 82.4 ünün göreve yönelik liderlik davranışını benimsedikleri belirlenmiştir. Yönetici hemşirelerin yaşları arttıkça göreve yönelimlerinin de arttığı, bu farkın istatistiksel olarak ta anlamlı olduğu saptanmıştır ( X 2 = 7.25, SD= 2, p<0.05). Oysa yönetici hemşirelerin yaşları arttıkça çalışanlarına yönelik bir tarzda bulunacakları beklenmekteydi. Özbek in birinci basamak sağlık kurumlarındaki yöneticilerle yaptığı çalışmadaki bulgular da bu bulgulara paraleldir. 2.1.2. Eğitim Durumu ve Liderlik Davranış Boyutu Arasındaki İlişki: Yapılan analizlerde sağlık meslek lisesi mezunu yönetici hemşirelerin % 78.6 sının, önlisans mezunu hemşirelerin % 62.5 inin, lisans mezunu hemşirelerin % 79.3 ünün göreve yönelik liderlik davranışı sergiledikleri, yüksek lisans ve doktora mezunu hemşirelerin ise % 70 inin insana yönelik liderlik davranışını benimsedikleri belirlenmiştir. Bu farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (X 2 = 9.31, SD= 3, p<0.05). Yüksek lisans ve doktora mezunu hemşirelerin aldıkları eğitimin etkisi ile insanlara ve insan ilişkilerine daha ilgili olmaları beklenen bir sonuçtur. Bu sonuç Tuncer in çalışmasındaki bulgularla paraleldir. 2.1.3. Bağlı Oldukları Kurum ve Liderlik Davranış Boyutu: Yapılan analizler sonucunda SSK ya bağlı hastanelerde (% 100.0) ve özel hastanelerde (% 83.3) çalışan yönetici hemşirelerin üniversite hastanelerinde (% 54.5), Sağlık Bakanlığı na bağlı hastanelerde (% 55.6) ve diğer askeri hastane, belediye hastanesi, TCDD hastanesi vb.) hastanelerde (% 60.0) çalışan yönetici hemşirelere göre daha çok göreve yönelik liderlik davranışını kullandıkları belirlenmiştir. Bu farkın istatistiksel olarak ta anlamlı olduğu belirlenmiştir (X 2 = 11.00, SD= 4, p<0.05). Özçer yaptığı araştırmada gerek kamu gerek özel işletmelerde hakim olan liderlik
sitilinin otokratik, göreve önem veren insan faktörüne düşük düzeyde önem veren bir liderlik sitili olduğunu belirtmiştir. 2.1.4. Çalıştıkları Hastanenin Büyüklüğü ve Liderlik Davranış Boyutu: Küçük hastanelerde çalışan yönetici hemşirelerin % 80.0 ının, orta büyüklükteki hastanelerde çalışanların yine % 80.9 unun göreve yönelik liderlik davranış boyutunu kullandıkları, büyük hastanelerin ise % 68.0 ının daha çok insana yönelik liderlik davranış boyutunu kullandıkları belirlenmiştir. Yapılan istatistiksel analizde bu fark anlamlı bulunmuştur (X 2 = 6.71, SD= 2, p<0.05). Bu bulgulara göre hastanenin büyüklüğü arttıkça insana yönelimin de arttığı söylenebilir. Özçer in çalışmasında liderlik davranışının işletmenin küçük veya büyüklüğüne bağlı olmadığı belirtilmektedir. Bu bulgu araştırma bulguları ile benzerlik göstermemektedir. 2.1.5. Bulundukları Konum ve Liderlik Davranış Boyutu: Başhemşire konumunda çalışan yönetici hemşirelerin % 84.6 sının göreve yönelik oldukları, Başhemşire yardımcısı olarak çalışanların ise % 84.0 ının işe yönelik oldukları saptanmıştır. Bu fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (X 2 = 5.22, SD= 1, p<0.05). Buna göre, başhemşirelerin göreve yönelik liderlik davranış tarzları başhemşire yardımcılarına göre daha yüksek olduğu söylenebilir. Bunun nedeni olarak, başhemşirelerin teknik konulardaki sorumluluğunun fazla olması ve insanlarla iletişime çok fazla zaman ayıramaması gösterilebilir. Bozbey ve Tuncer in çalışmalarında bu bulguların aksine üst düzeydeki yöneticilerin insana yönelik liderlik davranışının yüksek olduğu saptanmıştır. 2.2. Yönetici Hemşirelerin Liderlik Davranış Boyutu İle İlişkisi Saptanmayan Tanıtıcı Özellikler Yapılan analizler sonucunda yönetici hemşirelerin medeni durumları ( X 2 = 3.48, SD= 2, p>0.05), çalışma yılları ( X 2 = 4.25, SD= 2, p>0.05), yöneticilik süreleri ( X 2 = 4.18, SD= 3, p>0.05), kendilerine bağlı birim sayısı (X 2 = 1.68, SD= 3, p>0.05) ve kendilerine bağlı kişi sayısı (X 2 = 7.32, SD= 4, p>0.05) ile liderlik davranış boyutları arasında anlamlı ilişki bulunmamıştır. SONUÇ VE ÖNERİLER Araştırmadan elde edilen verilere göre; Araştırma kapsamına giren yönetici hemşirelerin insandan çok göreve yönelik davranış boyutunu kullandıkları, Yönetici hemşirelerin liderlik davranış boyutuna etki eden faktörlerin yaş, eğitim durumu, bağlı oldukları kurum, çalıştıkları hastanenin büyüklüğü ve bulundukları konum olduğu saptanmıştır. Yönetici hemşirelerin medeni durumlarının, çalışma yıllarının, yöneticilik sürelerinin, kendilerine bağlı birim sayısının ve kendilerine bağlı kişi sayısının liderlik davranış boyutlarını etkilemediği belirlenmiştir. Bu bulgular doğrultusunda şunlar önerilmektedir: İyi bir yöneticinin, aynı zamanda iyi bir lider olması, yöneticilik yeteneğinin gelişmiş olduğunu ortaya koyar. Bu ise, yöneticilere liderlikle ilgili eğitim verilmesi ile mümkündür. Liderlik becerilerinin öğrenilebilir olmasından hareketle, yönetici hemşirelere konunun uzmanları tarafından, çağdaş eğitim yöntemleri kullanılarak hizmet içi eğitim programları düzenlenebilir. Yönetici hemşire atamalarında hemşirelik hizmetleri yönetimi konusunda bir üst eğitim alma koşulu aranmalıdır. Yönetici hemşirelerin çalıştıkları kurumların fiziksel yetersizlikleri, malzeme teminindeki güçlükler ve personel sorunlarının çözümleri için gerekli kaynaklar sağlanmalı, böylece yönetici hemşireler çalışanlara daha fazla zaman ayırabilir, onların öneri ve sorunlarını dinleyebilir.
Yönetici hemşirelerin liderlik davranışları ile ilgili daha geniş yönetici grubunu kapsayan, çalışanların ve hizmeti alanların da katılımı ile gerçekleşecek başka çalışmaların da yapılması önerilmektedir. KAYNAKLAR 1. BAŞARAN, İ.E. (1992) Yönetimde İnsan İlişkileri. Ankara. 2. BOZBEY, S.S. (1997) Durumsal Liderlik ve Türk Kara Kuvvetlerinin Alt Kademe Yönetim Seviyesinde Lider Tiplerinin İncelenmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 3. ÇAĞAN, V. (1998) İlköğretim Okulu Öğretmenlerinin Okul Müdürlerinin Liderlik ve Denetim Becerilerine İlişkin Algı ve Beklentileri. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 4. ERDİL, O., İMAMOĞLU, S.Z. (1998) Etkin Lider Davranışının Analizi ve Bir Uygulama. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt.14, Sayı: 2. 5. GÜNDÜZ, R.G. (1998) Değişimde Liderlik. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 6. ÖZBEK, K. (1996) İzmir İli Birinci Basamak Sağlık Kurumları Yönetici Profili. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir. 7. ÖZÇER, S. (1998) Verimliliğe Etkileri Açısından Sanayi İşletmelerinde Örgüt Yapıları ve Liderlik Biçimleri. Milli Prodüktivite Yayınları, Ankara. 8. SAATLI, G.(1998) Ohio Eyalet Üniversitesi Modeline Göre Yönetici Hemşirelerin Liderlik Davranışlarının Belirlenmesi. Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 9. Tezel, D. S. Ve Ark. (2002). Klinik Sorumlu Hemşirelerinin Liderlik Davranışları (http://www.veezyweb.com/selcanakin/klinik/htm) 10. TUNCER, A.(1999) Yönetim Tarzlarına Göre Liderlerin Otorite ve Güç Kaynakları. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 11. UYER, G.(1997) Hemşirelik ve Yönetim. Hürbilek Matbaacılık, Ankara. WERNER, İ. (1993) Liderlik ve Yönetim. Rota Yayın Yapım Tanıtım Ltd.Şti.