TEDARĠKÇĠ YÖNETĠMLĠ STOK ĠÇĠN BĠR MODELLEME VE GENETĠK ALGORĠTMA ĠLE ÇÖZÜM ÖNERĠSĠ. YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Beliz KUTLAR

ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TEDARĠKÇĠ YÖNETĠMLĠ STOK ĠÇĠN BĠR MODELLEME VE GENETĠK ALGORĠTMA ĠLE ÇÖZÜM ÖNERĠSĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Belz KUTLAR Anablm Dalı : Endüstr Mühendslğ Programı : Endüstr Mühendslğ HAZĠRAN 2009

ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TEDARĠKÇĠ YÖNETĠMLĠ STOK ĠÇĠN BĠR MODELLEME VE GENETĠK ALGORĠTMA ĠLE ÇÖZÜM ÖNERĠSĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Belz KUTLAR (507071106) Tezn Ensttüye Verldğ Tarh : 04 Mayıs 2009 Tezn Savunulduğu Tarh : 01 Hazran 2009 Tez DanıĢmanı : Yrd. Doç. Dr. Murat BASKAK (ĠTÜ) Dğer Jür Üyeler : Prof. Dr. Naht SERASLAN (ĠTÜ) Yrd. Doç. Dr Al Fuat GÜNERĠ (YTÜ) HAZĠRAN 2009

ÖNSÖZ Tedârkç Yönetml Stok, satış ve stok verlerne dayanarak, tedârkçnn, müştersnn dağıtım ve sparş plânı çevrmne dahl edlmesn sağlar. Tedârkç Yönetml Stok (VMI) uygulaması le, geleneksel ekonomk sparş mktarına dayanan sparş verme, yern ürünlern mevcut ve tahmn taleplerne göre beslenmesne bırakır. Bu çalışma çerçevesnde tedârk zncr şbrlğnn yararları ve VMI uygulamasının prenspler ncelenmştr. Çalışmanın temel amacı, k aşamalı br tedârk zncrnde VMI uygulandığında tek tedârkç-çok alıcı durumu çn matematksel br modeln gelştrlmesdr. Bu amaç doğrultusunda gerekl araştırmalar yapıldıktan sonra bu çalışmaya özgün model ortaya çıkmıştır. Model çn gerekl verlern frmadan alınması le modeln grdler elde edlmştr. Bu modeln çözümü çn Genetk Algortma temell sezgsel br yöntem gelştrlmştr. Çalışmam sırasında bana yol gösteren ve desteğn esrgemeyen tez danışmanım İstanbul Teknk Ünverstes öğretm üyelernden Sayın Yrd. Doç. Dr. Murat BASKAK a ve önerleryle bana yardımcı olan Ar. Gör. Murat Engn Ünal a teşekkürü br borç blrm. Tezmn uygulama aşamasında, yoğun çalışmaları arasında benden yardımlarını esrgemeyen ve hçbr destekten kaçınmayan ABC frması çalışanlarına da sonsuz teşekkürlerm sunarım. Ayrıca bu çalışmanın hazırlanması ve yazımı aşamasında bütün sıkıntılarımı paylaşan ve desteklern hçbr zaman esrgemeyen aleme ve arkadaşlarıma göstermş oldukları anlayış ve destekten ötürü teşekkür ederm. Hazran 2009 Belz Kutlar (Endüstr Mühends)

v

ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ... ĠÇĠNDEKĠLER... v KISALTMALAR... x ÇĠZELGE LĠSTESĠ... x ġekġl LĠSTESĠ... x ÖZET... xv SUMMARY... xv 1. GĠRĠġ... 1 1.1 Tezn Amacı... 1 1.2 Tez Planı... 3 2. TEDARĠK ZĠNCĠRĠ YÖNETĠMĠ... 5 2.1 Tedârk Zncr Kavramı ve Yönetm... 5 2.2 Tedârk Zncr Yönetmnn Amaçları... 8 2.3 Tedârk Zncrnn Temel İşlevler... 9 2.3.1 Talep ve spârş yönetm... 9 2.3.2 Satınalma... 10 2.3.3 Plânlama... 11 2.3.4 Stok yönetm... 11 2.3.5 Depo yönetm... 11 2.3.6 Sevkyat ve dağıtım... 12 2.4 Tedârk Zncr Kısıtları ve Karar Değşkenler... 12 2.5 Tedârk Zncrnn Modellenmes... 14 2.6 Tedârk Zncr Yönetm Tarh... 15 2.6.1 ERP den Tedârk Zncr Yönetm (TYZ) ne... 15 2.6.2 Hızlı Yanıt (QR) ın doğuşu... 16 2.6.3 Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) nın doğuşu... 17 2.6.4 Dğer tedârk zncr grşmler... 18 3. TEDARĠK ZĠNCĠRĠNDE ĠġBĠRLĠĞĠ VE TEDARĠKÇĠ YÖNETĠMLĠ STOK (VMI)... 21 3.1 Grş... 21 3.2 Klask Tedârk Zncrnden ECR na Doğru... 22 3.2.1 Klask tedârk zncr ve kamçı etks... 22 3.2.2 Blg paylaşımı... 24 3.2.3 Etkn Tüketc Yanıtı (ECR)... 26 3.3 ECR nın Odak Alanları... 27 3.3.1 Kategor yönetm... 27 3.3.2 Ürün stoğu tazeleme... 28 3.3.3 Blg teknolojler... 28 3.4 Sürekl İkmâl (CR) ve Tedârkç Yönetml Stok (VMI)... 29 3.5 VMI le Elde Edlen Yararlar... 32 3.5.1 Satıcı (Tedârkç) frma açısından yararlar... 32 Sayfa v

3.5.2 Alıcı (Perakendec) frma açısından yararlar... 32 3.5.3 Ortak yararlar... 33 3.6 VMI le Mâlyetler ve Hzmet Düzeyndek Değşm... 34 3.6.1 Azalan mâlyetler... 34 3.6.2 Gelşen hzmet düzey... 36 3.7 VMI ın Olası Güçlükler ve Uygulama Sırasında Dkkat Edlmes Gerekenler... 37 3.8 VMI Uygulaması çn Teknoloj Gereksnmler ve EDI... 39 3.9 VMI çn Model Gelştrme... 42 3.9.1 Stok karar model... 43 3.9.2 Stok karar modellernn performans hedeflerne ulaşmak çn kullanılması... 44 3.10 VMI ın Benmsenmes çn Belrleyc Çevresel Etmenler... 44 3.10.1 Alıcının pazarındak rekabet edeblrlk... 45 3.10.2 Tedârkçnn pazarındak rekabet edeblrlk... 46 3.10.3 Ürün talep belrszlğ... 46 3.10.4 Alıcının şlemsel belrszlğ... 47 3.10.5 Alıcı-tedârkç şbrlğ... 48 3.11 Klask İkmâl Sstemnden VMI a Geçş: Elektrkl Ev Aletler Sektöründe Br Vaka Çalışması... 49 3.11.1 VMI ın Electrolux grubunda uygulanışı... 50 3.11.2 VMI ın uygulanması le elde edlen sonuçlar... 53 3.11.3 Klask sstem ve VMI arasında br karşılaştırma... 53 4. TEDARĠKÇĠ YÖNETĠMLĠ STOK ĠLE ĠLGĠLĠ MATEMATĠKSEL MODELLER... 57 4.1 Tedârkç Yönetml Stok Sstemnn Br Tedârk Zncr Model... 57 4.1.1 Modeln yapısı ve varsayımlar... 58 4.1.2 Modeldek göstermler... 59 4.1.3 Modeln kurulması: klask TZ model, VMI model... 59 4.1.3.1 Klask TZ model 59 4.1.3.2 VMI Model 61 4.1.4 Modeln sonuçları: VMI ın kısa ve uzun vâdede etkler... 63 4.1.4.1 VMI ın kısa vâdede etkler 63 4.1.4.2 VMI le uzun vâdede satınalma mktarı ve yarar değşmler 65 4.1.4.3 Kanal kazancı: VMI tam kanal eşgüdümüne karşı 67 4.1.4.4 Sayısal örnekten elde edlen sonuçlar 68 4.2 Tedârkç Yönetml Stokta Tedârk Zncrnn Bütünleşmes... 69 4.2.1 Modelleme yapısı ve varsayımlar... 69 4.2.2 Modeldek göstermler... 70 4.2.3 Modeln kurulması: VMI dan önce, VMI dan sonra... 71 4.2.3.1 VMI uygulanmayan durum 71 4.2.3.2 VMI uygulandığı durum 72 4.2.4 Modeln sonuçları... 73 4.2.4.1 VMI ın yararları 74 4.2.4.2 Yararların dağılımı 75 4.3 Tedârkç Yönetml Stokta Tedârk Zncrnn Bütünleşmes Üzerne Notlar 77 4.3.1 Yao vd. (2007) modelnn dağıtım mâlyet le genşletlmes... 78 4.3.2 Farklı durumların tanımlanması... 78 4.3.2.1 VMI uygulanmadığında durum 1 78 4.3.2.2 VMI uygulanmadığında durum 2 79 v

4.3.2.3 VMI uygulandığında durum 1 80 4.3.2.4 VMI uygulandığında durum 2 80 4.3.2.5 VMI uygulandığında durum 3 81 4.4 Tedârkç Yönetml Stokta Tedârk Zncr Model... 82 4.4.1 Modeln kurulması: VMI dan önce, VMI dan sonra... 82 4.4.1.1 VMI uygulanmayan durum 82 4.4.1.2 VMI uygulandığı durum 83 4.4.2 Modeln sonuçları... 83 4.5 Spârş Verme Mâlyetnde Düşüş le Tek Tedârkç ve Çok Alıcı Durumunda Bütünleşk Br Stok Model... 84 4.5.1 Modeldek varsayımlar... 85 4.5.2 Modeln amacı... 86 4.5.3 Modeldek göstermler... 86 4.5.4 Genel model... 87 4.5.5 Modeln sonuçları... 90 4.6 Spârş Verme Mâlyetnde Düşüş le İk Aşamalı Br Sstem çn Bütünleşk Br VMI Model... 91 4.6.1 Modeldek varsayımlar ve göstermler... 92 4.6.2 Modeln amacı... 92 4.6.3 Modeln gelştrlmes... 92 4.6.4 Modeln sonuçları... 95 5. MODELĠN GELĠġTĠRĠLMESĠ VE ABC FĠRMASINDA UYGULAMA... 99 5.1 Grş... 99 5.2 Modeln Yapısı ve Varsayımlar... 100 5.3 Modeldek Göstermler... 102 5.4 Modeln Kurulum Aşamaları... 103 5.4.1 Alıcının pazarında satış fyatı ve mktarı arasındak lşk... 103 5.4.2 Tedârkçnn fayda fonksyonun belrlenmes... 104 5.4.2.1 Üretm mâlyet 104 5.4.2.2 Dağıtım mâlyet 105 5.4.2.3 Sparş verme, hazırlık ve elde bulundurma mâlyetler 107 5.4.2.4 Tedârkçnn fayda fonksyonu 114 5.4.3 Her alıcı çn fayda fonksyonunun belrlenmes... 115 5.4.4 Amaç fonksyonunun belrlenmes... 115 5.5 Model çn Çözüm Öners... 116 5.5.1 Genetk algortma (GA)... 116 5.5.2 Model çn genetk algortma uygulaması... 118 5.6 ABC Frmasında Uygulama... 124 5.6.1 ABC frması ve tedark zncr yapısı... 124 5.6.2 ABC frması ve VMI uygulaması... 125 5.6.3 ABC frması çn modelleme ve gerekl verler... 127 5.6.4 ABC frması ve alıcıları çn en y şletm parametreler... 129 5.6.5 Model çn duyarlılık analz... 131 6. SONUÇ VE ÖNERĠLER... 133 KAYNAKLAR... 135 EKLER... 139 ÖZGEÇMĠġ... 149 v

v

KISALTMALAR CAO CLM CPFR CRM CRP DRP ECR EDI EIS EOQ EPOS ERP GA GIT JIT MC MPS MR MRP MRP II NIP OEM POS QR RDC SF SKU SRM TCE TZY VMI : Computer Asssted Orderng : Councl of Logstcs Management : Collaboratve Plannng, Forecastng, and Replenshment : Customer Relatonshp Management : Contnuous Replenshment Program : Dstrbuton Resources Plannng : Effcent Consumer Response : Electronc Data Interchange : Executve Informaton System : Economc Order Quantty : Electronc Pont Of Sales : Enterprse Resources Plannng : Genetk Algortma : Goods In Transt : Just In Tme : Margnal Cost : Master Producton Schedule : Margnal Revenue : Materal Requrements Plannng : Manufacturng Resources Plannng : Nonlnear Integer Programmng : Orgnal Equpment Manufacturer : Pont Of Sales : Quck Response : Regonal Dstrbuton Center : Sales Forecastng : Stock-Keepng Unt : Suppler Relatonshp Management : Transacton Cost Economcs : Tedârk Zncr Yönetm : Vendor Managed Inventory x

x

ÇĠZELGE LĠSTESĠ Çzelge 3.1 : Klask sstem ve VMI sstem karşılaştırması... 54 Çzelge 4.1 : VMI dan önce ve sonra toplam elde bulundurma mâlyetler... 76 Çzelge 5.1 : Dstrbütör verler... 128 Çzelge 5.2 : ABC frması verler... 129 Çzelge 5.3 : Genetk Algortma çn değerler... 130 Çzelge 5.4 : Sezgsel yaklaşımların sonuçları... 130 Çzelge 5.5 : Model çn en y sonuç... 131 Çzelge 5.6 : Duyarlılık analz... 132 Sayfa x

x

ġekġl LĠSTESĠ ġekl 2.1 : Tedârk zncr... 6 ġekl 2.2 : Tedârk zncr sürec (Mn ve Zhou, 2002)... 7 ġekl 3.1 : Klask spârş sürec (Gurenus ve Wcander, 2007)...23 ġekl 3.2 : Klask tedârk zncrnde kamçı etks (Holweg vd., 2005)... 23 ġekl 3.3 : Etkn tüketc yanıtı (De Ton ve Zamolo, 2005)... 26 ġekl 3.4 : İç şlevler ve tcar ortaklar arasındak engeller... 29 ġekl 3.5 : (a) Klask kmâl sstem (b) Sürekl kmâl (De Ton ve Zamolo, 2005).. 30 ġekl 3.6 : VMI sstemnde EDI kullanımı (Gurenus ve Wcander, 2007)... 40 ġekl 3.7 : VMI karar destek sstem çn kullanılan modeller (Achabal vd., 2000). 43 ġekl 3.8 : Satış şrketler le VMI sürec (De Ton ve Zamolo, 2005)... 50 ġekl 3.9 : VMI a dahl edlen süreçler (De Ton ve Zamolo, 2005)... 52 ġekl 4.1 : VMI le ve VMI yokken alıcının en y satınalma mktarları...66 ġekl 4.2 : Modelleme yapısı (Yao vd., 2007)... 70 ġekl 4.3 : Farklı stok yaklaşımları (Van der Vlst vd., 2007)... 79 ġekl 4.4 : Tedârkç ve alıcıları çn stok düzeyler (Woo vd., 2001)... 86 ġekl 4.5 : Tedârkç ve alıcılar çn btmş ürün stok düzeyler (Zhang vd., 2007).. 93 ġekl 4.6 : Tedârkç çn stok düzeyler (Zhang vd., 2007)... 94 ġekl 5.1 : Satış fyatı ve satış mktarı arasındak lşk...103 ġekl 5.2 : GA genel akış dyagramı (Chadamrong ve Prasertwattana, 2006)... 117 ġekl 5.3 : Model çn önerlen GA temell sezgsel yaklaşım... 119 ġekl 5.4 : Kromozomun yapısı ve anlamı... 120 ġekl 5.5 : ABC frması tedark zncr yapısı... 125 Sayfa x

TEDARĠKÇĠ YÖNETĠMLĠ STOK ĠÇĠN BĠR MODELLEME VE GENETĠK ALGORĠTMA ĠLE ÇÖZÜM ÖNERĠSĠ ÖZET Frmalar, düşük lojstk mâlyetler ve yüksek müşter memnunyet gb rekabetç avantajlar kazanmak amacıyla modern blg teknolojler kullanma ve stratejk şbrlkler kurma yoluna gderler. Bu çalışmada, son yıllarda tanınırlığı gderek artan br tedârk zncr şbrlğ stratejs Tedârkç Yönetml Stok ncelenr. Tedârkç Yönetml Stok (VMI) uygulaması sonucunda oluşan değşklkler ncelemek çn k aşamalı tek tedârkç-çok alıcıdan oluşan br tedârk zncr yapısını göz önüne alıyoruz. VMI sstemnn en y şletm parametrelern bulmaya çalışıyoruz. Tedârkç ve alıcıları çn üretm, dağıtım, sparş verme ve depolama gb faalyetler ve lgl mâlyetler tek tek belrlyoruz. VMI le genellkle, alıcı çn sparş verme mâlyet daha düşük ve kmal sıklığı daha fazladır. İkmal sıklığının artması, daha düşük elde bulundurma mâlyetler sağlarken daha yüksek sparş verme ve taşıma mâlyetlerne neden olur. Bu yüzden, kmal sıklığı sonsuza kadar arttırılamaz. Ayrıca, belrl br bölgede herhangbr ürünün satış mktarı, satış fyatından oldukça etklenr. Bütün bu değerlendrmeler hesaba katarak her alıcı çn, tedârk zncrnn toplam faydasını enyleyecek kmal sıklığı ve satış mktarını bulmak amacıyla matematksel br model gelştryoruz. Sonrasında, en y satış fyatı ve tedârkç le alıcı arasında farklı gelr paylaşımı oranları çn kabul edleblr sözleşme fyatları, en y satış mktarı ve kmal sayısı kullanılarak hesaplanır. Bu doğrusal olmayan tamsayılı programlama problemn çözmek çn br Genetk Algortma (GA) temell sezgsel yaklaşım gelştryoruz. Model çn grdler belrledkten sonra sezgsel yöntem le sonuçları bulup değerlendryoruz. xv

xv

A MODELLING FOR VENDOR MANAGED INVENTORY AND A GENETIC ALGORITHM BASED HEURISTIC SUMMARY Frms n the supply chan are wllng to form strategc allances and utlze modern nformaton technologes wth the am of ganng compettve advantages as lower logstcs costs and hgher customers loyalty. In ths research, we nvestgate Vendor Managed Inventory (VMI), a wdely dscussed supply chan collaboraton concept n recent years. We consder a two-echelon sngle vendor-multple buyers supply chan to examne changes under VMI and to fnd out the optmal operatng parameters of VMI system. We dstngush one by one the vendor and buyers operatons and costs lke producton, dstrbuton, order and stock mantenance. Wth VMI, the order cost for the buyer s smaller, and the replenshment frequency s usually greater. More frequent replenshment creates lower nventory holdng costs but hgher transportaton and order costs, therefore replenshment frequency cannot be ncreased nfntely. On the other hand, t s observed that the sales quantty of any product at a partcular locaton s greatly nfluenced by ts sales prce. Takng nto consderaton all of these aspects, we formulate a mathematcal model to fnd out the replenshment frequency and sales quantty for each buyer, whch wll optmze the jont total proft of the supply chan. Optmal sales prce and acceptable contract prce between the vendor and the buyer at dfferent revenue share are derved from the optmal sales quantty and replenshment frequency. We propose a Genetc Algorthm (GA) based heurstc to fnd out the (near) optmal operatng parameters of VMI system. xv

xv

1. GĠRĠġ 1.1 Tezn Amacı Günümüzde artan rekabet koşullarında frmalar sürekl olarak pazar paylarını arttırmaya çalışırken, br yandan da mâlyetlern düşürmey hedeflemektedrler. Bu yüzden potansyel müşterlere stenen zamanda stenen ürünler uygun şeklde ulaştırmak gerekrken, br yandan da bunu gerçekleştrmek çn tedârkçlerle etkn br şeklde çalışarak gereken hammadde veya malzemey gereken zamanda ve en düşük mâlyetle tedârk etmek gerekmektedr. Böyle br sstemn günümüzün devâsa şrketlernde oluşturulablmes ve rekabet düzeylernn sürdürülmes çn Tedârk Zncr (TZ) sstemnn kurulması gerekmektedr. Tedârk zncrler brçok farklı frmadan oluşmaktadır ve zncr boyunca yer alan bu farklı frmalar, kend çıkarları doğrultusunda brbrlernden bağımsız olarak kararlar alırlar. Bu durumda herkes kend çıkarlarını enylemeye çalışacağından, tedârk zncrnn toplam performansı olumsuz yönde etklenr. Yân kararların dağınık br bçmde alınması, tedârk zncrnn rekabet gücünü zayıflatır. Bu noktada, tedârk zncrn oluşturan frmaların hem kend ç faalyetlernde eşgüdümün sağlanması, hem de dğer frmalarla olan lşklern güçlendrecek şbrlkç grşmlerde bulunmaları gerekr. İşte, 1980 l yıllardan tbaren şrketler kend organzasyonları çndek ve dışındak şbrlkç lşklern yararını gördükçe Tedârk Zncr Yönetm (TZY) önem kazanmaya başlamıştır. Tedârk zncr yönetm tarh boyunca, frmalar arasında brçok farklı tedârk zncr şbrlğ grşmnde bulunulmuştur. Hızlı Yanıt (QR) le moda endüstrsnde başlayan ve bakkalye endüstrsnde Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) olarak ortaya çıkan bu grşmler, zamanla farklı endüstrlerde de uygulanmaya başlanmış, Elektronk Ver Değşm (EDI) gb teknolojk gelşmelern de etksyle daha da ler götürülmüştür. Bunlardan en çarpıcı olanlarından br Tedârkç Yönetml Stok (VMI) uygulamasıdır. 1

Tedârkç yönetml stok, br ürünün alıcısının bu ürünün tedârkçsne belrl br blg akışı sağladığı ve ürünün alıcının tüketm alanında (genellkle br mağaza) kararlaştırılmış br stok düzeynde tutulmasını tedârkçnn tümüyle kend sorumluluğuna aldığı br ş modeller alesdr. Br üçüncü part lojstk sağlayıcı, talep ve tedârk farklarını düzelterek alıcının gerekl stok düzeyne sahp olduğundan emn olmak çn ssteme dahl edleblr. VMI uygulaması le tedârk zncrnn toplam mâlyetlernde br azalma ve müşter hzmet düzeynde br artış sağlanacaktır. Tedârkç yönetml stoğun temelnde blg paylaşımı yatar. Gelşen teknoloj le blg paylaşımının hızlanması ve kolaylaşması, VMI gb şbrlkç grşmlern masraflarını azaltmakta, uygulanablrlğn arttırmaktadır. Blg paylaşımı le frmalar yanlış talep tahmnler yapmaktan kurtulur, sstemdek stok mâlyetler düşer ve müşter hoşnutlukları artar. Öte yandan blg paylaşımı, frmalar arası lşkler güçlendrr, uzun sürel ortaklıkların kurulmasını sağlar. Tedârkç yönetml stok le gerçekleştrlen öneml yleştrmelerden br, stok mktarlarındak azalmadan dolayı stok mâlyetlerndek düşüştür. Fnans yönetcler, stoklara olabldğnce az yatırım yapmak sterler, ama aynı zamanda zncrn üretm ve pazarlama fonksyonlarının da aksamasına yol açmayacak kadar stok bulundurulması gerekr. VMI le brlkte müşter talep tahmnler daha doğru yapılacağından, güvenlk stokları azalacak, daha y br plânlama le mâlyetler düşecektr. Stok le lgl kararlar tedârkçye bırakıldığından, farklı karar noktaları arasındak dengeszlkler ortadan kalkacak, zncrn performansı artacaktır. Tedârk zncrler çok karmaşık yapılardır. Bu yüzden modellenmeler ve bu modellern çözülerek en y sonuçların bulunması genellkle çok zor ve mâlyetldr. Genetk algortmalar, bu zor ve karmaşık yapılı problemlere hızlı ve kolay çözümler sunan yöntemlerdr. Doğada gözlemlenen evrmsel sürece benzer şeklde çalışarak, karmaşık ve çok boyutlu arama uzayında, en ynn yaşamayı sürdürmes lkesne göre bütünsel en y çözümü ararlar. Bu tez çalışması kapsamında, son yıllarda tanınırlığı gderek artan br tedârk zncr şbrlğ olan VMI ncelenecek, VMI ın uygulanması durumunda tedârk zncrn oluşturan tarafların davranışları belrlenecek, bu davranışlar sonucunda oluşacak yapı modellenecek ve VMI uygulanması durumunda tedârk zncrnn en y 2

performansına ulaşması amacıyla çeştl parametrelern değerler, genetk algortma kullanarak bulunacaktır. 1.2 Tez Planı Bu tez çalışmasının amacı doğrultusunda, knc bölümde lk olarak tedârk zncr kavramı ve tedârk zncr yönetm tanımlanacaktır. Sonrasında tedârk zncr yönetmnn amaçları ve bunları gerçekleştrmek çn gerekl fonksyonların görevler anlatılacaktır. Bunun ardından tedârk zncrndek kısıtlar ve karar değşkenler sıralanacak ve tedârk zncrnn nasıl modellenmes gerektğ açıklanacaktır. Son olarak da, tedârk zncr yönetm tarh ncelenerek Hızlı Yanıt (QR), Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) gb grşmlern ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı görülecektr. Üçüncü bölümde se öncelkle klask tedârk zncrnden Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) stratejsne doğru gelşm ve ECR nın odak alanları ncelenecektr. Daha sonra Tedârkç Yönetml Stok (VMI) tanımlanacak ve ardından yararları, mâlyetler ve hzmet düzey açısından yarattığı değşmler ve uygulama sırasında karşılaşılablecek zorluklar belrlenecektr. Çalışmanın devamında, VMI uygulaması çn teknolojk gereksnmler ve Elektronk Ver Değşm (EDI) teknolojs ncelenecektr. VMI çn gelştrlen genel model tanımlanacak ve VMI ın benmsenmesnde belrleyc çevresel etmenler ncelenecektr. En son olarak, elektrkl ev aletler sektöründe br vaka çalışması le VMI ın uygulanışını ve elde edlen yararlar anlatılacak, klask tedârk sstem le VMI ın farkları gösterlecektr. Dördüncü bölüm se, lteratürde VMI le lgl karşımıza çıkan modellerden seçmeler çerecektr. Seçlen bu modeller ayrıntılı olarak anlatılacak, modellern brbrleryle lşkler ve farklılıkları ortaya konulacaktır. Seçlen modellern farklı makalelerde farklı yazarlar tarafından kabul görmüş olmasına dkkat edlecektr. Modellern lk durumları ve varsa modellerle lgl gelştrmeler, değşklkler anlatılacaktır. Her model çn ortaya çıkma nedenler ve modeln amacı açıklanacak, modeln kurulum aşamaları le kullanılan farklı yaklaşımlara yer verlecektr. Son olarak da, modelden elde edlen sonuçlar değerlendrlecektr. Beşnc bölümde se, bütün bu yaklaşımlardan yola çıkarak kurduğumuz bu çalışmaya özgün modelmz anlatılacaktır. Modeln kurulum aşamalarına ayrıntılı olarak yer verlecek ve bu model çn gelştrdğmz GA temell sezgsel yöntemn 3

şleyş anlatılacaktır. Bunun devamında, ABC frmasında gerçekleştrlen uygulamaya yer verlecektr. Son olarak da, altıncı bölümde çalışma boyunca elde edlen sonuçlar değerlendrlecektr. 4

2. TEDARĠK ZĠNCĠRĠ YÖNETĠMĠ Bu bölümde öncelkle tedârk zncr kavramı ve tedârk zncr yönetm tanımlanacaktır. Sonrasında tedârk zncr yönetmnn amaçları ve bunları gerçekleştrmek çn gerekl fonksyonların görevler anlatılacaktır. Bunun ardından tedârk zncrndek kısıtlar ve karar değşkenler sıralanacak ve tedârk zncrnn nasıl modellenmes gerektğ açıklanacaktır. Son olarak da, tedârk zncr yönetm tarh ncelenerek Hızlı Yanıt (QR), Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) gb grşmlern ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı görülecektr. 2.1 Tedârk Zncr Kavramı ve Yönetm Tedârk zncr, hammaddelerden btmş ürünün son tüketmne kadar tedârkç ve kullanıcı frmalar arasındak süreçler le zncrn müşterlere ürün sunması ve hzmet vermesn sağlayan br şrketn çerdek ve dışarıdak faalyetlern çerr (Cox vd., 1995). Tedârk Zncr Konsey se şu tanımı kullanmaktadır: TZ, son ürünü üretmek ve dağıtmak çn tedârkçnn tedârkçsnden müşternn müştersne kadar harcanan tüm çabaları çerr. Dört temel süreç plânla, kaynak sağla, yap ve dağıt bu çabaları genel olarak tanımlar (Lummus ve Vokurka, 1999). Tedârk zncr, teknk olarak, malzeme tedârk şlemlern yerne getren, bunları yarı ürün ve ürünlere dönüştüren ve daha sonra bunları dağıtım kanalıyla müşterlere ulaştıran hzmet ve dağıtım seçeneklernden oluşan şebekedr. Bu şebeke, malzemelern sağlanması, bu malzemelern ara ve tamamlanmış ürünlere dönüşümü ve tamamlanmış ürünlern müşterlere dağıtımı şlevlern yerne getrr (Eymen, 2007). Şekl 2.1 de tedârk zncr yapısı tasvr edlmştr (http://erp.karmablg.net/erpden-zncrne/, 17 Şubat 2009). 5

TEDARĠK ZĠNCĠRĠ Hammaddenn mamule dönüşmes, müşterye ulaştırılması ve son kullanıcılar tarafından tüketlmes aşamalarını kapsayan fzksel ve blg akışının tamamıdır. ġekl 2.1 : Tedârk zncr Tedârk zncr, zncrde lerleyen ürüne katılan değerden dolayı bâzen değer zncr olarak da anılır (http://bunal.etu.edu.tr/dosyalar/sunu11.pps, 17 Şubat 2009). TZY se, tedârkç, üretc, toptancı, bay, müşter zncrndek malzeme, blg ve para akışını eşgüdümlemek ve yönetmek demektr. TZY le, salt şrket çndek bütünleşme değl, tedârk zncrn oluşturan tüm şrketlern bütünleşmes sağlanmaktadır. Temel amaç müşter doyumunu artırırken kârı enbüyüklemek, daha verml ve daha düşük mâlyetle çalışmaktır (Paksoy, 2005). TZY, şletmenn ç kaynaklarının dış kaynaklarla bütünleştrlerek etkn br bçmde çalışmasının sağlanmasıdır. Amaç; gelştrlmş üretm kapastes, pyasa duyarlılığı ve müşter/tedârkç lşkler gb şletmenn tüm performansını oluşturan değerlern arttırılmasıdır. Tedârk zncr yönetm, hammaddelern temn edlmesnden îmalat ürünlerne ve buradan da tüketcye şlenmş ürünlern dağıtımına kadar tüm tedârk zncr boyunca blgye dayalı karar almamıza olanak vermektedr (Eraslan, 2003). Tedârk zncrnn yönetm, hammaddenn ssteme grp son kullanıcıya teslm edlmesne kadar gerçekleşen zncrdek hem yukarı (upstream, grd sağlayanlar), hem de aşağı (downstream, dağıtım ve pazarlama sonrası hzmetler) tüm malzeme ve blg akışlarının kontrol ve eşgüdümünü çeren br faalyettr. 6

Dolayısıyla tedârk zncr yönetmn baştan sona tek uzmanlık alanı olarak algılamak yanlıştır. Br satınalma sürec le gelen malın şrket çnde nasıl dolaştırılacağı sürec farklı br ştr. Üretlmş malın depolanması le depodan malın alınıp tüketcye ulaştırılması da farklı br süreçtr. Her br kend çnde y blnmes gereken ş süreçlerdr. Ama tümü de brbrne br zncrn halkaları kadar y kenetlenmştr. Tüm halkaların sağlamlığı sözkonusu olduktan sonra, zncrn sağlamlığından söz edleblmektedr (Eymen, 2007). Br şrketn temel hedef, tedârk zncrnden geçen ürünlere br değer katmak ve bu ürünlern, stenlen mktarlarda, uygun ntelkte ve stenlen zamanda naklyat sürecnde rekabetç br mâlyet anlayışıyla dağıtılmasını sağlamaktır. Br tedârk zncr, Şekl 2.2 de görüldüğü gb k ana ş sürec barındırmaktadır (Mn ve Zhou, 2002): Malzeme Yönetm (Gelen Lojstk) Fzksel Dağıtım (Gden Lojstk) ġekl 2.2 : Tedârk zncr sürec (Mn ve Zhou, 2002) Malzeme Yönetm, hammadde, parça ve tedârk edlen malların kabulü ve depolanması le lglenr. Daha ayrıntıya nlrse, malzeme yönetm, üretm malzemelernn satınalma ve ç kontrol sürecnden, ş sürecnn plânlanması ve kontrolüne, depolama, gönderm ve btmş ürünlern dağıtımına kadark tüm malzeme akışlarını çerr (Mn ve Zhou, 2002). Fzksel Dağıtım se, müşter hzmet sağlayan tüm dış lojstk faalyetlern çevreleyen br yapı olarak düşünüleblr. Bu faalyetler, tüm spârş sürec (spârş makbuzu dahl), stokların stratejk olarak yerleştrlmes, depolama ve elde bulundurma, dış taşıma/ulaştırma, konsoldasyon, ücretlendrme, promosyon, ger 7

dönen ürün depolama ve ömür boyu ürün desteğ şlemlern çermektedr (Mn ve Zhou, 2002). Tedârk zncr yönetmnn teknk br faalyetn ötesnde br yönetm felsefes olarak görülmes elde edleblecek yararı en üst düzeye çıkartacaktır. Tedârk zncr yönetm le müşter stekler daha kısa sürede ve stenlen şeklde yerne getrlr ve mâlyetler, katma değer yaratmayan faalyetler ve gerekl olmayan malzemelern ayıklanması le azaltılmaktadır. Sonuçta etkn br tedârk zncr yönetm, stokların azaltılmasına, daha düşük operasyonel mâlyetlere, ürünlern uygun zamanda müşterlere ulaştırılması sonucu müşter doyumunun artmasına yol açacaktır. 2.2 Tedârk Zncr Yönetmnn Amaçları Tedârk zncr brbryle etkleşm çnde olan ş süreçlernn senkronzasyonunu sağlayarak şunları yapmayı hedefler (Mn ve Zhou, 2002): Hammadde ve parçaları tedârk etmek Bu hammadde ve parçaları son ürünlere dönüştürmek Bu ürünlere değer katmak Bu ürünler perakendeclere ve müşterlere dağıtmak Farklı ş brmler (tedârkçler, üretcler, dağıtıcılar, üçüncü part lojstk sağlayıcılar ve perakendecler) arasında blg paylaşımını kolaylaştırmak TZY dek temel felsefe, toplam tedârk zncr mâlyetlern, stenlen talep doğrultusunda enküçüklemektr. Bu toplam mâlyet, aşağıdak mâlyet öğelern çermektedr (Paksoy, 2005): Hammadde ve dğer satınalma mâlyetler Gelen taşıma ve ulaştırma mâlyetler Tess yatırım mâlyet Doğrudan ve dolaylı üretm mâlyetler Doğrudan ve dolaylı dağıtım merkez mâlyetler Stok bekletme mâlyet İç-yatırım ve taşıma mâlyetler 8

Gden taşıma ve ulaştırma mâlyetler TZY, hem tedârk hem de dağıtım çn uyumlu ve tutarlı br plân hazırlayarak aşağıdakler hedefler (http://bunal.etu.edu.tr/dosyalar/sunu11.pps, 17 Şubat 2009): Tedârk sürelernn düşürülmes Müşter hzmet düzeynn arttırılması Müşter bağlılığının arttırılması Sstemn çevk br yapı kazanması, esneklğnn arttırılması Toplam tedârk zncr gelrlernn arttırılması Stok düzeylernn ve mâlyetlernn düşürülmes Operasyon ve kağıt şlernn azaltılması Dağıtım merkezlernn konsoldasyonu Sabt ve şletme sermayelernn azaltılması 2.3 Tedârk Zncrnn Temel ĠĢlevler Tedârk zncr yönetmnde stenlen amaçlara ulaşılması çn, zncr oluşturan tüm şlevler bütünleşmş olmalıdır. Ürünlern, tedârkçden son kullanıcıya ulaşmasında br dz fonksyon, belrl görevler, temel hedefler doğrultusunda yerne getrr. Bunlar, talep ve spârş yönetm, satınalma, planlama, stok yönetm, depo yönetm ve sevkyat olarak özetleneblr. 2.3.1 Talep ve spârģ yönetm Tedârk zncr kararlarının çoğunda talep tahmnler çok öneml rol oynar. Tahmnler çeştl statstk teknkler kullanılarak yapılır. Tahmnlere ve son satışlara karar verlmesnde tedârk zncrndek satış, pazarlama gb brçok bölüm rol oynar. Bu bölümler, farklı düzeylerde ve ayrıntılarda blg kullanarak karar verrler. Verlen kararlar son satışları etkler, ama genelde bu kararlar brbrnden bağımsız olarak verlrler. Verml ve uygulanablr br talep plânlama yapablmek çn, her bölümün karar verrken dğer bölümlerle blglern paylaşması ve onlarla letşm hâlnde olması gerekr. 9

Müşter kayıplarının en büyük nedenlernden br spârş geckmeler ve yoksatmalardır. Talep ve spârş yönetmnde temel amaç, müşter spârşlernn etkn ve bütünleşk şleyen br süreçte hızla yanıtlanmasıdır (Eymen, 2007). Bunun çn oluşturulacak sstemn temel özellkler şunlardır: Müşterye at tüm blgler ortak br blg havuzunda toplanmalıdır. Müşter spârşler ve üretm kapastes le bütünleşk gelştrlmş plânlama sstemler kullanılmalıdır. Müşter talebn tedârk zncrnn üst halkalarına hızla ve otomatk br şeklde leteblmek çn gereken altyapı kurulmalıdır. Üretm ve yen ürün gelştrme faalyetler talebe göre hızla şekllendrlmeldr. Organzasyonda talep plânlaması sorumluluğu tanımlanmalıdır. Otomatk spârş dağıtım fonksyonu devreye alınmalıdır. Sstem üzernde spârş optmzasyonu yapılablmeldr. İşlem hacmnn büyük olduğu müşterlerle elektronk bağlantılar kurularak spârşler elektronk ortamda alınıp, kaydedlmeldr. 2.3.2 Satınalma Müşter spârşlern zamanında, kaltel ve uygun mâlyetle karşılayacak malzeme ve ürünlern optmum mâlyet, kalte ve hızda temn şlevdr. Satınalmadak temel gerekllkler şunlardır (Eymen, 2007): Satınalma stratejler şrket stratejler le uyumlu olmalıdır. Satıcılarla stratejk ortaklıklar kurulmalıdır. Tedârkç performansları sürekl zlenmeldr. Merkezî ve dağınık satınalma yapısı oluşturulmalıdır. Tedârkçlerle brlkte bütünleşk blg sstemler kurulmalıdır. Satıcının kend mallarının stoğunu şletme deposunda yönetebleceğ sstem altyapıları oluşturulmalıdır. 10

2.3.3 Plânlama Müşter spârşlernn zamanında karşılanması amaçlı üretm plânları ve malzeme alım programları oluşturmak, bunları dnamk br yapıda revze ederek yönetmek, aynı zamanda üretm ve dğer şletme mâlyetlern ve kısıtlarını etkn br şeklde yönetmek, plânlama fonksyonunun görevdr. Gerekl özellkler şunlardır (Eymen, 2007): Müşter talepler ve satış eğlmler doğrultusunda sstematk plânlar oluşturulmalıdır. Uzun döneml plânlar baz alınarak kısa döneml programlar ve tezgâh yüklemeler hazırlanmalıdır. Satınalma le bütünleşk tedârk sstem kurulmalıdır. Ürün tasarımı, plânlama kısıtlarının enylenmesne göre gözden geçrlp değerlendrlmeldr. Üretmde beklemeler arası geçş ve hazırlık süreler azaltılmalıdır. 2.3.4 Stok yönetm Üretm plânına uygun, şrket stok hedeflerne göre ürün ve malzeme stok düzeylernn belrlenmes ve stokların verml yönetm fonksyonudur. Temel özellkler şunlardır (Eymen, 2007): Stok zleme, bütünleşk br sstem üzernde yapılmalıdır. Tüm stok hareketler sstem üzernde tanımlanmalı ve kaydedlmeldr. Gerçekç talep plânlaması le stok düzeyler en aza düşürülmeldr. Tedârk zncr boyunca stok takb sstemler kullanılmalıdır. Stok yönetm, mâlyetlendrme le bütünleşk çalışmalıdır. 2.3.5 Depo yönetm Stokların uygun koşullarda, uygun mâlyetlerle, hızlı hareket sağlayacak altyapılarla ve nerelerde depolanacağı kararları, tedârk zncrnde depo yönetmnn görevlerdr. 11

Temel gerekllkler şunlardır (Eymen, 2007): Depo yönetm, satınalma, plânlama ve stok yönetm fonksyonları entegre çalışmalıdır. Merkez ve dağınık depolama operasyonları, şrket kaynakları dkkate alınarak dengel br şeklde gerçekleştrlmeldr. Depo yerleşm, malzeme karakterstklerne uygun olmalıdır. Depo otomasyonu araçlarından, hız ve mâlyet avantajı sağlayacak şeklde yararlanılmalıdır. 2.3.6 Sevkyat ve dağıtım Satışa hazır ürünün depolardan müşterlern stedkler noktalara dağıtımı amacıyla yapılan etknlklern tümüdür. Gerekl ntelkler şunlardır (Eymen, 2007): Dağıtım kanalları, şrket ş yapma şekllerne uygun olarak fayda/mâlyet analzne göre belrlenmeldr. Sevkyat plânlaması bütünleşk br sstem üzernde otomatk sstemlerle yapılmalıdır. Sevkyatlar spârşlere göre flolara optmum şekllerde dağıtılmalıdır, rota tanımları doğru yapılmalıdır. Sstem destekl flo yönetm uygulamalarından yararlanılmalıdır. Sevkyat ve dağıtım performansı sürekl ölçülmel ve yleştrme uygulamalarına odaklanılmalıdır. Naklye şrkete katma değer sağlamıyor se dış kaynak kullanımı yoluna gdlmeldr. 2.4 Tedârk Zncr Kısıtları ve Karar DeğĢkenler Tedârk zncr kısıtları, şletmenn seçebleceğ br dz seçenek karar üzernde konumlanmış etmenlerdr. Böylece, bu etmenler bâzı karar seçeneklernn yapılablrlklern belrlerler. 12

Bu kısıtları şöyle sıralayablrz (Mn ve Zhou, 2002): Kapaste: Tedârk zncr üyelernn fnans, üretm, tedârk ve teknk (EDI veya barkod) yeterllklern, stenlen gelr düzeynde stok düzeyler, üretm, şgücü, özsermaye yatırımı, dış kaynak kullanımı ve blşm teknolojler uyarlanması le lgl durumları belrler. Kapaste, ayrıca üretm ve stoklama çn kullanılablr alanları da çerr. Hzmet Uyumu: Tedârk zncrnn nhaî hedefnn, müşterlern hzmet gereksnmlern karşılaması ya da bu gereksnmlern de ötesnde hzmet verlmes esası olduğunu düşünürsek, bu oluşum müşter hoşnutluğu çn en öneml kısıttır. Bunların tpk örnekler; dağıtım zamanları, gününde üretm, ardışık spârş çn en fazla bekleme süres ve taşıma yapan kamyon sürücüler çn ulaştırmada geçen yolculuk süresdr. Talebn Boyutu: Tedârk zncrnn dkey bütünleşmes, aşağı yöndek tedârk zncr üyelernn kend kademelernde başarıya ulaşması çn gereken talep mktarını karşılamak amacıyla, br öncek kademedek tedârk kapastesn dengelemey hedefler. Karar değşkenler genel olarak, karar çıktısı aralıklarının sınırlarını belrlemelernden dolayı, tedârk zncr le lşkl şlevsel performansın artmasına katkıda bulunmaktadırlar. Dolayısıyla, br tedârk zncrnn performans ölçümler, genel olarak karar değşkenlernn br fonksyonu olarak fade edleblr. Karar değşkenlernn bâzıları aşağıdak gb açıklanablr: Yer: Bu tür değşkenler; fabrkaların, depoların, dağıtım merkezlernn, konsoldasyon noktalarının ve tedârk kaynaklarının nerede konumlandırılacağına lşkn karar verme sürecnde etkldr. YerleĢm: Hang toptancıdan, fabrkadan ve konsoldasyon noktasından hang müşterye, pazar dlmne ve tedârkçye hzmet verleceğn gösteren değşkenlerdr. ġebeke/ağ Yapısı: Bu tp değşkenler, br dağıtım şebekesnn merkezîleştrlmes ya da merkezden uzaklaştırılmasını ve tedârkçler, depolar le konsoldasyon/brleşm noktalarının hang brleşmnden yararlanılacağını belrtr. Ayrıca bu değşkenler, üretm ve dağıtım kaynaklarının tam zamanında kullanılması ya da elenmes esasına da dayanır. 13

Tess ve Donanım Sayısı: Müşter gereksnmlern ve pazar steklern karşılayablmek çn kaç fabrka, depo ve brleşm noktası gerektğn belrleyen değşkenlerdr. AĢama/Katman Sayısı: Bu değşken se, br tedârk zncrnn çerdğ aşamaların sayısını belrler. Ayrıca, yatay tedârk zncr bütünleşmesnde kademeler brleştrerek ya da kademeler bölerek, kademe sayısını arttırablr veya azaltablr. Hzmet Sıklığı: Müşterlere veya tedârkçlere hzmet veren araçların dağıtım-getr zaman çzelgesn ya da zledğ rotayı belrleyen değşkendr. Mktar: Bu değşken, tedârk zncrnn her noktasında (tedârkç, üretc, dağıtıcı vb.) en y satınalma mktarı, üretm ve nakl mktarını belrler. Stok Düzey: Tedârk zncrnn her evresndek hammadde, bölüm, ş sürec, nhaî ürün ve stok tutma brmn belrleyen değşkendr. ĠĢgücü Mktarı: Bu değşken, sstemde kaç adet tır şoförü ve ürün yükleyc bulunması gerektğne karar verlmesn sağlar. DıĢ Kaynak Kullanımı: Hang tedârkçnn, hang blşm hzmet ve üçüncü part destek sağlayıcısının kullanılacağı, uzun döneml temaslarda dış kaynak (tekl veya çoklu kaynak) bakımından kaç tanesnden yararlanılableceğn belrleyen değşkendr. 2.5 Tedârk Zncrnn Modellenmes Her tedârk zncr modelnn kendne özgü özellkler olmasına rağmen, brçoğu aşağıda tanımlanan adımların yerne getrlmesn gerektrr (Lee ve Km, 2002): Problemn Tanımlanması: Br çalışma, varolan br gereksnm gderecek şeklde hazırlanmamış se, ayrıntılı ve eksksz olması br anlam fâde etmez. Etkl br çalışma yapablmek çn, olası sorunları barındıran sstem parçalarının ncelenmes ve çalışmanın buna göre hazırlanması gerekr. İy br model, kurucusu tarafından, sstemn dğer parçalarını da kolayca dahl edeblecek şeklde tasarlanmış olmalıdır. Ancak çnde gereksz ve fazla blglern bulunduğu br model, blgsayar üzernde dğer modellere göre daha yavaş çalışablr ve mâlyet daha yüksek olablr. Hedeflern Belrlenmes: Tedârk zncr modelnn amaçları, üzernde çalışılacak problemn durumuna göre saptanır. Gelştrmede kullanılan belrl yöntemlern, 14

çalışmanın hedefnn belrlenmesndek rolü büyüktür. Ancak bu hedefler, daha önce uygulanan modeln sonuçlarının yen verlere uyarlanmasını engelleyecek şeklde plânlanmamalıdır. Modeln Kurulması: Hedeflern ve problemn belrlenmesnden sonra, model kuracak olan kş, modeln temel çatısını gelştreblr. Bu çatı genellkle olayların lkelern ve kullanılan elemanları çerr. Toplanan verlern doğruluğunun, elde edlen sonuç üzerndek etks büyüktür. Yapılan lk plân çersnde; gerekl olan verler, blg kaynakları ve bu blglern nasıl elde edlebleceğ belrtlmeldr. İlk olarak, çalışmanın hedefler le lgl olan bu blglern çıkartılması gerekr. Deneyml br model kurucu, çalışmada yer alan dğer kşlere hang verlern gerekl, hanglernn gereksz olduğu konusunda yardım etmeldr. Sstemn takldn yapmak veya sstemn br kopyasını çıkarmak çn harcanan çaba genellkle gerekszdr. Ayrıntıların gerekl olduğu zaman eklenmes ve çalışmanın hedefne ulaşması açısından zlenmes, uygulanacak en y yollardır. 2.6 Tedârk Zncr Yönetm Tarh Tarhsel görünge (perspektf) çersnde sırasıyla Malzeme Gereksnm Plânlaması (MRP), Üretm Kaynaklarının Plânlanması (MRP II), Kurumsal Kaynak Plânlama (ERP) ve TZY ortaya çıkmıştır. Tedârk zncr grşmler, tekstl endüstrsnde Hızlı Yanıt (QR) programı le sonrasında da market (bakkalye) endüstrsnde Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) le ortaya çıkmıştır dyeblrz. Bunları takben brçok farklı sektörde frmalar, tedârk zncr yönetmyle lglenmeye başlamıştır. 2.6.1 ERP den Tedârk Zncr Yönetm (TYZ) ne 1960 lı yıllarda blgsayarların tcarî şletmelerde yaygınlaşmaya başlaması le lk kurumsal üretm yönetm sstem, Malzeme Gereksnm Plânlaması (MRP: Materals Requrement Plannng) yazılımları kullanılmaya başlanmıştır. İlk MRP yazılımı IBM tarafından gelştrlmştr. İlk aşamada üretc şletmeler çn ürün ağaçları açan, ürünlern hang parçalardan oluştuğu, hang parçaya ne mktarda ve ne zaman gereksnm duyulduğu blgsn verecek şeklde ortaya çıkan sstem, gelşerek 1980 l yıllarda üretm şletmelernn üretm le doğrudan lşkl faalyetlern (satınalma, üretm plânlama ve kontrol, muhasebe, stok yönetm vb.) çerr duruma geld ve Üretm Kaynakları Plânlaması (MRP II: Manufacturng Resources Plannng) adını 15

aldı. 1990 lı yıllarda yönetm sstemler yalnız üretm sektörünü değl tüm sektörler (telekomünkasyon, perakende, medya, sağlık, kamu vb.), tüm faalyet brmlern (satış sonrası servs, bakım-onarım, nsan kaynakları, duran varlık yönetm vb.) çerr duruma geld ve Kurumsal Kaynak Plânlama (ERP: Enterprse Resource Plannng) adını aldı. ERP, brden fazla noktada üretmle dağıtım yapan ama tek br şrketn üretm gb ç operasyonlarını eşgüdümleyen br sstemdr. 1990 lı yılların sonlarında br şrketn ERP sstemnn, müşterlernn ERP sstemler le Müşter İlşkler Yönetm (CRM) ve tedârkçlern ERP sstemler le de Tedârkç İlşkler Yönetm (SRM) yoluyla bütünleştrlmes gerekllğ doğmuştur. Bu yöndek yazılımlara ERP II yazılımları denlmeye başlanmıştır (Tanyaş ve Baskak, 2003). 2000 l yıllara gelndğnde odaklanılan nokta Tedârk Zncr Yönetm (SCM) olmuştur. SCM (TZY), zncr boyunca rolü olan şletmeler brbryle konuşturan, bunların brbrne blg sağlamasını amaçlayan, güvenl br ortamda, zamanında, hatasız, gereksnm duyulan kadar ve doğru kşye blgnn ulaşmasını sağlayan br ş model sunmaktadır (Paksoy, 2005). 2.6.2 Hızlı Yanıt (QR) ın doğuģu Tekstl ve konfeksyon sanaynde gderek artan rekabet koşulları nedenyle Amerka Brleşk Devletler nde (USA) konfeksyon sanaysnde lder frmalar, 1984 yılında Crafted Wth Prde n the USA Councl kurmuşlardır. 1985 yılında, Kurt Salmon Assocates br tedârk zncr analz yapmak çn görevlendrlmştr. Çalışmanın sonuçları, konfeksyon tedârk zncr çn hammaddeden tüketcye kadar geçen teslm süresnn 66 hafta olduğunu göstermştr. Bu sürenn 40 haftalık kısmı depolarda ya da taşımalarda harcanmaktadır. Uzun tedârk zncr, stokların fnansmanı ve doğru zamanda doğru yerde doğru ürünün bulunmamasından dolayı endüstrde brçok kayba neden olmaktadır. Bu çalışmanın sonuçları, hızlı yanıt (QR: Quck Response) stratejsnn doğmasını sağlamıştır. QR, müşter gereksnmlerne daha hızlı yanıt vereblmek çn blg paylaşımı le perakendecler ve tedârkçlern brlkte çalıştıkları br ortaklıktır. Çalışmanın sonucu olarak öneml değşmler yaşanmıştır: Bakkalye endüstrs tarafından kullanılan UPC kodu ve şrketler arası Elektronk Ver Değşm (EDI) çn br ser standart bu endüstrde uygulanmaya başlanmıştır. Perakendecler, üretc ve dağıtıcı frmalara 16

satış blglern hızlıca leteblmek çn satış noktası (POS) tarama sstemlern yerleştrmeye başlamıştır. QR, satış noktası vers le geçmş satış blglerne dayanarak, şrketn maddî varlığını, gerektğ zaman ve yerde kullanarak stoğun kârlılığını enyler. QR, promosyonlar ve ndrmler le lgl pazarlama blglern, üretm ve dağıtım plânlarındak tahmnler le brleştrr (Lummus ve Vokurka, 1999). 2.6.3 Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) nın doğuģu 1992 yılında, bakkalye endüstrsnn lderlernden oluşan br grup, ECR çalışma grubu adında br brleşk endüstr hzmet gücü yarattı. Grup, tedârk zncrnn rekabet gücünü arttıracak olanakları belrlemek amacıyla bakkalye tedârk zncrn ncelemek le görevlendrld. Kurt Salmon Assocates, grup tarafından bakkalye tedârkç/dağıtıcı/tüketc değer zncrn ncelemek ve teknoloj ve ş uygulamalarındak değşmlerle mâlyet le hzmet açısından ne tür gelştrmeler yapılableceğn belrlemek çn tutuldu. Çalışmanın sonuçları, performansı gelştrmek çn, EDI ve POS sstemlernn ek gelştrmeler dışında az br teknolojk değşm gerektğn gösterd. Bunun yanısıra, çalışma, eğer uygulanırlarsa tedârk zncrnn toplam performansını oldukça gelştreblecek br en y uygulamalar sers belrled. Kurt Salmon and Assocates n bulduğu şudur: ECR; tedârk zncrnde blgnn yukarı doğru hızlı ve doğru br şeklde letmn sağlayarak, dağıtıcıların ve tedârkçlern, gelecek taleb varolan sstemn zn verdğnden çok daha y tahmn edeblmelern sağlar. En y uygulamaların kullanılmasıyla tedârk zncrnn stok düzeylernde %37 lk br düşüş ve endüstrdek toplam mâlyetlerde 24 le 30 mlyon dolarlık br azalma öngörmüşlerdr (Tyan ve Wee, 2003). ECR ın üretc frma tarafından başarılı br şeklde uygulanması, tedârğ talebe uydurablmelerne zn veren üretm esneklğn sağlama yeteneklerne bağlıdır. Bu esneklğn anahtarı, talep yönetm, üretm plânlama ve stok düzenleme etknlklernn bütünleştrlmes le şrketn blgy, üretm kaynaklarını ve stoğu daha y kullanablmesn sağlayan br süreçtr. ECR den daha ler br gelştrme Sürekl İkmâl Programı (CRP: Contnuous Replenshment Program) kavramıdır. CRP, stok tutma alanlarından ürünler tmek yerne müşter talebne dayanarak ürünler bakkalye raflarına çekmeye doğru br 17

harekettr. Satınalma noktası şlemler, blgsayar le üretcye gönderlr, bu da üretclern perakendecye tam zamanında kmâl edlmesn sağlar. CRP, brçok üretc frma tarafından uygulanmıştır. Procter & Gamble and Campbell Soup, hacmlernn yaklaşık %30 dan %40 a kadarlık br kısmını CRP le yollamaktadır. Ralston, General Mlls and Pllsbury se, hacmlernn %10 kadarlık kısmını CRP le dağıtmaktadır. CRP le performansın gelşme beklentler arasında; stok devr hızının 10 dan 50 ye çıkacağı, tedârk günlernn 30 dan 5 e düşeceğ ve net kârın %5 den %7 ye çıkacağı vardır (Tyan ve Wee, 2003). 2.6.4 Dğer tedârk zncr grģmler Konfeksyon ve bakkalye endüstrlerndek grşmlern yanısıra tedârk zncr performansını gelştrmeye yönelk şu tp çabalar da olmuştur: Hewlett-Packard, Whrlpool, Wal-Mart, West Co., Becton Dcknson, Baxter, and Georga-Pacfc Corp. Aşağıda onların tedârk zncr grşmler kısaca anlatılmıştır: Hewlett-Packard: Blgsayar parçaları üretcs, 1990 ların başında, dağıtım faalyetler le üretm faalyetlern ssteml br bçmde blgsayar sstem üzernde brleştrmştr. Uygulama, hem ürünün fzksel dağıtımındak değşmler, hem de yen br Dağıtım Gereksnmler Plânlaması (DRP) sstemn çermekteyd. DRP sstem, müşter spârşlern tahmnler le elde edyor ve tedârk zncrnde çekme sstemnn başlangıcı gb şlyordu (Lummus ve Vokurka, 1999). Whrlpool: Donanım üretcs, tedârk zncr uygulamasına 1992 yılında, Kazanacak şrketler, şletmeler arası çekme sstemne ulaşmaya en yakın olanlardır. Bunlar, müşterye kısa sürede yanıt verecek şeklde brleşeceklerdr. Düşüncesn savunan br yönetc grubu le başladı. Whrlpool, yen br lojstk başkan yardımcısı konumu yarattı, anahtar ürün alanları çn brmler arası takımlar kurdu, tedârkçler le güvene ve ürün tasarımına katılım lkesne dayanarak tek kaynaklı anlaşmalara grşt ve tedârkçler le günlük olarak letşm kurmak çn EDI kullanmaya başladı. Tüm bunlar, tedârk zncr yönetm programının parçalarıdır. Sonuç olarak, ürünün bulunablrlğ %90-95 oranlarına çıktı, stoklar %15-20 oranında azaldı ve tedârk süreler 5 güne kadar düşürüldü (Lummus ve Vokurka, 1999). Wal-Mart: Şrket, anahtar üretcler le doğrudan çalışarak kend tedârk zncr grşmne başladı. Üretcler, kend ürünlernn Wal-Mart deposundak stoklarını düzenlemek le sorumludurlar. Bu sstem, Tedârkç Yönetml Stok (VMI) olarak 18

adlandırılır. Bunun sonucunda, Wal-Mart, bu ürünlerde %100 e yakın br spârş karşılama oranına ulaşılacağını öngörmektedr. KMart ve dğer büyük perakendecler benzer VMI programları uygulamışlardır (Lummus ve Vokurka, 1999). West Co., Becton Dcknson and Baxter: Tıbbî ürünler endüstrsnde, 1990 ların başında, bu üç frma tedârk zncr lşklerne grşt. West, Becton Dcknson a kauçuk tıpaları tedârk etmekte, Becton Dcknson da Baxter a tıbb ürünler tedârk etmektedr. Becton Dcknson, kıdeml br yönetcye tedârk zncr şleyşn zleme sorumluluğu vererek programı uygulamıştır. Bu üç şrket, tüm yönetm düzeylernde brlkte çalışarak, kalte ve hzmet düzeylernde lerleme kaydetmş, aynı zamanda döngü sürelern kısaltmış ve mâlyetler azaltmışlardır (Lummus ve Vokurka, 1999). Georga-Pacfc Corp.: Kuzey Amerka da, yapı malzemeler üretm ve dağıtımında lder br frma olan Georga-Pacfc, şrketn merkezî olmayan etknlkler çerçevesnde, tedârk zncr yönetm uygulamalarını kullanmaya başladı. Öncesnde, her bölümdek naklye yönetcler, kend brmler çn gelen ve gden göndermler kontrol edyorlardı. Sevkyat öncelkler parçalara ayrılmış olup, ç ve dış müşterler hoşnut edlemyordu. Dağıtım sürecn eşgüdümlemek ve daha etkn duruma getrmek çn yen br merkezî Taşıma ve Lojstk Bölümü kuruldu. Yen bölüm, ş brmler arasında gereksnmlere ve öncelklere bakmaktadır ve şrkete, naklye mâlyetlernde azalma ve dğer lojstk gelşmlerle yıllık 20 mlyon dolarlık kazanç sağlamıştır (Lummus ve Vokurka, 1999). Tedârk zncr yönetm kavramlarını uygulayan brçok başka şrket örneğ vardır. Konuya olan bu genş lg, kavramın, müşterye dağıtımı gelştrrken toplam mâlyetler azaltmayı hedefleyen farklı şrket grupları çn anahtar br yola dönüştüğünü göstermektedr. Tedârk zncrn daha y yönetmek, aynı zamanda tedârk zncrne bağlı pazarlamayı yönetmey ve tedârk zncr stratejlern şrketn genel stratejsne bağlamayı çerr. 19

20

3. TEDARĠK ZĠNCĠRĠNDE ĠġBĠRLĠĞĠ VE TEDARĠKÇĠ YÖNETĠMLĠ STOK (VMI) 3.1 GrĢ Tedârk zncrnde şbrlğ, danışmanlar ve akademsyenler tarafından 1990 ların ortasından ber şddetle tavsye edlmektedr ve dernlemesne yapılan tartışmalar sonucunda brçok kavram ortaya çıkmıştır. Hızlı tüketm sektöründek Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) gb büyük ölçekl projeler ya da daha genel olarak Tedârkç Yönetml Stok (VMI) ve Ortaklaşa Plânlama, Tahmn ve İkmâl (CPFR) grşmler, tedârk zncr ortakları arasında şbrlğ yapablmek çn zengn br stratej dzs sunar. Bu kavramlar genellkle çok etkldr ve brçok endüstr sektöründe başarı öyküler duyulmuştur, ama bâzen frmalar tarafından bu grşmlere sıcak bakılmamakta ya da uygulansalar ble stenlen sonuç alınamamaktadır. Bunun en öneml nedenler, şbrlğ uygulamalarının tam olarak anlaşılmaması ve dışarıda yapılan şbrlğnn çerdek üretm ve stok kontrol le brleştrlmesnde yaşanan güçlüktür. Bâzıları çn tedârk zncr şbrlğ sadece konsnye stok tutmak, dğerler çn se tedârk zncrlernn brçok aşamasında stok kmâller ve üretm oranlarının nasıl kontrol edleceğ le lgl başlı başına br felsefedr. Tedârk zncrnde şbrlğ değşk şekllerde karşımıza çıkmaktadır, ama hepsnn genellkle ortak br amacı vardır: tüm tedârk zncrn düzene sokan şeffaf, açık br talep yapısı oluşturmak. Brçok yenlkç çalışma, şbrlğnn olmayışı nedenyle ortaya çıkan sorunları ve şbrlğ le elde edleblecek rekabet avantajlarını değerlendrmştr. Japon üretm modelnn başarısının, şbrlkç tedârk zncr anlayışlarına ve tedârkçlern Tam Zamanında (JIT) sevkyat plânlarında sıkı br bçmde brleştrmelerne bağlı olduğu kuşku götürmez. Dışarıdak şbrlğnn en temel amaçlarından br, blg akışının şeffaflığı le belrszlğ azaltmayı sağlamaktır. Kuramsal ve benzetm modellernde y tasarlanmış olmasına rağmen, pratkte dışarıdak bu şbrlğnn ve talep görünürlüğünün kapaste kullanımı ve stok devr hızını yleştrmek çn nasıl 21

kullanılacağı br sorun olarak ortaya çıkar. Günümüz ş dünyasının karmaşıklığı, dış blg kaynaklarından elde edlenler tedârkçnn üretm ve stok kontrolü süreçleryle brleştrmenn genellkle çok zor olduğunu gösterr, çünkü çoğu zaman tüm dağıtım kanallarından aynı düzeyde ayrıntılı blg elde etmek olanaklı değldr. Öte yandan, şrketlern kısa vâdede farklı hedeflernn oluşu, şbrlğn zorlaştıran dğer br nedendr. Tedârk zncr şbrlğnn etknlğ k etmene bağlıdır: İç ve dış faalyetlern brleştrlme düzey ve çabaların coğrafî dağılım, talep yapısı ve üretm özellkler gb tedârk zncrnn durumuna uygunluk düzey. Çalışmanın bu bölümünde, öncelkle klask tedârk zncrnden Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) stratejsne doğru gelşm ve ECR nın odak alanları ncelenecektr. Daha sonra Tedârkç Yönetml Stok (VMI) tanımlanacak ve ardından yararları, mâlyetler ve hzmet düzey açısından yarattığı değşmler ve uygulama sırasında karşılaşılablecek zorluklar belrlenecektr. Çalışmanın devamında, VMI uygulaması çn teknolojk gereksnmler ve Elektronk Ver Değşm (EDI) teknolojs ncelenecektr. VMI çn gelştrlen genel model tanımlanacak ve VMI ın benmsenmesnde belrleyc çevresel etmenler ncelenecektr. En son olarak, elektrkl ev aletler sektöründe br vaka çalışması le VMI ın uygulanışını ve elde edlen yararlar anlatılacak, klask tedârk sstem le VMI ın farkları gösterlecektr. 3.2 Klask Tedârk Zncrnden ECR na Doğru 3.2.1 Klask tedârk zncr ve kamçı etks Buradak klask term, tedârk zncrndek her düzeyn, tedârk zncrnn aşağı ya da yukarı düzeydeklern durumlarından bağımsız olarak, üretm emrler verdğ ve stok kmâl yaptığı anlamına gelr. Tedârk zncrlernn çoğunluğu hâlen bu şeklde ş görmektedr, tedârkç ve perakendec arasında resm br şbrlğ yoktur (Holweg vd., 2005). Klask spârş sürecnde, kmâl gerektğ zaman br spârş müşterden tedârkçye yollanır. Müşter, ne zaman ve ne kadar yollanacağına karar vermektedr (Gurenus ve Wcander, 2007). Şekl 3.1 de klask spârş sürecn ayrıntılı olarak göreblrz. 22

ġekl 3.1 : Klask spârş sürec (Gurenus ve Wcander, 2007) Klask tedârk zncrlernde tedârkçnn alabldğ tek blg, perakendec tarafından verlen satınalma spârşdr (Gurenus ve Wcander, 2007). Satınalma spârşlerne güvenmek, kamçı etks problemn doğurur (Şekl 3.2), güncel talep görülemedğ çn nsan pskolojs her olasılığa karşı fazladan spârş vermeye meylldr. Bra Dağıtımı Oyunu adlı denemes le John Sterman, farklı spârş kararlarının, geckmelern ve kendn güvenceye almak çn belrszlk durumlarında nsanın fazladan spârş verme eğlmnn tedârk zncrnde dnamk bozulmalara neden olduğunu göstermştr. Bunun sonucunda, spârşlerdek sapma, tedârk zncrnde lerledkçe artmakta, bu da sstemde mâlyetlern yükselmesne neden olmaktadır. Kamçı etksnn ekonomk sonuçlarının, üretm frmaları çn fabrkanın kârının %30 u kadar olableceğ öngörülmektedr. Kamçı etks; artmış talep belrszlğ le başa çıkmak çn aşırı stok yatırımlarına, üretm/dağıtım sstemnn eylemszlğne bağlı olarak müşter hzmet düzeynde azalmaya, stoksuzluk nedenyle gelrlerde kayıplara, sermaye yatırımının vermllğnde azalmaya, kapasteye yatırımın artmasına, taşıma kapastesnn vermszce kullanımına ve üretm plânlarında sapmaların artmasına yol açar (Holweg vd., 2005). ġekl 3.2 : Klask tedârk zncrnde kamçı etks (Holweg vd., 2005) 23

Şekl 3.2 de, bakkalye perakende zncrnden br örnek gösterlmştr. Br alkolsüz çecek çn süpermarkette müşterlerden gelen güncel talep, tedârkçye ulaşana kadar brçok kez büyümüştür. Süpermarket kasalarından doğrudan alınan elektronk satış noktası (EPOS) versnden talebn aslında oldukça düzenl olduğunu görüyoruz. İknc düzey, satılan çeceklern kmâl çn bölgesel dağıtım merkezndek (RDC) mağazalar tarafından verlen spârşler göstermektedr. Şmdden, bâzı mağazaların fazladan spârş nedenyle taleptek değşkenlkte br artış gözlenr. RDC tarafından çeçek çn tedârkçye verlen spârşler, son müşterye yapılan satışlardan çok farklıdır. Bu noktada, RDC n satın almacısı salt kend talebne bakarak spârş vermektedr ve taleptek sapmayı blmeden brçok kez taleb büyütmüştür. Tedârkçye gelen haftalık en yüksek spârş mktarı olan 205.000 kasa, neredeyse süpermarketlerdek ortalama haftalık güncel satışların beş katından fazladır (Holweg vd., 2005). 3.2.2 Blg paylaģımı Blg paylaşımında, perakendec ve tedârkç hâlen brbrlernden bağımsız şeklde spârş vermektedr, bununla brlkte kapaste ve uzun sürel plânlama çn tahmnlern düzenlemek amacıyla talep blgs ve faalyet plânlarını brbrleryle paylaşmaktadırlar. Tedârkç düzeynde tahmnler gerçekleştrrken son müşter satışlarını hesaba katmak (hattâ tam görünürlük olanaklı olmasa ble), salt perakendecden gelen spârşlere bağlı kalmaya göre öneml br adımdır. Talep blgsn yollarken oluşan geckmeler gderlr, gereksz belrszlk ortadan kalkar (Holweg vd., 2005). Blg paylaşımı salt sstemde daha açık ve öngörülür talep yaratmaya yardım etmez, ayrıca tümüyle müşterye özel kontrol süreçler uygulamaktan daha kolaydır. Blg paylaşımını br adım öteye götürmek ortak tahmn yapmaktır. Bu adım, genellkle VMI ın uygulanmasında anahtar br hedef olarak gösterlmektedr, ancak çoğunlukla gerçekleşmemektedr. Bunun neden, müşternn genellkle tedârkçye gereken ayrıntılı blgy doğru zamanda sağlayacak br tahmn ve plânlama sürecne sahp olmamasıdır. Müşter ve tedârkç plânlama süreçlernn yeternce ayrıntılı br düzeyde brleştrlmes, CPFR stratejsnn uygulanmasına doğru da temel br adımdır. 24

Tüketc malları endüstrsnden br örnek, blg paylaşımının tpk br uygulamasını sunmaktadır. Müşter-tedârkç lşksn gelştrmenn br parçası olarak, uluslararası br tüketc malları şrket, haftalık olarak, büyük müşterlernden stok raporları ve satış rakamlarını toplamayı dener. Bu sürec kolaylaştırmak çn, şrket hem web portalları hem de standart mesajlaşma bçmler gelştrmştr. Şrket aynı zamanda endüstrde blg paylaşımı çn standartların gelştrlmesnde merkezî br rol üstlenmştr. Yne de, gelştrlmş blg paylaşımı çn harcanan öneml çabalara rağmen, resmî br süreç ancak az sayıda müşter le uygulanablmştr. Tedârk zncr ortakları le şbrlğ çnde tahmnlern yapılablmes zordur. Yukarıda örneğ verlen şrket, satış verler (dağıtıcı depolarından perakende mağazalarına gden ürün mktarları) doğrultusunda satışları haftalık olarak göreblmektedr ve en y durumlarda dağıtıcıları ve toptancılarının %80 e yakınından EPOS değerlern almaktadır. Hâlen şrket, dağıtıcıları le perakendecler ya da müşterler arasındak değl, kends le dağıtıcısı arasındak taleb tahmn etmektedr. Bu böyle olmaktadır, çünkü özel br perakende zncr ya da dağıtıcı çn kampanyalar ve promosyonları yönetmek zahmetldr, bu durumda ayrıca stok poltkaları da stoksuzluk ve eskme rskne bağlı olarak değşmektedr. Talepte büyük ve mevsmsel yükselmeler daha da büyük zorluklar yaratmaktadır (Holweg vd., 2005). Lee, So ve Tang (2000), çalışmasında üretcnn ortalama stoğu, blg paylaşımı olmayan durumda, I m (temel durum) ve blg paylaşımı durumunda, IS I m karşılaştırılmıştır ve aşağıdak sonuçlar elde edlmştr: d I m 2(1 ) K V (3.1) d m K V ' (3.2) 2(1 ) I IS 3.1 ve 3.2 no.lu denklemlerde, lk termler ortalama dönem stoğu, knc termler se üretcnn hzmet düzey K yı karşılamak çn ortalama güvenlk stoklarını temsl eder. Güvenlk stoğu servs düzey steğ (K), talep varyansı (σ) le V ve V etmenlernden etklenr. Blg paylaşımı dönemsel stoğu etklemez, ancak güvenlk stoğunu etkler. V her zaman V den daha azdır, yân blg paylaşımı üretcnn güvenlk stoğunu düşürür, böylece ortalama stok mktarı azalır. Perakendecnn stok 25

düzey blg paylaşımı sonrasında da aynı düzeydedr, çünkü perakendec üretc frmaya talep blglern vermek dışında faalyetlern değştrmemektedr. 3.2.3 Etkn Tüketc Yanıtı (ECR) ECR, tedârk zncrndek şe yaramayan faalyetlern ve fazla ya da katma değer yaratmayan mâlyetlern ortadan kaldırılmasını, böylece tüketclere daha y hzmet sunmayı amaçlayan br bakkalye endüstrs tedârk zncr yönetm stratejsdr. ECR, bakkalye tedârk zncrn, üretclern ürünler mağazalara ttkler br tme sstem yapısından ürünlern tedârk zncrnn alt kademelernden mağazaya doğru satış noktalarındak müşter talep blgs le çekldğ çekme sstem yapısına doğru yenden yapılandırmayı amaçlar. Yan, ECR nın temel amacı, müşter hoşnutluğunu enylemek ve mâlyetler azaltmak çn perakendeclern ve tedârkçlern brlkte çalışmalarına zn verecek bast, hızlı ve müşter odaklı br sstem kurmaktır (Kurna vd., 1998). ġekl 3.3 : Etkn tüketc yanıtı (De Ton ve Zamolo, 2005) ECR, farklı üretm noktaları ve dağıtım üzernde harekete geçerek tedârk zncrnn yenden plânlanmasını öngörmektedr. Şekl 3.3 de görüldüğü gb yapılacak 26

değşmlern hedeflern 4 ana alanda toplayablrz: Etkn promosyon, etkn çeştllk, etkn ürün tanıtımı, etkn kmâl (De Ton ve Zamolo, 2005). Etkn kmâl üzerne yoğunlaştığımızda amacın, mâlyetler ve hzmet düzeyler arasındak değş-tokuş oranlarını düzenleyerek tüm zncrn performansını arttırmak olduğunu görürüz. Etkn kmâl çn yardımcı teknkler arasında barkod, barkod okuyucu, blgsayar destekl spârş (CAO), elektronk tahmn sstem, elektronk ver değşm (EDI), çapraz sevkyat, faturalama sstem, otomatk alacak ödeme sstem, elektronk depo kabul sstem, taşıt yükleme optmzasyonu ve benzerler yer alır (De Ton ve Zamolo, 2005). 3.3 ECR nın Odak Alanları ECR nın brden çok başlangıç noktası vardır. İlk olarak, müşter taleb öneml br rol oynar. Zncr; müşter tatmn, ürünler ve kaltenn sürekl olarak gelşmesn sağlamak zorundadır. İknc olarak, toplam tedârk zncrnn etknlğnn en yüksek düzeyde olması gerekr. İk başlangıç noktasının gerçekleştrlmes, gerektğnde elde bulunması zorunlu doğru ve geçerl blg olmadan yapılamaz. Mâlyetlern düşürülmes çn bu blg ve letşmn kağıtsız olması yeğlenr. ECR nın bu özellklern gerçekleştrmek üzere Coopers ve Lybrand (1996) tarafından üç odak alanı belrlenmştr: Kategor Yönetm Ürün Stoğu Tazeleme Blg Teknolojler 3.3.1 Kategor yönetm Kategor yönetmnde amaç, talep yaratma sürecnn etknlğn en üst düzeye çıkarmaktır. Şunları çerr: Ürün tanıtımları Ürün promosyonları Mağaza çeştllğ ECR, müşter değernn en üst düzeye çıkarılması yönünde tcarî ortakların kend ç etknlklernde ne kadar etkl olduklarını, brlkte ne kadar y çalıştıklarını ve 27

brleşk kapastelern ne kadar y kullandıklarını değerlendrmektedr. Büyük önem taşıyan br dğer konu se kategor yönetm ç yapısıdır, bu organzasyon çndek amaçları belrlemeye ve tcarî ortakların brbrler le nasıl letşm kurmaları ve karar almaları üzerne stratejk amaçlar ve sstemler gelştrmeye yarar. 3.3.2 Ürün stoğu tazeleme Burada odak noktası, perakendec raflarına düzenl olarak ürün akışının sağlanmasıdır. Bu, talep değşklklerne hızlı yanıt verecek şeklde, yeternce esnek ve yanıt vermeye hazır br fzksel tedârk zncr le brleşk Kategor Yönetm n desteklemektedr. Hızlı ve etkn ürün stoğu tazeleme, sstemdek stok mktarını en alt düzeye ndrerek, mâlyet tasarrufuna katkıda bulunmaktadır, aynı zamanda gerekl hzmet düzeyler de sağlanmaktadır. Yne öneml br konu, bu amaçların gerçekleşmes çn tcarî ortakların brlkte nasıl çalıştığıdır. ECR, tedârk zncr üzernde baskı yaratan talep değşkenlklernn büyümesne neden olan etknlkler önleyen y br bütünleşk plânlama le, mâlyet ve yanıtlarda büyük mktarda mesafe almayı hedeflemektedr. Blg ve letşmn standartlaştırılması aynı zamanda büyük oranda zaman ve para tasarrufu sağlayablr. 3.3.3 Blg teknolojler Kategor Yönetm, Ürün Stok Tazeleme ve özellkle de perakendecler le üretcler arasındak brleşk kısımlar, öneml engellerle karşılaşmaktadır. Şekl 3.4 de hem ç şlevler hem de tcarî ortaklar arasındak engeller gösterlmektedr. Bu engellern ortadan kaldırılması ve Kategor Yönetm le Ürün Stok Tazeleme nn çalışır duruma getrlmes çn, Blg Teknolojler gerekldr (Coopers ve Lybrand, 1996). En y çözümlern belrlenmes çn talep ve arz hakkında SKU (Stok Saklama Brm) düzeynde pek çok vernn aktarımı ve kullanılması gerekmektedr. Elektronk Ver Değşm ve Elektronk Fon Transfer, stenen düzeyde bunu gerçekleştrmenn k yoludur. Ürün Kodlama ve Vertabanı Yönetm, ürünlern SKU düzeynde zleneblmes çn gerekldr. Son olarak, Etknlk Tabanlı Mâlyetlendrme (ABC), kararların, yapılan şn gerçek mâlyetne dayalı olarak alınablmesn sağlar. 28

Kategor Yönetm Satınalma & Tcaret SatıĢ & Pazarlama Ürün Stoğu Tazeleme Lojstk & Stok Yönetm Üretm & Dağıtım Tcarî ortaklar arasındak engeller İç şlevler arasındak engeller Perakendecler Üretcler ġekl 3.4 : İç şlevler ve tcar ortaklar arasındak engeller 3.4 Sürekl Ġkmâl (CR) ve Tedârkç Yönetml Stok (VMI) ECR ın en öneml hedeflernden etkn kmâln temel konularından br, Sürekl İkmâl (CR) olarak adlandırılmaktadır. Sürekl İkmâl, sürekl ürün akışını sağlamak çn, lojstk zncrndek mal akışını ve blg aktarımını eşgüdümlemektedr. Bu yöntem, perakendeclern stoklarında daha az ürün tutmalarını sağlamaktadır (www.math.vu.nl/~sbhula/ecr/pr.html, 10 Şubat 2009). Sürekl İkmâl Programı (CRP), dağıtıcı tarafından verlen satınalma spârşne dayalı klask kmâl sürecnn güncel ya da tahmnî müşter talebne dayalı br sstem le değşmesn sağlayan br tedârk zncr üyeler arası ortaklık şeklnde tanımlanmıştır. Şekl 3.5 de, klask kmâl sstem ve CR sstem arasındak farkları göreblrz. CRP, genellkle stok kmâl görevn perakendecler/dağıtıcılardan tedârkçlere geçrr, bu nedenle CRP yaklaşımı aynı zamanda Tedârkç Yönetml Envater (VMI) olarak da blnr. CRP le spârşler elektronk olarak letlrler ve daha sık ve daha küçük mktarlarda yapılırlar. CRP, her br kategor çn talep ve stoğu zlemek amacıyla raf yönetm stratejler oluşturan Kategor Yönetm Programı le de desteklenmektedr (Kurna vd., 1998). Çoğu zaman Tedârkç Yönetml Stok (VMI) olarak da blnen Tedârkç Yönetml İkmâl (VMR), bakkalye sektöründe ECR grşmnn temel taşlarından brdr ve tekstl sektöründe de Hızlı Tepksel Üretm (QRM) olarak adlandırılan benzer gelşmler vardır. Burada, tedârk zncrn hızlandırmak ve kısa ürün yaşam 29

döngüler le başa çıkmak amacıyla tedârkçler müşter çn stok kmâl döngülern düzenlerler (Holweg vd., 2005). ġekl 3.5 : (a) Klask kmâl sstem (b) Sürekl kmâl (De Ton ve Zamolo, 2005) Tedârkç Yönetml Stok, br ürünün alıcısının bu ürünün tedârkçsne belrl br blg akışı sağladığı ve ürünün alıcının tüketm alanında (genellkle br mağaza) kararlaştırılmış br stok düzeynde tutulmasını, tedârkçnn tümüyle kend sorumluluğuna aldığı br ş modeller alesdr. Br üçüncü part lojstk sağlayıcı, talep ve tedârk farklarını düzelterek alıcının gerekl stok düzeyne sahp olduğundan emn olmak çn ssteme dahl edleblr. VMI, brden çok frmadan oluşan tedârk zncrlernn etknlğn arttırmak çn en çok konuşulan ortaklık grşmlernden brdr. VMI ın kullanımı brçok farklı endüstrde kabul görmüştür. Başlangıçta br deneme ken günümüzde yeğlenen br ş yapma şekl olmuştur (Waller vd., 1999). VMI, Wal-Mart ve dğer brçok büyük çaplı perakendec tarafından kullanılan başarılı ş modellernden brdr. Home Depot, bu teknğ îmal edlen ürünlern büyük çaplı tedârkçleryle (örneğn, Moen, Delta, RIDGID, Pauln) kullanır (Tempelmeer, 2006). Tedârk zncrnn performansını yleştrmeye yarayan araçlardan br olan VMI da üretc frma baylernn stok düzeylern korumak le yükümlüdür. Üretc frma baylernn stok blglerne ulaşablmektedr ve satınalma spârşlernn verlmesnden sorumludur. Üretc frma, baylernn satış ve stok mktarlarını gösteren elektronk very, EDI ya da nternet üzernden alır. Üretc, baynn taşıdığı her malı ve gerçek satış verlern göreblr. Üretc frma stok plânını yapmak ve yerne getrmek le sorumludur. VMI le artık bayler değl, üretc frma spârşler geçer (www.vendormanagednventory.com/defnton.htm, 12 Ocak 2009). 30

İkmâl konusunda en oturmuş uygulamalardan br VMI, stok görünürlüğünü arttırarak spârş odaklı uygulamanın yarattığı kamçı etks gb problemler azaltmayı sağlar. Satıcı frma, geçmş dönem verler (dağıtım merkez ürünlernn haftalık hareket vers) le satış noktası (POS) ve promosyon verlern (perakendec promosyon blgsn genellkle promosyondan br ay önce verr) kullanarak talep tahmn yapar. Promosyon blgsnn verlmedğ klask tedârk zncrnde, tedârkç spârşlerdek artış le promosyonu son anda fark eder; bu durum, tedârkçde kapaste yeterszlğ, fazla mesa ya da dış kaynağa yönelme gb mâlyet artışına ya da perakendecde ürün eksklğne neden olablr. Bu nedenle, promosyon takvmn ve olası spârş hacmn daha önceden tedârkçye letmek her k tarafı kârlılık artışına götürür (Whpple ve Russell, 2007). VMI programları, br üretc frma ve tedârkçler arasında kullanılıyor se, ortak özellklern şöyle sıralayablrz (Roberts, 2009): Hedeflenen stok düzeylernn sağlanması çn temel sorumluluk, bu parçaların tedârkçlerndedr. Program, klask keskl satınalma spârş süreçlern dnamk br kmâl sürec le değştrr. Program, tedârkçden müşterye ürünün sevkyat zamanını, parçanın üretmde kullanım zamanına yakın olacak şeklde erteler. Belrl br müşter çn, btmş ürün stoğunu, genellkle üretm alanına yakın br yere bu stoğu yerleştrerek önceden belrlenmş düzeylerde tutmak da görevler arasındadır. VMI ın çalışmasını sağlayan klt noktalardan br rsk paylaşımıdır. Genellkle, eğer stoktak mallar satılmamış se tedârkç alıcıdan bu malları ger alır. Dğer durumlarda, ürün alıcının bölgesnde bulunablr ama alıcı satış gerçekleşene kadar ürüne sahp değldr, yân alıcı daha önceden belrlenmş br komsyon ya da kâr payı karşılığında salt ürüne ev sahplğ yapar ve satışına yardımcı olur. Bu durumda VMI genellkle uygulanır ama br zorunluluk değldr. Burada öneml olan br nokta, VMI le stoğun sahbnn değşmemesdr. VMI dan önce nasıl se sonrasında da stok sahpler aynıdır. Bu nedenle konsnye stok le VMI karıştırılmalıdır. Konsnye stok, müşter bölgesnde stoklanan ama tedârkçye at 31

olan tcarî maldır. Müşter, malı konsnye stoktan çıkarana kadar ödeme yapmak zorunda değldr. Müşter, kullanılmayan konsnye stoğu genellkle tedârkçye ade edeblr. Genel algının aksne, bu düzenleme klask tedârk zncr yapısında olablr ve VMI çn kullanılablecek eş anlamlı br term değldr (brçok yönetc bz buna nandırmak stemştr). Bu farkın neden, stoğun sahbnn değşmesnn, kmâl spârşlernn nasıl verleceğn değştrmeyeceğdr: Klask br tedârk zncrndek gb aynı blglere dayanarak aynı kararlar alınır, bu nedenle dnamk br yarar elde edlmez (Holweg vd., 2005). 3.5 VMI le Elde Edlen Yararlar VMI ın yararlarını, satıcı (tedârkç) frma, alıcı (perakendec) frma açısından ve ortak yararlar olmak üzere üç grup altında toplayablrz: 3.5.1 Satıcı (Tedârkç) frma açısından yararlar Alıcıların satış noktaları verlernn görünür olması tahmn kolaylaştırır. Promosyonlar, stok planına daha kolay dahl edleblr. Geçmşte ger dönüşe neden olan alıcı spârş hataları azaltılır. Stok düzeyler görünürlüğü, öncelkler belrlemeye yardımcı olur. Tedârkç, ürün spârş edlmeden önce potansyel gereksnm göreblr. Satıcılar teşhr edlen malları daha çok kontrol edeblr ve çalışanları blglendrmek çn daha çok letşm kurablrler. Br mağazadak tedârkç vekller, ürünün uygun şeklde teşhr edlmesn ve mağaza personelnn ürünün özellklern blmesn garant ederler. Aynı zamanda, mağazada kend ürün serlernn düzenlenmes ve temzlenmes çn yardım ederler (www.vendormanagednventory.com/benefts.htm, 18 Ocak 2009). 3.5.2 Alıcı (Perakendec) frma açısından yararlar Tedârkçden son tüketcye doluluk oranları yleşr. Br ürün çn tükenmş stok (stoksuzluk) durumuna düşmes olasılığı azalır. Sorumluluk tedârkçye geçtğnden plânlama ve spârş verme mâlyetler düşer. 32

Çok sayıda resmî şlem ortadan kalktığı çn yönetm mâlyetler azalır. Doğru zamanda doğru ürünün temn edlmes le bütünde hzmet düzey yleşr. Tedârkç daha y hzmet sunmaya odaklanır. Genel gderler azalır, satışlar artar. İnsanların grdkler verler nedenyle oluşan hataların oranı azalır. Perakendecler daha az rsk altındadır, mağaza personel daha blgldr (bu hem perakendec hem de satıcı çn marka bağlılığını kurar) ve teşhr edlen malları tutma mâlyetler azalır. Müşterler, br hzmet ya da ürün gerektğnde, tedârkç (satıcı) vekller le sık ve çten br lşk çnde olan daha blgl mağaza personelnden yararlanırlar. Mağaza personel, farklı tedârkçlerden gelen brçok ürün sers hakkında artık daha genş blg sahb olduğundan, müşternn brbryle rekabet çnde olan bu ürünler arasından kendsne en uygun olanı seçmesne yardımcı olablrler. Böylece müşter hoşnutluğu artar. 3.5.3 Ortak yararlar Blgsayardan blgsayara letşme bağlı olarak ver grş hataları azalır. Toplam şlem hızı yleşr. Tedârk zncrndek stok mktarı azalır. Her k taraf da son kullanıcıya daha y hzmet vermek çn uğraşır. Son kullanıcının gereksnm duyduğu ürün stokta varsa tüm taraflar bundan karlı çıkar. Müşter ve tedârkç arasında gerçek br şbrlğ ortaklığı oluşur. Tedârk zncrnde doğru stok mktarını tahmn etmek ve tutmak çn Elektronk Ver Değşm (EDI) bçmler, EDI yazılım ve statstksel yöntemler kullanılarak tedârkç ve alıcı arasında daha yakın br anlayış kurulur (Tempelmeer, 2006). 33

3.6 VMI le Mâlyetler ve Hzmet Düzeyndek DeğĢm Tedârkç Yönetml Stok (VMI), brden çok frmadan oluşan tedârk zncrlernn etknlğn arttırmak çn en çok konuşulan ortaklık grşmlernden brdr (Waller vd., 1999). Tedârk zncr yönetmnde başarı genellkle stok masrafları ve müşter hzmet düzey arasındak lşky anlamaya ve yönetmeye bağlıdır. En çekc projeler her k açıdan da gelşm sağlarlar ve VMI çn de bu durum geçerldr. Br VMI lşksnde tarafların mâlyetler nasıl azalttıklarını ve hzmet düzeyn nasıl gelştrdklern nceleyelm. 3.6.1 Azalan mâlyetler Talep değşkenlğ brçok tedârk zncrnn karşılaştığı temel sorundur, hem müşter hzmet düzey hem de ürün gelrlern olumsuz yönde etkler. Geleneksel perakende durumlarında satış dalgalanmaları yönetm poltkaları nedenyle daha da kötü br duruma gelr. Genellkle talep belrszlkler nedenyle spârş düzenler de bozulur; brbryle çatışan performans ölçütler, alıcılar tarafından kullanılan plânlama takvmler, tek başına hareket eden alıcılar ve ürün eksklkler spârş dalgalanmalarına neden olur. Brçok tedârkç frma, VMI şbrlğ sâyesnde talep belrszlğ azaldığı çn bu yöntem câzp bulmuşlardır. Tüketc kurumlardan gelen az sayıda büyük mktardak spârşler, üretcler fazladan kapaste ya da fazladan btmş ürün stokları bulundurmaları yönünde zorlar. Bunlar, müşter talebne yanıt vereblmey garantlemek çn kullanılan çok pahalı çözümlerdr. VMI üretm dağlarını azaltmayı sağlar, daha küçük kapaste ve stok tamponlarına zn verr. Alıcılar se, VMI şbrlğ le brbryle çatışan performans ölçütler klem çözüldüğü çn bu yöntem cazp bulmuşlardır. Örneğn, ay sonu stok mktarı perakende alıcıları çn öneml br performans ölçütüdür, ama müşter hzmet düzey (br çeşt tükenmş stok ölçütü le zlenr) de dğer öneml br performans ölçütüdür. Bu ölçütler brbryle zıttır. Alıcılar, yüksek müşter hzmet düzeylern karşılamak çn ayın başında stoklarını stenlen düzeye çıkarırlar, ayın sonunda se stok hedeflern tutturmak çn stok azaltmalarına gderler (hzmet düzey ölçütler 34

üzerndek etksn önemsemeden). Bu anlayışın sonucunda, tedârkçden aylık olarak yüksek br spârş mktarında bulunurlar. VMI le brlkte, kmâl sıklıkları genellkle artar, aylık yerne haftalık (veya günlük) kmâller yapılır. Bu k tarafın da yararınadır. Tedârkç daha düzgün br talep snyal alır, böylece üretm ve taşıma çn daha y kaynak kullanımı sağlanır ve büyük mktardak tampon stoklarına olan gereksnm azalır. Sonuç olarak mâlyetlerde azalma sağlanır. Satıcı frma, şletmenn gereksnmlerne göre kmâl kararlarını alır ve taleptek eğlmler hakkında daha çok blgye sahptr. Tüketc kurumlar se daha düşük dönem stoklarından yararlanırlar ve ay sonu stokları da azalır. Gelştrlmş taşıma ve depolama etknlkler sâyesnde k taraf da yarar sağlar. Üstelk hzmet düzeyler de yükselecektr. Çzelgeleme alanında se düzensz olarak dağılmış spârşler, perakende plânlama takvmlerndek değşmlerden kaynaklanablr. Perakendecler genellkle yıllık takvmlern haftalık dönemlere bölerler, böylece her ay aynı sayıda hafta sonuna sahptr. Bu durum, dönemden döneme satışların, gelrlern ve dğer verlern karşılaştırılmasını kolaylaştırır. Seçenekler, br yıl çn 13 tane 4 haftalık ay; 4 hafta, 4 hafta, 5 haftalık aylar yân (4-4-5) şeklnde oluşan çeyrekler; ya da 4 hafta, 5 hafta, 4 haftalık aylar yân (4-5-4) şeklnde oluşan çeyrekler olablr. Alıcı frma eğer 4-5-4 şeklnde br plânlama senaryosu kullanıyor ve spârşler de aylık bazda veryor se, müşter taleb haftalık bazda aynı kalsa ble, her çeyreğn knc ayında alıcı frma yüzde 25 daha fazla spârş vermeldr. Tedârkç frma alıcının plânlama takvmnden habersz se bu artış onun çn br süprz olablr. Daha da kötüsü tedârkç bu artışı son tüketc talebndek br artışın yansıması olarak yorumlayablr, yanlış tahmn ve satınalma kararları alablr. VMI bu yanlışları engeller. Perakende tedârk zncrlernde, farklı alıcılardan gelen spârşlern br eşgüdümü genellkle yoktur. Spârşler genellkle eşzamanlı gelrler, bu durumda tüm göndermler zamanında yapmak neredeyse olanaksızdır. VMI le brlkte, daha yüksek br eşgüdüm tedârkçye daha düzgün br üretm çn gerekl olan desteğ sağlar, alıcının hzmet ve stok hedefler de aynı zamanda gerçekleştrlr. Son olarak da, taşıma mâlyetler VMI le azaltılır. Düzgün br şeklde ayarlanır se bu yöntem sâyesnde az mâlyetl tam yüklü göndermlern yüzdes arttırılablr ve 35

yüksek mâlyetl yarım yüklü göndermler se engelleneblr. Bu, spârşlere alındıkları gb otomatk olarak yanıt vermek yerne tedârkçye yenden tedârk sürecn ayarlama yetks vererek sağlanır. Dğer br çekc olanak se daha etkn br rota plânlamadır, örneğn belrl br kamyon brçok yakın müşter stoklarını tamamlamak çn çok sayıda yere uğrayablr (Waller vd., 1999). 3.6.2 GelĢen hzmet düzey Perakendecnn bakış açısıyla hzmet genellkle ürünün bulunablrlğ le ölçülmektedr. Br müşter br mağazaya geldğnde br ürünü bulamıyor se br satış ytrlmş demektr. Sonuçlar br promosyon yapıldığında özellkle şddetldr, çünkü kayıp satış mâlyetne br de tbar kaybı eklenr. Bu nedenle plânlama yapılırken br perakendec, tedârkçden güvenlrlk bekler. Ürün plânlamalarında perakendecler, en y tedârkçlern daha çekc raflar le ödüllendrrler. Böylece, güvenlrlğ le tanınan br tedârkç daha yüksek gelrler elde eder. Herkes gelştrlmş hzmetten yarar sağlar. VMI le brlkte, brçok müşternn, spârşlern kmâl ve göndermlernn eşgüdümü sâyesnde hzmet düzey artar. Acl olmayan br gönderm, başka br müşternn acl br göndermn karşılamak çn br ya da k gün erteleneblr. Aynı şeklde, br müşterye normalden daha az br kmâl, başka acl gereksnm olan br müşterye normalden daha fazla br gönderm yapma olanağı sağlar. Tüm ortakların gereksnmlern dengeleme gücü le tedârkç hç br müştersn tehlkeye atmadan sstemn performansını arttırablr. Müşterler en acl gereksnmlernn en çok dkkate alınacağı güvencesnden yararlanırlar. VMI olmadan tedârkç, müşter göndermlern önem sırasına göre etkn br bçmde düzenlemekte güçlük çeker. Hzmet, belrl br probleme uygun sonuçlar alanını genşleterek daha da fazla gelştrleblr. Örneğn, krtk tükenmş stok zamanlarında br müşternn dağıtım merkezler arasında (ya da müşterler arasında) stok dengeleme gerekl olablr. Bâzı durumlarda, müşterler arasında yenden dengeleme en ekonomk yaklaşım ble olablr. Bu, VMI olmadan pek olanaklı olmayan br durumdur, ne tedârkçler ne de müşterler stokların genel durumunu blemezler. VMI le brlkte, müşterler tedârkçye ürünler ger yolladıklarında tedârkç bu ürünler başka br müşterye göndererek stok dengeleme sağlanır. En kötü olasılıkla bu yaklaşım fazladan taşıma mâlyetler le sonuçlanır. 36

Zengn olan daha da zengn olur. Hzmet düzey arttıkça ve müşterler tedârkçy güvenlr buldukça k şey gerçekleşr. Brncs, daha az krz yaşanır. İkncs, krz olduğunda müşterler kısıtlı tedârğn büyük br kısmını elnde tutmak çn spârşler şşrme yoluna daha az gderler. Tedârkçnn talep hakkında daha doğru br blgs olur ve daha etkn br şeklde plânlama yapablr, bu da daha y hzmet demektr. Ek br yarar olarak, VMI sâyesnde br ürün yenlemes çn dğer frmaya yapılacak ödeme kolaylaşacaktır. Sstemden çıkarılması gereken daha az esk stok olacaktır, böylece müşter yok pahasına satış gb temel önlemler almaktan kaçınacaktır. Dahası, yen ürün en kısa zamanda rafta yern alacaktır. Blg paylaşımı sâyesnde, değşm ürün plânlarında daha az bozulma le gerçekleşecektr. Perakendecnn güncel olma tbarını korumasına yardımcı olacaktır. VMI le brlkte kullanılan taşıma sürec, müşter hzmet düzeyn daha da arttıracaktır. VMI uygulanmadığı durumda göndermler, merkezîleşmş alıcılar ve dağınık dağıtım merkezler arasındak letşm eksklkler nedenyle bayler tarafından sıklıkla ger çevrlr. Bu problem, yoğun günlerde kabul doklarında fazla yığılmalar sonucunda da ortaya çıkar. VMI le tedârkç, daha öngörüleblr gönderm çzelgeler sağlamayı umarak önceden kmâl ve göndermler çzelgeler (Waller vd., 1999). 3.7 VMI ın Olası Güçlükler ve Uygulama Sırasında Dkkat Edlmes Gerekenler VMI gerektğ gb uygulanmadığı zaman bâzı sorunları da berabernde getrr. VMI ın uygulanması sırasında karşılaşılablecek olası güçlükler ve bunların aşılması çn dkkat edlmes gerekenler şöyledr: EDI Sorunları: Vernn gönderldğn onaylamak çn kapsamlı EDI test yapılmalıdır. Alıcı acaba gönderlmes gereken bütün verler yolluyor mudur? Her alan doğru verler le doldurulmuş mudur? ÇalıĢanların Kabulü: Sürece dahl edlen tüm çalışanların bu yen ş yapma yöntemn tam anlamıyla anladıkları ve kabullendklernden emn olunmalıdır. Üst düzey yönetcy kna etmek yeterl değldr, lgl tüm çalışanlar katılımcı olmayı stemeldrler. 37

Promosyonlar/Olaylar: Normal spârş durumuna göre herhang br artışa ya da azalışa neden olablecek durumlar, satıcı frmaya düzgün br bçmde bldrlmeldr. MüĢter Temel: Kazanılan ya da ytrlen herhang br büyük müşter satıcıya bldrlmeldr. Dağıtıcı, satıcıya bu durumun satışlar üzernde yaratacağı etk hakkında yol göstermeldr. Fazla/BozulmuĢ Stok: Fazladan stok (ya da br spârş hatası) durumunda ne yapılacağı le lgl satıcı ve dağıtıcı arasında br anlaşma olmalıdır. Ayrıca, her k taraf bozulan stokların nasıl üstesnden gelneceğ konusunda da anlaşmalıdırlar. Zaman: İlgl tarafların her br, bunun zaman alan br öğrenme sürec olduğunu anlamalıdırlar. Hatalar ortaya çıkacaktır. Brnc günde harka br sstem kurulmuş olamaz (www.vendormanagednventory.com/ptfalls.php, 18 Ocak 2009). VMI ın başarılı olması, satıcılar ve perakendecler arasındak lşknn sağlamlığına bağlıdır. VMI le taraflar arasındak bağımlılık artar. Blg paylaşımı sırasındak güvenszlk, stoklardak görünürlüğü azaltır ve dengeszlk yaratır. Yararların çoğu, son tüketc ve onlara satışı yapan frma çndr, oysa k tedârkç, şn büyük kısmını yapar. VMI ın başarılı olablmes çn üç temel adım önemldr (Frahm, 2003): Beklentlern Açıkça Belrtlmes: Uzun vâdede her k frma açısından sstemn getreceğ yararlar eksksz olarak tartışılmalıdır. Tedârkçnn kısa vâdedek bâzı sonuçlar nedenyle hayal kırıklığına uğrayableceğ de düşünülmeldr. Eğer bu konular gözönüne alınmaz se, program kısa sürede hç br tarafa beklenen yararları sağlamadan sonlanır. Amaç, müşter ve tedârkç arasında açık ve sürekl br letşm kurmaktır. Blgnn PaylaĢımı çn AnlaĢma: Eğer tedârkç ve müşter, ürün stoğunu tazelemek çn gerekl blgler güncel olarak paylaşmak konusunda anlaşablrlerse, senkronze br sstemn yararları hemen ortaya çıkacaktır. Özel blgler, tedârkç ve müşter arasında paylaşılmayacaktır, ama ürünlern kesntsz akışını sağlamak çn yeterl blg paylaşılmalıdır. Müşter, tedârkçye yol göstermes çn üretm çzelgeler ve/veya tahmnlern paylaşma konusunda stekl olmalıdır. ĠletĢm Kanallarının Açık Tutulması: Her k taraf da br VMI programı uygulamaya karar verdklernde buluşmalı, hedeflern ve bu hedefler 38

gerçekleştrmek çn nasıl hareket etmeler gerektğn tartışmalıdırlar. Br VMI programı başlatıldığında, bâzı hatalar oluşableceğn kabullenmeldrler. Bu hatalar, öğrenmek çn fırsatlar olarak görülmel ve lerde oluşablecek benzer sorunları engellemek çn kullanılmalıdır. 3.8 VMI Uygulaması çn Teknoloj Gereksnmler ve EDI Tedârkç Yönetml Stok (VMI) sstemnn başarılı br şeklde uygulamaya geçrlmes blgsayar platformları, letşm teknolojler ve ürün tanımlama le zleme sstemlerne bağlıdır. Brçok durumda, bu sstemler çoktan hem tedârkç hem de perakendecde vardır. Yazılım sstemler en büyük eksklk olan alandır. İkmâl mktarları ve zamanlaması, güvenlk stoğu düzeyler, taşıma rotaları ve fabrka ç aktarmalar gb tartışmaları bastleştrdkler çn çok önemldrler. Brçok tcarî sstem, bu problemlere çözüm üretmek çn uygundur, ve stratejk karar sstemler, örneğn yen br dağıtım merkez çn en uygun yer belrlemek ya da br tedârkçnn VMI sstem çne yen br perakendec katmanın olumlu ve olumsuz yanlarını belrlemek çn kullanılablr. Ayrıca, ürün tanımlaması çn barkod kullanımının dağıtım merkezlernde yararı olmaktadır, böylece mal taşımaları blgsn yakalamak olanaklı olacaktır. Brçok perakendec zâten bu yeteneğe sahptr (Waller vd., 1999). Geçmşte, tedârkçler ve perakendecler brbrlernden uzak yerlerde bulunduklarında, taşımada yaşanan zorluklar brleşk stok kontrolü yapmayı olanaksızlaştırmaktaydı. Radyo Frekansı le Tanımlama (RFID) teknolojs gb ürün tanımlama teknolojlerndek artan gelşmelerle, stok hareketlern uzak mesafelerde ble sıkı br bçmde kontrol etmek artık olanaklıdır. RFID, bakkalye tedârk zncrnde gttkçe artan br lg le yaygınlaşmaktadır. Teknoloj gelştkçe, perakendecler yatırımların, azalan eskme oranları ve elde bulundurma mâlyetler şeklndek ger dönüş sürelernn k yıldan aylara kadar azaldığını gözlemlemştr (Karkkanen, 2003). VMI uygulandığında tedârkç, stok düzeyler, doluluk oranları ve şlem mâlyetler çn ortaklaşa belrlenmş amaçlar doğrultusunda hareket eder. Bu amaçları gerçekleştrrken, sstemn daha etkn ve hızlı çalışmasını sağlayan öneml teknolojlerden br Elektronk Ver Değşm (EDI) dr. EDI da farklı şlem kodları kümeler şunları letmek çn kullanılır: perakendec mal taşımaları, perakendec 39

depo stok mktarları, tedârkç kmâl planları ve ler gönderm duyuruları. Standartlaştırmak çn, Unform Code Councl (UCC) tarafından Unform Communcaton Standards (UCS) olarak blnen şlem kodları belrlenmştr. Şekl 3.6 da VMI sstemnde EDI kullanıldığında lgl şlem kodları gösterlmektedr. ġekl 3.6 : VMI sstemnde EDI kullanımı (Gurenus ve Wcander, 2007) Sürecn kalbnde k tane EDI şlem kodu vardır. Brncs, genellkle 852 olarak geçen Ürün Faalyet Kaydı dır. Bu belgede yer alan ver, satış ve stok blglerdr. Stok vers, elde bulunan, spârş verlen, onaylanan, ard ısmarlanan vb. şekllerde gruplara ayrılmıştır. Bu şlem kodu, VMI ın belkemğdr ve müşter tarafından tedârkçye önceden ayarlanmış br zamanlama le, genellkle günlük olarak yollanır. Spârş kararı bu verye dayanır (Hall, 2001). Bu ver le beslenen ş sürec görecel olarak kolaydır. Tedârkç, müşter tarafından 852 le yollanan blgy yenden nceleyerek, br spârşn gerekp gerekmedğne karar verr. Vernn yenden ncelenmes, tedârkç ve kullanılan yazılıma göre farklılık gösterr, fakat br çok şey benzerdr (Hall, 2001). İlk adım vernn eksksz ve anlamlı olduğunu doğrulamaktır. Yazılıma göre değşen bu doğrulama şlemnn büyük br kısmı otomatktr. Br çzelge temel alınarak, yazılım, hareket vers le tedârkç ya da müşter tarafından eklenen fazlalıklara bakarak her malzeme çn yenden spârş noktasını hesaplar. Bu fazlalıklar, promosyonlar, projeler, mevsmsellk, yen ürünler vb. blgler çereblr. VMI yazılımı, müşterde varolan mktar le her yerde, her malzeme çn yenden spârş noktasını karşılaştırır. Bu, br spârşn gerekp gerekmedğn belrler. 40

Spârş mktarları bundan sonra hesaplanır. Genellkle, spârş mktarlarının hesabı, karton mktarları ve şlem mâlyetler gb blgler hesaba katar. Bu, spârş yaratma sürecn tamamlar. İknc VMI şlem kodu, müştery, tedârkçden hang ürünü beklemes gerektğ konusunda blglendrr. Bu görev çn kullanılan k şlem kodu vardır. En sık kullanılan, 855 olarak geçen satınalma spârş onayıdır. Bu belge, müşter adına tedârkç tarafından spârş verlen ürün numaraları ve mktarlarını çerr. Brkaç müşter 855 es geçer ve spârş le sevkyattan haberdar olmak çn ler sevkyat bldrmne (856) güvenr. Bu belge, 855 e göre hem zamanlama hem de çerk konusunda farklılık gösterr. 856, spârş zamanı yerne sevkyat yapıldıktan sonra gönderlr. 856 salt gönderlen parça numaralarını ve taşıyıcı le rsalye blgs gb ek blgler çerr. VMI ın amaçları çn, her k belge de eğer düzgün br bçmde uygulanırsa şe yarar (Hall, 2001). Bunların dışında, tedârkç ve müşter arasında yollanılan ek EDI mesajları vardır: müşter, tedârkçye ürünlern alındığını haber veren br Alınma Tavsyes (#861) yollar. Son olarak da, tedârkç br Fatura (#810) yollar ve br Ödeme/Havale Tavsyes (#820) alır (Gurenus ve Wcander, 2007). Elektronk Ver Değşm (EDI), VMI çn kolaylık sağlayacak br araçtır ama br zorunluluk değldr. Örneğn, Frto-Lay, EDI kurmadan çok önce VMI teknklern kullanıyordu. Araştırmaların gösterdğ br lgnç blg, EDI nın tek başına depolardak tükenmş stoklarda ya da stok düzeylernde az br gelşm sağlamış olduğudur. Ancak VMI le brlkte kullanıldığında çok etkn olduğu görülmüştür. Karar destek sstemler, ürün blg teknolojler ve EDI genellkle VMI le lşklendrlmekle brlkte, kullanımları zorunlu değldr, özellkle de stok tutma brm (SKU) sayısı az olduğunda. Örneğn, br perakendec br tedârkçye br grup geçerl satınalma spârş sayısı göndereblr, böylece VMI yönetcs tedârkçnn şrket merkeznde perakendec çn kmâl kararlarını alablr. Bu satınalma spârşler tedârkçnn spârş yönetm sstemne grlecektr, ve sstem de sank perakendec bu spârş vermş gb hareket edecektr. Hç br özel destek sstemne gereksnm yoktur, VMI yönetcs kmâl çn bastçe br stok düzey yaklaşımı kullanır. Br hafta çnde, VMI yönetcs, perakendeclern dağıtım merkezlerndek varolan stok düzeyler le hedef stok düzeyler arasındak farkı, kmâl mktarları kararları çn 41

kullanablr. Ayrıca, bu yaklaşım plot projeler çn tedbrl davranmayı sağlar, çünkü blg teknolojlerne yapılacak yatırımları, teknolojnn mâlyet etknlğ kanıtlanana kadar erteler. Bu, başlangıçta her k tarafın da gerçek gereksnmlern değerlendrmesn sağlar (Waller vd., 1999). 3.9 VMI çn Model GelĢtrme VMI sstem çn gelştrlmş modellern genel br açıklaması Şekl 3.7 de görülmektedr. Sstemn çnde modellern şleyş aşağıda özetlenmştr (Achabal vd., 2000). Tahmn model, belrl br perakendec çn ürün düzeynde haftalık tahmnler ve talebn standart hatası çn br oran sunar. Bu verler, stok karar model çn grdlerdr. Ürün satış tahmnler aynı zamanda tedârkç tarafından üretm plânlamada, sstemde yer alan perakendecler tarafından da tcarî mal plânlamada kullanılır. Parametre hesaplama, tahmn modelnn parametreler çn başlangıç değerlern belrler ve güncelleme model de sonrasında bunları, satışlardak değşme uydurmak çn her hafta düzeltr. Stok karar model, her mağazadak her SKU çn sezonun her haftasında uygun stok düzeylern belrler. Bu hesaplamalar, talep tahmnlerne ve seçlen stok yönetm poltkasına göre değşr. Bu modeller aynı zamanda, farklı stok yönetm poltkaları seçmyle elde edleblecek performans sonuçlarını, benzetm yaparak pek ya... se ne olacak? analzler yapma yeteneğ sağlar. 42

Tedârkç + Perakendec Ayarlar: Pazarlama Değşkenler Model Şekller Gerekl Olanlar: Müşter Hzmet Düzey Stok Devr Hızı Serbest Satınalma Bütçes Tahmn Model Model Parametre Değerler Talep Tahmnler Hata Hesaplamaları Her mağazadak her SKU çn Stok Düzeyler Stok Karar Model Parametre Hesaplama & Güncelleme Model Satış Vers Promosyon Poltkaları Perakendec ġekl 3.7 : VMI karar destek sstem çn kullanılan modeller (Achabal vd., 2000) 3.9.1 Stok karar model Kavramsal olarak, her mağazada her SKU çn her dönemn başında hedeflenen stok düzey, yapılan talep tahmn le güvenlk stoğunun toplamıdır. Tahmn çn zaman aralığı se kmâller arasındak stok döngü süres dr. Güvenlk stoğu, hedeflenen müşter hzmet düzeyne ulaşmak çn talep tahmnlerndek ve tedârk sürelerndek sapmaları karşılamak amacıyla bulundurulması gereken stok fazlasıdır. Müşter hzmet düzey, belrl br SKU nun bütün döngü süresnce stokta bulunma olasılığıdır. Bâzı durumlarda stenlen hzmet düzey %95 olarak ayarlanablr. Öte yandan başka durumlarda, hzmet düzey, beklenen elde bulundurma ve elde bulundurmama mâlyetlernn toplamını enküçükleyecek şeklde seçlr. 43

Talep tahmnler ne kadar düzgün yapılırsa, gerekl güvenlk stoğu düzeyler de o oranda düşer, çünkü talep tahmnndek sapmalar azalır (Achabal vd., 2000). 3.9.2 Stok karar modellernn performans hedeflerne ulaģmak çn kullanılması VMI sstemnn öneml br parçası her perakendec çn beraberce anlaşılacak olan performans hedefler gelştrmektr. Her perakendecnn belrl amaçları ve kısıtları vardır, bunlardan bâzıları aşağıdak gbdr (Achabal vd., 2000): 1. Sunuş amaçları doğrultusunda her SKU çn en az toplam stok düzey 2. Her ürün çn toplam mevsmsel başlangıç serbest satınalma bütçes 3. Stok devr hızı stekler 4. Müşter hzmet düzey Bu amaçlardan bâzıları brbrleryle çatışır ve kısıtların bâzı kombnasyonları olurlu sonuç vermeyeblr. Stok karar modeller, her perakendec çn kısıtlar ve sstem performansı arasındak değş-tokuşları anlamak çn VMI karar destek sstemnn br parçası olarak kullanılır. Her mağazada her SKU çn bulundurulması gereken en az stok düzey kısıtı ve müşter hzmet düzeynn karşılanması amacı brlkte gözönüne alınarak stok düzeyler belrlenr. Eğer bu stok düzeyler le stok devr hızı steğ karşılanmamış ve serbest satınalma bütçes aşılmış se stok düzeyler aşağı doğru çeklr. Stok düzeylerndek bu azalma, hzmet düzeynde aşırı br düşüşe neden olursa perakendecden bütçe kısıtlamasını gevşetmes beklenr. 3.10 VMI ın Benmsenmes çn Belrleyc Çevresel Etmenler VMI ın uygulanma kararının alınması, hem tedârkç hem de müşterler çn rskldr. Tedârkçler çn rskldr çünkü müşterlernn stoklarını yöneterek ek sorumluluk alırlar ve ek masraflar ortaya çıkar. VMI ın uygulanması le yeterl düzeyde mâlyet kazanımları sağlansa ble tedârkçler para ytreblrler. Karar alıcılar çn de rskldr, çünkü kmâl sürecnn yönetmsel kontrolünü tedârkçlerne verrler. Eğer tedârkçler müşter talebn karşılayacak yeterl mktarda kmâl yapmazlarsa alıcı, müşter ve pazar payı kaybına uğrar. Bu noktada, VMI ın hang çevresel koşullar altında uygulanmasının uygun olduğunun belrlenmes önemldr. 44

Tedârk zncrnde yer alan frmalar tarafından VMI ın benmsenmes le lşklendrleblecek beş tane temel etmen belrleyeblrz: Alıcının Pazarındak Rekabet Edeblrlk, Tedârkçnn Pazarındak Rekabet Edeblrlk, Ürün Talep Belrszlğ, Alıcının İşlemsel Belrszlğ, Alıcı-Tedârkç İşbrlğ. Bu bölümde bu etmenler le lgl olarak lteratürde öne sürülen düşünceler ncelenecek ve VMI ın benmsenmes le lşkler yönünde Dong ve Xu (2007) nun varsayımları ve bulunan sonuçlar tartışılacaktır. 3.10.1 Alıcının pazarındak rekabet edeblrlk Rekabet, teknoloj benmseme lteratüründe temel br etmen olarak kabul edlmştr. Hem blg teknolojler hem de tedârk zncr süreçlernde çabaların yenden yapılandırılmasını gerektren yenlkç br tedârk zncr programı olan VMI, pazar baskısı ve rekabetne yanıt vermek çn benmseneblr. Pazardak rekabet, frmaların rakplernn hareketlernden haberdar olma olasılığını arttırır, bu da yenlkç teknolojlern hızla benmsenmesn sağlar. Kurumsal Kaynak Plânlamasının (ERP) benmsenme kararlarında önceler frmalar yüksek rekabet le karşılaştıklarında buna olumlu br yanıt vereblmey amaçlamışlardır, sonraları se benmseyenler çsel baskılara yanıt vermey hedeflemşlerdr. Rekabet, Üstyönetm Blg Sstemler (EIS) çn br benmsememe durumundan benmseme durumuna geçş teşvk edeblr. Çevresel belrszlğn bleşenlernden olan rekabet etmenler, telekomünkasyon ve tedârk zncr teknolojlernn benmsenmesnde belrgn br rol oynar. CLM (Councl of Logstcs Management) üyelernn br araştırmasına göre, endüstryel rekabetçlk belrgn br şeklde Elektronk Ver Değşmnn (EDI) benmsenmesndek oranları açıklar. EDI (özel br letşm ağı üzernden ya da web tabanlı) VMI ın tamamlayıcı br parçası olduğundan, VMI ın benmsenmesnde de aynı lşknn geçerl olacağını varsayablrz. Yân br pazar ne kadar rekabetç se, br frma etknlğn arttırmak çn VMI uygulama yolunda o kadar çaba gösterecektr. Öte yandan, rekabetç br endüstrde blg paylaşımının kaçak etks, alıcıların VMI uygulaması doğrultusunda tedârkçleryle ver paylaşımında bulunmaktan kaçınmalarına neden olablr. Sonuç olarak, lteratürdek araştırmalar, alıcının pazarındak rekabetn VMI ın benmsenmesnde brbrne zıt etkler yaratableceğn göstermştr. Br yandan, rekabet frmaları etknlklern arttırmak amacıyla VMI ı benmsemeye 45

yönlendrrken, dğer yandan blg sızıntısı nedenyle rekabet güçlernde br kayba neden olacağı korkusu, blg paylaşımı konusunda frmaların stekszleşmelerne neden olmaktadır. Rekabetç perakende sektöründe Wal-Mart gb güçlü frmalar VMI ın benmsenmesnde öncü olmuşlardır. Bu nedenler doğrultusunda etknlğ arttırma steğnn ağır basacağı düşünülerek şu varsayımı yapablrz: Alıcının pazarındak rekabet edeblrlk arttıkça VMI ın benmsenme oranı da arttacaktır. 3.10.2 Tedârkçnn pazarındak rekabet edeblrlk Alıcının pazar koşulları çn öne sürülen etknlk görüşü tedârkçnn pazar koşulları çn de geçerl olablr. Rekabetç br pazar, tedârkçy br VMI programının uygulaması çn gerekl teknolojye yatırım yapmaya teşvk edeblr. VMI ın benmsenmes le tedârkçler, kend frmalarının ötesnde br görüş kazanırlar, hzmet düzeylern korurken stok mâlyetlern enküçükleyeblrler. VMI a yatırım yapmak, aynı zamanda tedârkçler ve alıcılar arasındak bağlantıları daha varlık temell yapar, bu da alıcı-satıcı lşklern sağlamlaştırır. Rekabetç br tedârkç pazarı, alıcının tedârkçye göre daha yüksek br zncr gücü kazanmasına yol açablr, böylece alıcının kend faalyetler açısından avantajlı br sstem ya da teknolojy tedârkçye kabul ettrmes kolaylaşır. Bu sonuç, EDI n benmsenmesyle lgl br çalışmada da elde edlmştr. Perakende sektöründek güçlü alıcılar, Wal-Mart gb, tedârkçlerne göre üstünlüklern kullanarak onların VMI gb tedârk zncr teknolojler ve sstemlern benmsemelern sağlamışlardır. Tedârkç tarafındak rekabetç faalyetlern, ERP n hem öncek ve hem de sonrak benmseycler üzernde olumlu ve öneml br etks olmuştur. Bu etk, alıcının pazarındak rekabetten daha etkldr. Sonuç olarak, knc varsayım şöyle olacaktır: Tedârkçnn pazarındak rekabet edeblrlk arttıkça VMI ın benmsenme oranı da artacaktır. 3.10.3 Ürün talep belrszlğ Talep belrszlğnn yol açtığı brbryle çelşen k etk vardır. Br yandan, br tedârkç, görecel olarak düzgün br talep le karşı karşıya se tedârk zncrnn performansını (spârşler eşgüdümleyerek, üretm plânlayarak ve/veya müşterler arası dağıtımı konsolde ederek) enylemek amacıyla VMI ı daha rahat kullanablr. Örneğn, Yang vd. ndek (2003) smülasyon sonuçları, VMI ın, düzgün ve öngörüleblr talebe sahp ürünler çn daha uygun olduğu bulgusunu doğrular. Sarı 46

ve Güngör (2007) de benzetm modeller sonucunda, müşter talebnde gözlenen belrszlklern yüksek olmasının, VMI yaklaşımından elde edlen yararı azalttığı sonucuna varırlar. Eğer VMI talepte büyük değşklk görülen ürünler çn uygulanacaksa, tedârkçnn, perakendec düzeynde oluşacak stoksuzluk mâlyetlern yumuşatmak çn çaba göstermes gerekeceğ besbelldr. Öte yandan, VMI gb programların en üstün yanlarından br, müşter talep blgsnn tedârk zncrnde yukarı doğru yayılmasına zn vermelerdr, böylece kamçı etks nedenyle oluşacak talep dalgalanmaları azalacaktır. Müşter pazarındak ürün çn talep belrszlğ ne kadar fazla olursa, tedârk zncrnde yukarıda yer alan frmalar çn bu belrszlğ azaltmak amacıyla VMI a olan gereksnm de o kadar artacaktır. Belrszlğ azaltmak çn frmaların faalyetlern tedârk zncrndek dğer frmalar le brleştrecekler düşünces, İşlem Mâlyet İktsadı (TCE) yaklaşımı le uyumludur. İşlem mâlyet, şletmeler arasındak mal veya hzmetlern değşmndek müzakere, denetleme ve yönetm süreçlernden dolayı ortaya çıkan mâlyetlerdr. TCE, Belrl br pyasa yapısında faalyet gösteren frmalar, şlem mâlyetlern azaltıcı kurumlar olarak oluşmaktadırlar der. Bâzı araştırmacılar tarafından, TCE yaklaşımı doğrultusunda, frmaların, belrszlk arttıkça bu belrszlkler azaltmak çn dkey brleşmelere yönelme eğlmnde olduğu ler sürülmüştür. Bâzıları se, bunun aksne satışlardak dalgalanmanın, frmaları tedârkçler le brleşmeye gtme yönünde stekszleştreceklern ler sürmüşlerdr. Patterson vd. (2003), belrszlk ortamında faalyet gösteren frmaların değşen koşullara yanıt vereblmek çn yen teknolojler uygulamaya yöneldklern ler sürmüştür. Bütün bunlar gözönüne alındığında, VMI ın benmsenmes le ürün pazarındak talep belrszlğ arasındak lşkye lşkn br varsayımda bulunmak zordur. Dong ve Xu (2007) nun varsayımı şöyledr: Alıcının pazarındak talep belrszlğ arttıkça, VMI ın benmsenme dereces de artacaktır. 3.10.4 Alıcının Ģlemsel belrszlğ Lojstk yönetcler, şlemsel belrszlğn teknolojnn benmsenmes ve yapının tasarımı üzerne etkler le lglenrler. Örneğn, lojstk br yapının tasarımını etkleyecek çevresel etmenler arasında gelen kmâllern güvenlmezlğ ve üretm süreçlerndek anî değşm gb şlemsel belrszlkler yer alır. EDI ve dağıtımı 47

etkleyen belrszlk etmenler arasında güvenlmez tedârkçler, makna arzaları, üretm çzelgelernde değşmler, etkn olmayan stok yönetm gb etmenler yer alır. Eğer alıcının faalyetler tedârk sürecndek boşa harcamaları elemek konusunda zayıf kalıyor se, kontrolsüz ya da değşken br yenden tedârk çzelges, büyük rskler ve olası mâlyetlere neden olur. Br tedârkç, alıcının şlemsel faalyetlernde yüksek br belrszlk görüyor se br VMI programı uygulamak konusunda tereddüt edeblr, çünkü VMI sonucunda brleşme le bu belrszlk tedârkçnn kend lojstk/üretm süreçlerne geçeblr. Çetnkaya ve Lee (2000) VMI ın br sevkyat süres boyunca göndermler brleştrerek daha uyumlu br taşıma sstemne zn verdğn öne sürmüşlerdr. Bununla brlkte, tedârk sürelerndek ve taşıma sstemndek belrszlk böyle br eşgüdümü zorlaştırır. Daha çok tedârkçnn yeteneklerne bağlı olarak kmâl sürelernde, malzemelern kaltelernde ve dğer şlemsel etmenlerdek dalgalanmalar, alıcının belrszlkler le karşı karşıya kalmasına neden olur. Bu şlemsel belrszlkler, alıcının kend müşter talebn karşılama yeteneğn de olumsuz yönde etkler. Bu şlemsel belrszlkler yüksek se, br alıcı frma, gelen lojstk süreçlernn kontrolünü, bu belrszlklern asıl neden olan tedârkçye bırakmak konusunda steksz olacaktır. Bütün bunlar gözönüne alındığında, bu konudak varsayım şöyle olacaktır: Alıcının şlemsel belrszlğ arttıkça, VMI ın benmsenme dereces azalacaktır. 3.10.5 Alıcı-tedârkç Ģbrlğ Başka alanlardak şbrlğ (şrketler arası takımların oluşturulması, paylaşılan mâlyetl programlar gb), alıcı ve tedârkç arasında, VMI ın benmsenmesn kolaylaştıracak koşullar sağlanmasında öneml rol oynayan güvenlr br lşknn gelştrldğne şaret eder. Tedârkçs le, ürün tasarımı (AR&GE), brleşk takım sorun çözümü (şletme), brleşk mâlyet kazanımlarının paylaşımı (fnansal yönetm) gb farklı görev alanlarında şbrlğ yapmış br alıcı, tedârkçsne yüksek derece güven ve bağlılık çndedr. EDI gb yenlkç teknolojler benmserken frmalar lşklernde uzun sürel br eşgüdüm sağlamalıdırlar. VMI le sağlanan stok şbrlğ, tedârk zncrnn etknlğn arttırır. Bütün bunlar gözönüne alındığından dyeblrz k: Alıcı-tedârkç şbrlğ arttıkça, VMI ın benmsenme dereces de artacaktır. 48

Dong ve Xu (2007), üç endüstrde satınalma yönetclernden aldıkları yanıtları analz ederek beş başlık altında topladığımız bu çevresel etmenlern VMI ın benmsenmes üzerndek etkler çn üç varsayımın belrgn br bçmde etkl olduğu sonucuna varmışlardır. Sonuç olarak dyeblrz k, tedârkç pazarının rekabet gücü le tedârkç ve alıcı arasındak şbrlğ arttıkça VMI ın benmsenme oranı da artar, alıcının şlemsel belrszlğnn artışı se VMI ın benmsenmesn olumsuz yönde etkler. Tedârkç frma eğer br üretc frma se, VMI sâyesnde kapaste kullanımını arttırablr ve üretmn düzgünleştreblr. Br VMI tedârkçs, rekabetn yüksek olduğu br ortamda, VMI uygulamayan rakplerne göre müştersnn gereksnmler hakkında daha çok blg edneblr ve müşterler le daha sıkı lşkler kurablr. Bu da bze, tedârkçnn pazarındak rekabet edeblrlğnn, alıcının pazarındak rekabet edeblrlğe karşı VMI uygulanması le neden bu kadar lşkl olduğunu açıklar. Br frma gelen lojstk sürecnde yüksek belrszlkler le karşılaşıyor se (çoğunlukla br tedârkçnn kötü performansı sonucu) bu sürecn kontrolünü tedârkçsne bırakmak stemeyecektr. Bu nedenle, alıcının şlemsel belrszlğn VMI ın benmsenmesn olumsuz yönde etkledğ sonucu, beklenen br sonuçtur. Ama talep belrszlğ çn belrgn br lşk bulunamamıştır, bu da talep belrszlğn VMI dan elde edlecek yararları belrlemede belrgn br rol oynamadığı düşüncesn destekler. Br tedârkç, alıcısının taleplernde büyük belrszlkler olduğunda VMI uygulamayı steyeblr, öte yandan bu belrszlğn daha yüksek stok sorumluluğu yaratacağını düşünerek VMI uygulama konusunda steksz olablr. Son olarak, şrketler arasında başka ş alanlarında şbrlklernn varoluşu, VMI programının benmsenmesn kolaylaştıracaktır. 3.11 Klask Ġkmâl Sstemnden VMI a GeçĢ: Elektrkl Ev Aletler Sektöründe Br Vaka ÇalıĢması VMI, lk olarak ortaya çıktığı bakkalye endüstrs dışında brçok endüstrde uygulanablecek br stratejdr ve tedârk zncrnn yukarı düğümlerne doğru yayılablr. Elektrkl ev aletler endüstrsnde bakkalye endüstrsndekne benzer br gelşm yaşandığı çn, VMI stratejs, bu sektörde de etkl olacaktır. Electrolux Itala örneğ ncelenerek, VMI ın uygulanma aşamaları anlatılacak ve analz edlecektr. VMI le lgl süreçler (satış tahmnler, gerekl kapaste tahmn, temel plânlama, 49

gerekl kmâl hesaplaması, dağıtım plânlaması, gönderm) ve VMI ı düzenlemeye yarayan parametreler (hedef stok, gerekl kmâl, dağıtım plânı, ayrılmış stok, vb.) ncelenecektr (De Ton ve Zamolo, 2005). 3.11.1 VMI ın Electrolux grubunda uygulanıģı Sstem lk olarak, satış şrketlerne kmâl düzenlemek çn uygulanmış, sonrasında aynı mantık yukarı doğru yayılarak tedârkçler le kmâller düzenlemekte kullanılmıştır. VMI yöntemnn satış şrketlerne uygulanmasında yatan temel neden, çekme kontrol kavramını uygulamaya geçrmektr. Îmalat ve üretm; pazarın taleb, eğlmler ve mevsmsel değşmlerle yân satış şrketlernn güncel satışları le kontrol edlmeldr. Satış şrketler, fabrka le, şparş portföyler, stok düzeyler ve satış tahmnlerne at blgy paylaşırlar ve fabrka da belrl br güvenlk stok düzeyn (hedef stok-tas) sağlamayı garant eder. Aynı mantık, fabrka ve tedârkçler arasında uygulanan kmâl sürecnn temeldr: tedârkç, parçalar çn güncel pazar talebne dayanarak hesaplanmış ve anlaşılmış br stok düzeyn (TAS) sağlamak le yükümlüdür. Şekl 3.8 de görüldüğü gb satış şrketler tarafından üretclere verlen güncel spârşler yok olur. Satış şrketlerne gönderlecek olan mktarın plânlanması üretcnn sorumluluğundadır. TAS, kmâllerdek an çıkışları düzenlemeye, böylece üretm de düzene sokmaya yardımcı olur. Aynı zamanda, pazar talepler de etkn br bçmde karşılanmakta ve yüksek hzmet düzey sağlanmaktadır. ġekl 3.8 : Satış şrketler le VMI sürec (De Ton ve Zamolo, 2005) 50

Electrolux grubunun tüm dünyada brçok fabrkası ve satış şrket vardır. Bu yüzden grup, tüm dünyadan verlern gönderlebleceğ güvenlr br blg sstem kullanmaktadır. Kullanılan sstem, Electrolux Tahmn ve Tedârk Sstem (EFS-95) olarak adlandırılmaktadır ve IBM AS/400 donanım paket le çalışmaktadır. Bu sstem kullanarak, satış şrketler ve fabrkalar, ürün sayısı, fyatları ve genel özellkler le lgl blgy barındıran temel verler paylaşırlar. Bu verler ortak br vertabanında braraya getrlr ve bu vertabanı, üretm fabrkaları tarafından güncellenr. İkmâl sstem çnde Şekl 3.9 da belrtlen süreçler görmek olanaklıdır. Satış Tahmn sürec, satış şrketler tarafından yürütülmektedr. Gelecektek satışlar çn, geçmştek satış blgler, reklâm kampanyaları ve müşter spârşlerne dayanarak br tahmnde bulunurlar. Uzun ve kısa sürel olmak üzere k tahmn düzey vardır. Uzun sürel tahmnler (aylık bazda yapılan yıllık tahmnler), Gerekl Kapaste Tahmn sürecnn grdsn oluşturur. Gerekl Kapaste Tahmn sürecnde, orta ve uzun vâdedek üretm belrlenr ve gerekl üretm kapastes değerlendrlr. Verler satış şrketler le paylaşılır ve bunun ardından gelen Temel Plânlama sürecnde kullanılır. Burada fabrkaların üretm kapastes, gerekl bakım, nsan ve malzeme gereksnm belrlenr ve daha ayrıntılı olarak programlanır. Buradan elde edlen verler tedârkçlere gönderlr, tedârkçler böylece kend üretm kapastelern plânlayablr. Bu süreç, br öncek gb, stok le lgl hç br very gözönünde bulundurmaz. Kısa sürel tahmnler, her kod çn haftalık bazda yapılmaktadır ve 12 haftalık br dönem çerrler. Gerekl İkmâl Hesaplaması sürec çn grdy oluştururlar, burada her kod çn br satış şrketne belrl br günde gönderlmes gereken ürün mktarı hesaplanır. Böylece stok, önceden belrlenmş düzeynde korunur ve belrlenmş br satış dönemn karşılayablr. Hesaplama çn grdler; günlük olarak gönderlen satış plânı, satış şrketndek stok düzey, müşter spârşler ve haftalık olarak gönderlen satış tahmnlernden elde edlr. İlk adım, br sonrak kmâle kadar satışlarda beklenmeyen br dalgalanmayı karşılamak çn TAS un belrlenmesdr. TAS, her kod çn yapılan tahmnlern güvenlrlğ, tedârkçnn güvenlrlğ ve kmâllern sıklığına bağlıdır. Bunun ardından fabrka, tahmn edlen gereksnmler karşılamak çn satış şrketlernn depolarında bulunması gereken mktarın tedârğn plânlamalıdır, yân Gerekl İkmâl hesaplanır. Bundan sonrak aşamada, kısıtlı kapaste hesaba katılarak, yân deponun uygunluğu ve üretm plânı gözönüne 51

alınarak dağıtım plânı yapılır. Böylece, Gerekl İkmâl karşılayablecek duruma sahp olup olmadıklarını gözönünde bulundurmaktadırlar. Son olarak da, Gönderm sürecnde, dağıtım plânı mktarları satış şrketlerne gönderlr. Gönderm yapıldığı anda br Dağıtım Tavsyes gönderlr. Bu, br yandan fabrkadan satış şrketne göndermde olan ürün mktarını (GIT) güncellemey, dğer yandan satış şrketlernn mal kabulüne hazırlanmasını sağlar. Mallar kabul edldkten sonra, satış şrket br Gelş Tavsyes yollar, bu GIT nı yenden güncellemeye yarar ve fabrkayı gönderlen malların teslm alındığı konusunda blglendrr. ġekl 3.9 : VMI a dahl edlen süreçler (De Ton ve Zamolo, 2005) Electrolux grubu, kmâl sürecn tedârkçlernn büyük br kısmını sürece dahl ederek tedârk zncrnn yukarısına doğru genşletmştr. Özellkle, Porca fabrkası çn tedârkçlern %50 den fazlası sürece dahl edlmştr ve bunlar, üretme gereken parçaların %80 n tedârk etmektedr. Satış şrketler ve fabrka arasındak lşk gb, tedârkçler de güncel tahmnlere dayalı parça stok düzeylern sağlamak le sorumludurlar. Bu durumda, fabrka ve satış şrketler arasındak kmâl sürecnden farklı olarak, çeştl parametrelern hesaplanma sürec tedârkç tarafından 52

yürütülmemekte, üretm fabrkası tarafından gerçekleştrlmektedr. Bu parametreler hesaplamaya yarayan tüm verler (satış spârşler, tedârk düzeyler, tahmnler, vb.) yne de tedârkçlerle paylaşılmaktadır. En çok kullanılan letşm gerec EDI dr; Extranet le brlkte EDI, üretm fabrkası ve tedârkçler arasındak letşmn %75 n sağlar. 3.11.2 VMI ın uygulanması le elde edlen sonuçlar VMI ın benmsenmes, Electrolux grubu çn büyük br başarı sağlamıştır. Tedârk zncrnde yer alan herkes büyük yararlar elde etmştr. Özellkle fabrka çn yararları şöyle sıralayablrz: Müşternn değşen steklerne anında yanıt Daha yüksek müşter hzmet düzey Kağıt dokümanların azaltılmasıyla daha az hata Artan pazar görünürlüğü İyleşen plânlama ve azalan yenden plânlama Hem fabrka hem de tedârk zncrnn yukarı ve aşağı kısımlarında belrgn stok azalması Rsklern ve fırsatların daha y yönetm Artan satışlar 3.11.3 Klask sstem ve VMI arasında br karģılaģtırma Çzelge 3.1 de, klask sstem ve VMI arasındak farkların anlaşılması çn altı temel konuda karşılaştırma yapılmıştır (De Ton ve Zamolo, 2005). De Ton ve Zamolo (2005), brçok kşnn VMI uygulamaları çn, düzenl talep ve uzun yaşam döngüsüne sahp şlevsel ürünler olarak adlandırılan standart ürünlern uygun olduğunu düşündüğünü söyler. Oysa, pazardak talep belrszlğ ve kısa yaşam döngüsü nedenyle yenlkç ürünler tepksel tedârk zncrlerne gereksnm duyarlar. De Ton ve Zamolo (2005), yenlkç ürünlern tahmnlerden çok güncel taleplere bağlı olması nedenyle, bu ürünlern VMI dan daha fazla yarar sağlayacağını savunur. Sonuç olarak, hem şlevsel hem de yenlkç ürünler VMI dan yarar elde edeblr. 53

Çzelge 3.1 : Klask sstem ve VMI sstem karşılaştırması SpârĢ Verme (Müşternn sorumluluğuna karşı tedârkç sorumluluğu) (Bağlantısız tedârğe karşı brleşk tedârk) Ver DeğĢm (Ver aktarımına karşı ver paylaşımı) Kullanılan Gereçler (Bağlantısız gereçlere karşı ortak, standart ve brleşk gereçler) Tedârkç Tarafından Üretm Yönetm ve Plânlama (Güvenlr olmayan tahmnler ve düzensz üretme karşı güvenlr ve düzenl üretm) Performanslar (İç süreçlern etknlğne karşı hem ç hem dış süreçlern etknlğ) Uygulanablrlk KoĢulları (Düşük brleşmeye karşı yüksek brleşme) Klask Sstem Müşter tarafından spârş geçlmes Müşter tarafından stenlen zamanda gerekl mktarın tedârkç tarafından gönderlmes Müşter ve tedârkçnn bağlantısız tedârk sorumluluğu Satınalma spârşler Genellkle kağıt yoluyla (fax,vb.) letşm İkmâl kararlaştırma ve yönetm çn manuel sstemler Bağlantısız kodlayıcı, tanımlama, aktarım ve taşıma sstemler Kend satışlarına dayalı tahmn ve blnmeyen promosyonlar le fazladan satın almalar sonucu tahmnlerde hatalar Satış tahmnler (SF), ard ısmarlamalar (BO) ve depodak uygunluğa (DISP) dayanarak Ana Üretm Çzelgelemenn (MPS) yapılması 1 2 3 4 SF BO DISP MPS Uzun tedârk süreler Zamansız göndermler Genellkle yük enylemesnn yapılamaması Fazla stok Düşük değşlen mal hacm Düşük güvenlrlk ve talep tahmn Düşük blg alış verş Yüksek pazara yanıt süres ve esneklk Az krtk olan ürün VMI Spârş geçlmemes Pazar taleplerne dayanan ve tedârkç tarafından yapılan kmâl plânlaması Tedârkç sorumluluğunda brleşk tedârk Satış tahmnler Stok düzey Satış noktalarından alınan spârşler Pazarlama etknlkler İletşmde kağıt kullanılmayan sstemler (böylece daha güvenlr ve hızlı blg) İkmâl süreçlernn otomasyonu çn elektronk gereçler Standart ve brleşk kodlayıcı, tanımlama ve taşıma sstemler Kend müşterlernn satışlarına dayalı tahmn ve paylaşılan eylemler Korunması gereken br dnamk güvenlk stok düzeynn (TAS) tanımlanması ve müşter tedârklernn (GSC) zlenmes sâyesnde üretmn düzenlenmes ve üretm kapastesnn en ylenmes 1 2 3 4 SF TAS GSC BO DISP RN (MPS) Kısa tedârk süreler Zamanında ve sık göndermler Yük enylemes Az stok Yüksek değşlen mal hacm Yüksek güvenlrlk ve talep tahmn Yüksek blg alışverş Düşük pazara yanıt süres ve esneklk Çok krtk olan ürün Çzelge 3.1 de, uygulanablrlk koşullarında, VMI sstemnn daha y sonuç vermesn sağlayacak durumlar belrtlmştr. Tedârkç ve satış frmaları arasında alıp satılan malın yüksek hacml olduğu, taraflar arasında etkn blg paylaşımının 54

sağlandığı, bunun sonucunda talep tahmnlernn daha güvenlr yapıldığı, pazara yanıt verme süresnn kısa oluşu nedenyle klask tedârk sürecne göre daha hızlı tepk verlmes gerektğ ve ürünün krtklğnn yüksek olduğu durumlarda VMI stratejsnn uygulanması daha doğrudur ve daha y sonuçlar verecektr. Tedârkç fabrkaları ve müşterlern coğrafî dağılımı da VMI sstemnn performansı üzernde etkl olablr. Mesafeler kısa olduğunda tedârk kolaylaşır, taşıma mâlyetler düşük olduğundan daha sık kmâl yapılablr; ayrıca senkronze üretm ve stok kontrolü de kolaylaşır. Uzun mesafeler durumunda se, etkn br lojstk ağının kurulması ve blg teknolojlernn yardımıyla karşılaşılacak sorunlar aşılablr ve VMI dan stenlen sonuç elde edleblr. 55

56

4. TEDARĠKÇĠ YÖNETĠMLĠ STOK ĠLE ĠLGĠLĠ MATEMATĠKSEL MODELLER Lteratürde, tedârkç yönetml stok le lgl brçok model gelştrlmştr. Bu modeller, tedârk zncrlernde VMI uygulanması le ne tür yararların sağlanableceğn, tarafların kazançlarını, tedârk zncr genelndek yleştrmeler, farklı parametrelern sstem üzernde ve VMI uygulamasındak etklern ncelerler. Bu bölümde bu modellerden seçlenler ayrıntılı olarak anlatılacak, modellern brbrleryle lşkler ve farklılıkları ortaya konulacaktır. Seçlen modellern farklı makalelerde farklı yazarlar tarafından kabul görmüş olmasına dkkat edlmştr. Modellern lk durumları ve varsa modellerle lgl gelştrmeler, değşklkler anlatılacaktır. Modellerden bâzıları tek tedârkç-tek alıcı durumunu, bâzıları se tek tedârkç-çok alıcı durumunu ncelemektedr. Her model çn, öncelkle ortaya çıkma nedenler ve modeln amacı açıklanacak, ardından modeldek varsayımlar ve göstermler belrtlecektr. Sonrasında, bu varsayımlar doğrultusunda modeln kurulum aşamaları le kullanılan farklı yaklaşımlar anlatılacaktır. Son olarak da, modelden elde edlen ve makalelerde sayısal örnekler le pekştrlen sonuçlar belrtlecek ve değerlendrlecektr. 4.1 Tedârkç Yönetml Stok Sstemnn Br Tedârk Zncr Model Lteratürde yapılan çeştl araştırmalarda, VMI sstemnn hem alıcı hem de tedârkç frmaya yararlı olduğu görülmüştür, ama tedârkç frma açısından VMI ın yararlarının gerçekleşmes çn, daha uzun br düzenleme ve yenleme süres gerekeblr. Örneğn, tedârkç br frma olan Northwestern Steel and Wre ın müşterler, VMI programlarının gerçek yararını gördükten sonra Northwestern frmasından daha fazla talepte bulunmuştur. Bu da, Northwestern Steel and Wre frmasının uzun vâdede VMI dan büyük yararlar elde etmesn sağlamıştır. VMI sstemnde yer alan bâzı taraflar, özellkle tedârkçler, bâzı durumlarda sstemn olası yararları konusunda emn değldrler ve VMI ı ağır küresel rekabet 57

koşulları nedenyle kabul etme eğlmndedrler. Örneğn, br tedârkç frma AP&C, müşterler sıfır stok stedğ çn VMI programına ılımlı bakmaktadır. Oysa frma bu programın ş süreçlern yleştreceğne nanmamakta, aksne toplam yönetm ve şletme mâlyetlern arttıracağını düşünmektedr. Bu noktada, bâzı frmaların VMI a kuşku le yaklaştığını görüyoruz. VMI akımının dayanıklı olması, tedârk zncr üyelerne sağladığı ekonomk yararlara bağlıdır. Bu nedenle VMI programını ekonomk açıdan dernlemesne ncelemek, özellkle de tedârk zncrnde yer alan taraflar üzerndek ekonomk etkler konusunda açıklık getrmek üzere, Dong ve Xu (2002) tarafından matematksel br model gelştrlmştr. VMI ın sonuçları, stok sstemler, satınalma fyatları ve satınalma mktarlarına odaklanan tedârk zncr lşklerne dayalı br model kullanılarak ncelenmştr. Bu model, lteratür araştırmaları sırasında karşımıza en sık çıkan modellerden brdr. VMI le lgl çalışmaların çoğunda bu modelden sözedlmektedr. Mesela, Yu vd. (2008), çalışmasında VMI uygulaması altındak tedârk zncr, aynen buradak gb modellenmştr. Yu vd. (2008), VMI uygulanan tedârk zncrlernn gelşm süreçlernn, evrmc oyun kuramları uygulanarak nasıl analz edleceğn göstermektedr. Elde edlen sonuçlar, Dong ve Xu (2002) tarafından bulunan sonuçlar le benzerdr. Dong ve Xu (2002) çalışmasını temel alan başka br çalışma se Nachappan ve Jawahar (2007) tarafından tek tedârkç-çok alıcı durumu çn gelştrlen modeldr. Nachappan ve Jawahar (2007) modelnden esnlenerek bu yüksek lsans teznn özgün model kurulacağı çn Bölüm-5 te, bu model le lgl olarak ayrıntılı blg verlecektr. Dong ve Xu (2002) nun çalışması, hem kurdukları model açısından lteratürde br temel oluşturduğu, hem de elde ettkler sonuçlar VMI le lgl kısa ve uzun vâdede öneml blgler verdğ çn ayrıntılı br bçmde ncelenecektr. 4.1.1 Modeln yapısı ve varsayımlar Model, br tedârk zncr boyunca k taraf çermektedr: br alıcı ve br tedârkç (örneğn br orjnal ürün üretcs (OEM) olan tedârkç). Alıcı frma son ürününü ya da bunun öneml br parçasını OEM tedârkçden almaktadır. Bu nedenle, alıcının son ürün satış mktarı satınalma mktarıyla aynıdır ya da bununla doğrudan orantılıdır. Alıcı frma bu lşkde lder konumunda gözükür, bu nedenle kend 58

mâlyet özellklerne göre spârş mktarını ve tedârkçden alınan farklı ürün mktarları çn satınalma fyatlarını belrler. Tedârkçnn yollamak steyeceğ mktar, belrl br satınalma fyatı çn tedârkç tarafından belrlenmektedr. Stok-kanal eşgüdümü araştırmalarında genellkle kullanılan bâzı varsayımlar, analz kolaylaştırmak çn burada da kullanılacaktır. Alıcının stok sstem; determnstk talep, determnstk tedârk süres ve stok yokluğunun olmadığı varsayımlarına dayalı ekonomk spârş mktarı (EOQ) poltkası le tanımlanablr. Yaygın olarak kullanılan EOQ poltkası, farklı brçok durumdak sağlamlığı ve pratkte gözlemlenen VMI öğelernn genellkle en popüler ve standart olanlar olmasından dolayı burada gözönüne alınmıştır. 4.1.2 Modeldek göstermler y: Alıcının son ürün çn yıllık talep mktarı (yıllık satış oranı ve satınalma mktarı) p(y): Son ürünün satış fyatı, y değşken arttıkça azalan br fonksyon w: Alıcı tarafından belrlenmş sözleşme satınalma fyatı w c : VMI sstem altında sözleşme satınalma fyatı h B : Alıcının elde bulundurma mâlyet/brm s B : Alıcının spârş verme mâlyet c(y): Tedârkçnn üretm ve dağıtım mâlyetler h S : Tedârkçnn yenden hesaplanmış elde bulundurma mâlyet s S : Tedârkçnn yenden hesaplanmış spârş hazırlama mâlyet Alt tarafa yazılan c, VMI sstem altında satınalma fyatları ve mktarları gb karar değşkenlern belrtmek çn kullanılır; üst tarafa yazılan c se VMI sstemnden elde edlen yararları belrtmek çn kullanılır. 4.1.3 Modeln kurulması: klask TZ model, VMI model 4.1.3.1 Klask TZ model İlk olarak alıcının yarar fonksyonu hesaplanır: B sb y hb p ( y) y wy ( QB ) (4.1) Q 2 B 59

Burada p(y), y arttıkça azalmaktadır. İlk term satışlardan elde edlen gelr, knc term taleb karşılamak çn ürünlern satınalma mâlyetn, üçüncü term se alıcının spârş verme ve ürünler stokta tutma (elde bulundurma) mâlyetn gösterr. Alıcının spârş mktarı bu durumda EOQ yaklaşımı le bulunur ve Q B =EOQ B =(2s B y/h B ) 1/2 dr. 4.1 no. lu denklemde yerne yerleştrdğmzde alıcının spârş verme ve elde bulundurma mâlyetler INV B = (2s B h B y) 1/2 olur. Sonuç olarak, alıcının yarar fonksyonu aşağıdak gb olur: 1/ 2 B p( y) y wy (2hBsB y) (4.2) Tedârkç alıcının spârş mktarına (Q B ) göre gerekl sevkyatı yaptığından tedârkç yarar fonksyonu aşağıdak gbdr: S ss y hs hbsb y 2 s wy c( y) ( QB ) ( ) ( ) 1/ S hs wy c y ( ) (4.3) Q 2 2 s h B B B Burada, lk term alıcıya gönderlen ürünlerden elde edlen gelr, knc term tedârkçnn üretm ve dağıtım gderlern, üçüncü term se tedârkçnn spârş hazırlama ve ürünler stokta tutma mâlyetn gösterr. Üretm ve dağıtım gderler c(y) çn c (y)>0 ve c (y)>0 dır. Q B yerne EOQ B y yerleştrdğmzde 4.3 no. lu denklemdek sonucu elde ederz. Tedârkçnn part büyüklüğü, alıcınınknn br tamsayı (m) katıdır. h S ve s S şöyle hesaplanır: h S = (m 1)h S ve s S = s P +s S /m, burada h S, s P ve s S sırasıyla tedârkçnn güncel brm elde bulundurma mâlyet, alıcının her spârş çn tedârkçnn sabt spârş şleme mâlyet ve tedârkçnn spârş elde etmes çn hazırlama mâlyetdr. Taşıma mâlyetler kye ayrılablr: spârş mktarından bağımsız kısım ve spârş mktarı le doğrusal olarak değşen kısım. Bu mâlyetler düzeltlmş s S ve h S hesaplanırken gözönüne alınmalıdır. Alıcının belrledğ herhang br satınalma fyatı (w) çn tedârkç kend kârını enylemek amacıyla br y mktarı belrler ve bu mktar, tedârkçnn yarar fonksyonunun brnc türev alınarak elde edlr: 1 hbsb 2 s '( ) ( ) 1/ S hs w c y ( ) (4.4) 2 2y s h B B 60

Satınalma fyatı ve tedârkçnn yollamak steyeceğ mktar arasındak lşk belrlendkten sonra, alıcı kend kârını, en y y * mktarını seçerek enyler. Bu değer bulmak çn, 4.4 no. lu denklemde bulduğumuz w değern alıcının yarar fonksyonunda yerne yazarak elde edlen yen fadenn brnc türevn alırız. Bu durumda aşağıdak denklem elde edlr: p'( y*) y * p( y*) c'( y*) c''( y*) y * 1 hb sb 1/ 2 ss hs 1 2hBsB 1/ 2 ( ) ( ) ( ) 0 (4.5) 4 2y * s h 2 y * B B ya da p'( y*) y * p( y*) c'( y*) c''( y*) y * 1 ( w* 4 c'( y*)) 1 2hB sb 1/ 2 ( ) 0 (4.6) 2 y * Sonuç olarak dyeblrz k: Tedârkçnn mâlyet blgs ve belrl br satınalma fyatında tedârk etmek steyeceğ mktar blgsn kullanarak, alıcı frma, stedğ en y mktarı elde etmek çn tedârkç frmaya br fyat sunacaktır. 4.1.3.2 VMI Model Şmd k tarafın tedârkç yönetml stok sstemn uygulamaya karar verdğn düşünelm. Alıcı frma kend stok sstemn artık kends yönetmyordur ve stok düzeylernn, spârş mktarlarının, temn sürelernn vb. belrlenmesn tedârkç frmaya bırakmıştır. Bunun sonucunda, tedârkç artık spârş hazırlama (s S + s B ) ve elde bulundurma (h S + h B ) mâlyetleryle brlkte brleşk stoğa sahptr. VMI le tedârkçnn yarar fonksyonu aşağıdak gb olur: 1/ 2 c S wc y c( y) 2( ss sb)( hs hb ) y (4.7) Burada w c, alıcı frmanın tedârkç frmayı, alıcının stok sstemn de yönetmeye teşvk etmek çn kullandığı yen fyatlandırma yöntemn tanımlar. İlk term, VMI sstem altında tedârkçnn ürün satışlarından elde ettğ gelrn, knc term üretm ve dağıtım gderlern, üçüncü term se yen spârş hazırlama ve elde bulundurma mâlyetler doğrultusunda hesaplanan EOQ sonucunda tedârkçnn toplam stok spârş ve elde bulundurma mâlyetlern gösterr. VMI le alıcının yarar fonksyonu aşağıdak gb olur: p( y y w y (4.8) c B ) c 61

Görüldüğü gb, alıcı frma artık stok sstemn yönetmedğ çn yarar fonksyonunda stoğa bağlı mâlyetler yer almamaktadır. Tedârkç frma, artık mâlyet ve kâr fonksyonlarına alıcı frmanın stok mâlyetlern de ekleyerek yararını enyleceğnden, satınalma fyatı ve satınalma mktarı arasındak lşky 4.7 no. lu denklemdek tedârkçnn yarar fonksyonunu türevleyerek elde ederz. 1/ 2 1 2( hb hb )( sb ss ) w c c'( yc ) (4.9) 2 y c Yenden en y satınalma mktarını elde etmek çn 4.9 ve 4.8 no. lu denklemler kullanarak alıcının yarar fonksyonunu enylerz. 4.9 no. lu denklemde bulduğumuz satınalma fyatı değern, 4.8 no. lu denkleme yerleştrerek brnc türevn aldığımızda aşağıdak sonuç elde edlr: * * * * * * 1 2( hb hs )( sb ss ) p '( yc ) yc p( yc ) c'( yc ) c''( yc ) yc 0 (4.10) * 4 y ya da * * * * * * 1 * * p '( yc ) yc p( yc ) c'( yc ) c''( yc ) yc ( wc c'( yc )) 0 (4.11) 4 En y satınalma fyatı w c * ve son ürün satış fyatı p c *, y c * değerne yân en y satınalma mktarına dayanılarak hesaplanablr. Bu modeldek öneml br dğer nokta se kanal yararının ölçülmesdr. Kanal yararı 4.1 ve 4.3 no. lu denklemlern toplanması le elde edlr. c 1/ 2 B S sb y hb ss y hs p ( y) y c( y) ( QB ) ( QS ) (4.12) Q 2 Q 2 B S VMI sstemnden elde edlen sonuçların değerlendrlmes aşamasında VMI ın tedârk zncrnn bütünü üzerndek etks de ncelenmeldr. Tedârk zncrndek tarafların salt kend yararlarını gözeterek bağımsız hareket etmeler, çoğunlukla tedârk zncrnn bütününün ortak hedeflern yleştrmeye yardımcı olmaz. Çalışmanın devamında, VMI ın tarafların yarar durumları üzerne etks ncelendkten sonra, tedârk zncr toplam yararı üzerndek olumlu etks de anlatılacaktır. 62

4.1.4 Modeln sonuçları: VMI ın kısa ve uzun vâdede etkler 4.1.4.1 VMI ın kısa vâdede etkler VMI, hem alıcının hem de tedârkçnn stok yönetm üzernde ân değşklklere yol açar, bu değşklkler VMI uygulamasının doğrudan ya da kısa vâdel etklerdr, deneblr. VMI ın lk aşamalarında, satış ve satınalma mktarlarının, pazar kısıtları ve dğer ortaklarla olan sözleşmeler ya da kamusal anlaşmalar yüzünden sabt kaldığı söyleneblr. Bu nedenle, kısa vâdel etkler, y yıllık satınalma mktarının sabt kaldığı varsayılarak değerlendrlecektr. Satınalma fyatı se yen br VMI sözleşmes görüşülüp belrleneceğ çn hemen ayarlanablr. VMI ın mâlyetler ya da kazançlar gb frmaların performansı üzerne doğrudan etkler, bâzı frmalar çn VMI ı uygulamak yönünde brncl br teşvk olurken, bâzı frmalar çnse tam ters yönde br etk yaratır. Brçok örneğn ncelenmes sonucunda, çoğu frmanın VMI programına başlama ya da başlamama kararını, VMI ın frmaları üzernde öngörülen kısa vâdel etklerne bakarak aldığını görüyoruz. Stoğa Bağlı Mâlyet İncelemes VMI ın alıcı frmaya sağladığı doğrudan yararlar açıktır, ancak tedârkçler açısından bu yararların daha farklı ve tartışmalı olduğunu söyleyeblrz. Rekabet avantajını arttırmak, alıcı-tedârkç lşksn güçlendrmek ya da salt varlığını sürdüreblmek gb stratejk ya da yönetmsel nedenler, tedârkçnn VMI ı uygulama kararı almasında etkl olablr, ama temel nokta VMI ın tedârkç açısından da kazanç sağlayıp sağlamadığıdır. Sonuç 1: Kısa vâdede, VMI tüm sstemn (alıcı ve tedârkç brlkte) stoğa bağlı toplam mâlyetlern azaltacaktır. Bu durum, frmaların stok sstemlern brleştrmek yönünde adım atması çn güçlü br teşvkte bulunur. Yararı arttırmak amacıyla tedârk zncr mâlyetlern azaltmak yolunda en başarılı çalışmalardan br, VMI ın özel br hâl olan sürekl kmâl programıdır. Yukarıdak sonuç da bu görüşü desteklemektedr ve bze tüm stok sstemnn tek br frma tarafından yönetlmesnn, tarafların mâlyet özellklerne göre tedârk zncrnn daha 63

y senkronze olmasını sağladığını gösterr. İk stok sstem brbrnden farklı ya da (s S /s B h S /h B ) olduğu sürece, sstem tam olarak uyum çnde değldr ve k tarafın faalyetlern brleştrerek toplam performansı arttırmak çn br neden vardır. VMI sâyesnde toplam stok mâlyetlernn azalması, tedârkçnn stok sstemnde de br mâlyet azalması sağlayacak dye br zorunluluk yoktur. Oysa alıcı tarafında sıfır stok durumu ble gerçekleştrleblr. Sonuç 2: Kısa vâdede, VMI çoğunlukla tedârkçnn stoğa bağlı mâlyetlern arttıracaktır. VMI sstemyle tedârkç açısından da doğrudan mâlyet kazancı sağlanması çn alıcı ve tedârkç stok sstemler arasında belrgn br uyumsuzluk bulunmalıdır. Bu belrgn uyumsuzluğa örnek vermek gerekrse örneğn (h S = h B ) ken (s S > 7s B ) (spârş hazırlama mâlyet tedârkç çn alıcınınknden 7 kat ya da daha fazla büyük, yân tedârkçnn EOQ S ı alıcının EOQ B dan 7 1/2 = 2,646 kat daha büyük) olmalıdır. Bu tür belrgn uyumsuzluk durumlarında, alıcı ve tedârkçnn kend çıkarları doğrultusunda brbrlernden bağımsız spârş vermeler, dğer taraf çn çok yüksek mâlyetlere neden olacaktır ve sstem performansı en yden çok uzaktır. Bu yüzden, alıcının stoğunu yönetmek, tedârkçye tüm sstemn koşullarını gözönünde bulundurarak spârş büyüklüklern ayarlama fırsatı verecektr ve böylece tüm sstemn stoğa bağlı mâlyetler azalacaktır. Tedârk zncrlerndek brçok stok sstemnn yapısı, tedârkçlern yararına olan bu ağır koşulu sağlamaz. Yapılan ncelemeler, tedârkçlern VMI a karşı stekszlklernn, VMI ın uygulanmamasındak en öneml nedenlerden br olduğunu göstermştr. Brçok durumda, VMI uygulamasıyla brlkte tedârkç tarafındak stok mâlyetler artar. Bu nedenle, buradan tbaren nceleme, tedârkç açısından kısa vâdede stok mâlyetlernn arttığı varsayılarak sürdürülmüştür. Satınalma Fyatı ve Yarar İncelemes VMI sstemne geçlmesyle brlkte, alıcı ve tedârkç frma yen br sözleşme satınalma fyatı çn görüşeceklerdr. VMI le brlkte, alıcının stoğu tedârkçnnkne kaydığından, alıcı çn stoğa bağlı mâlyetler yok olacak, tedârkç se kendsne geçen bu mâlyet karşılamak zorunda kalacaktır. Sonuç 3: Kısa vâdede, VMI çoğunlukla sözleşme satınalma fyatını yükseltr. 64

Sonuç 4: Kısa vâdede, VMI dan sonra alıcının yarar düzey her koşulda yükselecektr. Alıcı tarafından, VMI nedenyle tedârkçnn artan stok mâlyetlern masraflarını karşılamak çn daha yüksek br satınalma fyatı verlse ble, tedârkçnn daha yüksek kâr düzeylerne ulaşacağı garant edlemez. Bu önerme, alıcı-tedârkç lşksnde alıcının avantajlı konumu nedenyle VMI dan yarar sağladığını göstermektedr. VMI ın toplam stok mâlyetlernde br azalma sağladığı kanıtlanmış olsa ble tedârkç bu durumdan yararlanamayablr. Alıcı mâlyet azalmalarından sağlanan yararın büyük br kısmını alır. Tüm bu sonuçlar, kısa vâdede VMI ın doğrudan uygulanması le alıcının yıllık satış mktarını aynı düzeyde y tutmak çn ısrar edeceğ koşuluna bağlıdır. Bu koşul, tedârkçnn en y yarar düzeyne ulaşmasını kısıtlar. Oysa uzun sürel lşk, belrl br satınalma fyatında tedârkçnn yararını enyleyebleceğ şeklde satınalma mktarını ayarlayablmes üzerne kurulur. Ayrıca, uzun vâdede alıcı, daha düşük stok mâlyetlernn sağladığı yarar le son ürünün satış fyatını düşüreblr ve böylece satış mktarı dolayısıyla satınalma mktarı artar. 4.1.4.2 VMI le uzun vâdede satınalma mktarı ve yarar değģmler VMI le En İy Satınalma Mktarının Değşm VMI uygulanmaya başladıktan uzun br süre sonra, satınalma mktarındak değşmler gb VMI ın doğrudan olmayan etkler görülmeye başlanır. Pratkte görülmüştür k, VMI le frmalar satışlarında br artış beklemektedr, bu da satınalma mktarını arttıracaktır. Sonuç 5: Uzun vâdede, VMI le satınalma mktarı VMI sız duruma göre daha fazladır. Yıllık satış mktarları ve satınalma mktarı artar, çünkü VMI hemen stok mâlyetlernde azalma sağlar, böylece de alıcı frma daha düşük fyata daha çok mal satablr. Şekl 4.1, alıcının marjnal mâlyetler (MC) le marjnal kazancı (MR) arasındak genel lşky gösterr. Ayrıca, VMI le mktar ve fyattak olası değşmler de göstermektedr. Alıcının karar alma sürecnde tedârkçnn tepks gözönüne alınmıştır. Tedârkçnn stoğa bağlı mâlyetler ve dğer mâlyetlerden (c(y)) oluşan toplam mâlyetnn dışbükey olduğu varsayılmaktadır, bu nedenle VMI marjnal mâlyet eğrsnn sağa doğru kaymasına neden olacaktır ve satınalma mktarı artacaktır. 65

Fyat VMI ın Satınalma Mktarı Üzerne Etks (VMI yokken) (VMI le) Mktar ġekl 4.1 : VMI le ve VMI yokken alıcının en y satınalma mktarları VMI le Uzun Vâdede Yarar Değşmler VMI ın uygulandığı ve uygulanmadığı durumlardak yarar düzeyler karşılaştırılarak ve en y satınalma mktarındak değşm de gözönüne alınarak VMI ın uzun vâdedek etks Sonuç 6 da belrtlmştr. Sonuç 6: VMI le uzun vâdede, alıcının yararı artacaktır ve tedârkçnn yararı da yüksek olasılıkla artacaktır. Sonuç 6, br VMI stok programının alıcının yararında olumlu yönde br değşm sağlayacağını, bu durumun VMI ın kısa vâdedek etkler le uyuştuğunu gösterr. VMI ın tedârkç açısından etkler se uzun vâdede kısa vâdedekne göre gelşme göstermştr. Bu durum, uzun vâdede VMI sâyesnde alıcının etknlğnn artması, böylece satış fyatını düşürerek satışlarını arttırmasına bağlıdır. Satışlardak bu artış se tedârkçye satınalma mktarında br artış olarak yansır ve satınalma fyatı ya esks le aynı düzeydedr ya da daha yüksektr. Tüm bunlar, tedârkçnn kısa vâdedek duruma göre, uzun vâdede kazanç durumunu ve faalyetlern gelştrmesne yardımcı olur. Sonuç 2 de tedârkçnn kısa vâdede yüksek olasılıkla kârının azalacağı belrtlmekle brlkte, aynı koşullar altında uzun vâdedek kârı artablr. Bu sonuç, tedârkç frmanın başlangıçta VMI programına karşı lgsz veya kuşkucu yaklaşmasını ama başka stratejk nedenlerden dolayı, dğer masrafları azaltma ve uzun vâdede kârı arttırma fırsatı yakalayableceğ çn ağır ağır VMI ı kabul edşn açıklayablr. 66

4.1.4.3 Kanal kazancı: VMI tam kanal eģgüdümüne karģı Stok Programı Değşmnn Kısa Vâdedek Etkler Kanal kazancı tedârk zncrnn etknlğn temsl ettğnden üstünde durulması gereken br konudur. Br VMI programından önce ve sonra kanal kazancının durumu ncelendğnde VMI le olumlu yönde br değşm olduğu açıktır. Alıcı ve tedârkçnn spârş hazırlama ve brm stok bulundurma mâlyetler oranları brbryle ne kadar uyumsuz se kanal kazancının VMI programı le artışı da o kadar yüksek olacaktır. Tedârkçnn kazancının da VMI le artıp artmaması bu duruma bağlıdır. İknc olarak, tam kanal koordnasyonu tedârk zncr yönetmnde en mükemmel durumdur. 4.12 no. lu denklemdek kanal kazancı enylenrse bu duruma ulaşılır. Toplam kazancın bu en y durumunu üste yazılan J le temsl edelm. Br stok programının tam eşgüdümüne doğru değşm sırasında, satınalma mktarı y nn kısa vâdede sabt kaldığı ve Q B n frmalardan herhang br tarafından düzenlenebleceğ düşünüldüğünde, toplam kazanç aşağıdak durumda enylenr: 1/ 2 J c Q Q ( s s ) y/( h h ) (4.13) B B 2 S B S B Buradan yola çıkarak aşağıdak sonucu elde ederz: c c J J B ( y) S ( y) B ( y) S ( y) B ( y) S ( y) (4.14) Yân, kanal kazancı açısından, br VMI programı kısa vâdede tam kanal eşgüdümü le aynı sonuca ulaşablecektr. Stok Programı Değşmnn Uzun Vâdedek Etkler Sonuç 7: VMI programı, uzun vâdede kısa vâdedekne göre daha y br kanal kazancı düzeyne ulaşacaktır, bu düzey VMI programından öncek duruma göre daha ydr, ama tam kanal eşgüdümünün etksnden daha az olacaktır. B c c c * c * J * J * ( y *) ( y*) ( y*) ( y*) ( y ) ( y ) ( y ) ( y ) (4.15) S B S B Burada y *, kısa vâdede alıcı pazarındak talep düzeynn aynı kaldığı varsayımı sonucunda bulunan en y talep mktarı, y * c VMI uygulandıktan sonra uzun vâdede pazardak talebn artışı le ulaşılacak en y talep mktarı, y * j se tam kanal eşgüdümü yân deal durum sağlandığında talep mktarının ulaşacağı en y düzeydr. c S c B J S J 67

VMI uzun vâdede, tam kanal eşgüdümünün sağladığı yarar düzeyne ulaşamaz, çünkü tedârkç alıcı frma çn perakende fyatı, promosyonlar, reklâmlar gb dğer şletm kararlarını alamaz. Tedârkç tarafından VMI ın kabul edlmesnde, dğer mâlyetlern azalma olanağı en temel etkendr. Örneğn, br VMI programı genellkle daha y EDI yetenekleryle brlkte daha etkn br spârş verme sstem gb faalyet yleştrmelern berabernde getrr. Böylece, alıcı ve tedârkç çn daha düģük spârģ hazırlama mâlyetler ortaya çıkar. Ayrıca, VMI le brlkte tedârkç salt müştersn, stok zleme mâlyet ve çabalarından kurtarmaz. MüĢtersnn stok ve kullanım blglern paylaģarak kend malzemeler çn satınalma kararlarını daha etkn br bçmde vermeye baģlar. VMI le brlkte, eğer tedârkçnn mâlyetler dğer mâlyet azalmalarına rağmen hâlen artıyorsa, alıcı frma br satınalma fyatı prmyle tedârkçy VMI ı uygulama yönünde teşvk edeblr. Örneğn, bu satınalma fyatı prm, tedârkçnn VMI uygulandığında esk kâr düzeynde kalmasını sağlayacak şeklde ayarlanablr. Alıcı, VMI sâyesnde kazandığı yararı paylaşma eğlmnde olmalıdır. Western Publshng vakasında olduğu gb, kazanç paylaşımı, bu frmanın Wal-Mart gb perakendecleryle VMI lşklernn başarılı olmasında temel br öğedr. VMI klask br tedârk zncrnden daha y br brleşme sağlamakla kalmaz, mükemmel durum olan tam kanal eşgüdümüne doğru br lerleme kaydetmeye yarar. 4.1.4.4 Sayısal örnekten elde edlen sonuçlar Dong ve Xu (2002), telekomünkasyon malzeme üretcs (tedârkç) ve müşters arasında gönderlen br mal le lgl br vaka ncelemşlerdr. Bu özel durumda, üretcnn spârş hazırlama mâlyet alıcının spârş verme mâlyetnn yaklaşık beş katıdır. Talep fonksyonu: p(y) = a by (fyat ve mktar arasında bast doğrusal br lşk olduğu varsayılmıştır). Tedârkçnn mâlyet fonksyonu: c(y) = δy + 0.5θy 2 68

Tedârkç ve alıcı frmanın stok mâlyet parametreler arasında belrgn br fark olduğu zaman, uzun vâdede VMI uygulayan br tedârkçnn yararının, VMI dan öncek duruma göre arttığı sonucuna varılmıştır. Kanal kazancı açısından VMI dan öncek durum le mükemmel durum olan tam kanal eşgüdümü arasındak yleştrme oranına %100 dersek, VMI ın tam olarak uygulanması sonucunda yân uzun vâdede %77 gb br yleştrme oranına ulaşılacaktır. Sonuç olarak, VMI ın oldukça yüksek br yleştrme sağladığını söyleyeblrz. 4.2 Tedârkç Yönetml Stokta Tedârk Zncrnn BütünleĢmes VMI ın olası kazançları, azaltılmış stok mâlyetler ve gelştrlmş müşter hzmet düzeylerdr (azaltılmış spârş çevrm süreler, daha yüksek doluluk oranları). Yao vd. nn (2007) çalışmasında, VMI le sağlanan stok mâlyet kazançlarını ncelemek, VMI gb şbrlğ grşmlernden sağlanan bu kazançlarda tedârk zncr parametrelernn ne kadar öneml olduğunu göstermek çn analtk br model gelştrlmştr. Stok mâlyet ndrmler şeklnde gerçekleşecek olan kazançlar, tedârkçnn spârş mâlyetnn alıcınınkne oranı ve tedârkçnn elde bulundurma mâlyetnn alıcınınkne oranına bağlı olarak değşr. Sonuçlar, bu kazançların alıcılar ve tedârkçler arasında eşt olarak dağılmadığını da göstermektedr. Bu bölümde yer alan üçüncü çalışma Van der Vlst vd. (2007), bu model çn gelştrmede bulunacak, dördüncü çalışma Wang vd. (2008) se elde bulundurmama durumunu bu model temel alarak nceleyeceklerdr. Bu modeln ayrıntılı olarak ncelenmes, üçüncü ve dördüncü çalışmaların anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. 4.2.1 Modelleme yapısı ve varsayımlar İk düzeyl br tedârk zncr: br tedârkç ve br alıcı, tek br stok tutma brm (SKU) VMI uygulanınca tedârkçnn blg sstem doğrudan müşter talep blgsn alır. VMI sstemndek en temel değşklk, alıcının spârş mktarının artık tedârkç tarafından belrlenyor olmasıdır. Müşter talebnn determnstk olduğu varsayılıyor. 69

VMI le tedârkçnn spârş hazırlama mâlyetnn değşmedğn varsayıyoruz. SpârĢ tedârk süreler, yân spârģn verlmesyle sevkyatın alınması arasında geçen süre, hem tedârkç hem de alıcı çn gözardı edleblr. Ele alınan spârş sürec, spârşlern önceden belrlenen yenden spârş noktalarında verldğ br stok denetm sstemdr. Talepler blndğnden alıcı çn VMI uygulanmayan br sstemde mâlyet enküçüklemeye yarayan temel değşken, spârş mktarıdır. Yukarıda tasvr edlen tedârk zncr model, otomobl endüstrs gb brçok endüstrye uymaktadır. Orada alıcının taleb sabt ve tahmn edleblr, dyeblrz. Toyota, örneğn, modellernden brçoğu çn kısa ve orta vâdede oldukça tahmn edleblr br talep le karşı karşıyadır. Bâzı tüketm malları (örneğn; şeker, un ve konserve çorbalar gb temel gıdalar) da sabt ve tahmn edleblr br talebe sahptr, dyeblrz. Şekl 4.2 de VMI uygulanmadan ve VMI uygulandıktan sonra modeln yapısı tasvr edlmektedr. ġekl 4.2 : Modelleme yapısı (Yao vd., 2007) 4.2.2 Modeldek göstermler r: Alıcının brm cnsnden yıllık taleb R: Tedârkçnn brm cnsnden yıllık taleb c: Alıcının tek br spârş verme mâlyet c : Alıcının VMI uygulandığında tek br spârş verme mâlyet C: Tedârkçnn spârş hazırlık mâlyet 70

h: Alıcının her yıl brm başına elde bulundurma mâlyet H: Tedârkçnn her yıl brm başına elde bulundurma mâlyet q: Alıcının brm cnsnden spârş mktarı q : Alıcının VMI uygulandığında brm cnsnden spârş mktarı Q: Tedârkçnn part büyüklüğü Q : Tedârkçnn VMI uygulandığında part büyüklüğü k VMI : VMI uygulandığında tedârkçden alıcıya kmâl sıklığı tc: Alıcının toplam elde bulundurma ve spârş verme mâlyet TC: Tedârkçnn toplam stok ve spârş hazırlama mâlyet Model boyunca büyük harfle yapılan göstermler tedârkçye, küçük harfle yapılanlar se alıcıya attr. * le yapılan göstermler se, en y değerler temsl eder. 4.2.3 Modeln kurulması: VMI dan önce, VMI dan sonra 4.2.3.1 VMI uygulanmayan durum VMI uygulanmadan önce model, stok yönetmndek klask ekonomk spârş mktarı (EOQ) model le aynıdır. Böylece, alıcı çn en y spârş mktarı ve toplam stok mâlyet kolayca hesaplanablr: 2cr q* ; tc* hq* 2crh (4.16) h Alıcı gb tedârkç de toplam stok mâlyetlern enküçükleyen ekonomk spârş mktarını belrleyecektr: 2CR Q* ; TC* HQ* 2CRH (4.17) H Tedârkç tarafından alıcıya yollanan tüm ürünlern müşterye satıldığı varsayıldığından, tedârkç ve alıcı frma çn yıllık talebn aynı olduğunu söyleyeblrz (R=r). Böylece, tedârk zncr çn toplam stok mâlyet, VMI uygulanmadığında aşağıdak gbdr: * TC novmi TC* tc* 2CRH 2crh 2R ( CH ch) (4.18) 71

4.2.3.2 VMI uygulandığı durum Sıralı br tedârk zncrnde tedârkç çn spârş mktarı, alıcının kmâl mktarının bell br tamsayı katı olacaktır (Q = k VMI q, burada k VMI poztf br tamsayıdır). Başka br deymle k VMI tedârkç ve alıcı arasındak kmâl sıklığı olarak görüleblr. Bundan dolayı amaç, bütünleşk tedârkç-alıcı sstemnn mâlyetlern enküçükleyen en y spârş mktarlarını (Q ve q) ve kmâl sıklığını (k VMI ) bulmak olacaktır. Spârş mktarı q olduğundan alıcı çn ortalama stok düzey q/2 olacaktır. Tedârkç çn ortalama stok düzey Q, q ve k VMI değşkenler tarafından belrlenr, çünkü tedârkçnn her stok dönem (tedârkçnn brbrn zleyen stok kmâller arasındak zaman) boyunca k VMI kere q mktarında kmâl yapılır. Alıcıya yollanan q mktarındak br sevkyattan sonra tedârkçnn stoğu 0 a düşüyor se, hemen tedârkçnn stoğunu yenden Q düzeyne çıkaran br kmâl yapılır. Tedârkçnn stoğu alıcıya q mktarında br sevkyat yapılıncaya kadar Q düzeynde kalır, bundan sonra tedârkçnn stoğu (Q q) düzeyne düşer. Yân (k VMI 1) kere q mktarında sevkyattan sonra tedârkçnn stok düzey [Q (k VMI 1)q] olur. (k VMI 1) sevkyatı tedârkçnn stok dönem boyunca sonuncu sevkyattır, bundan sonrak sevkyat tedârkçnn stoğunu sıfırlayacaktır, bu noktada hemen Q mktarında br kmâl yapılacak ve yen dönem başlayacaktır. Bu nedenle, tedârkçnn ortalama stok mktarını şöyle fade edeblrz: I S 1 k VMI k VMI 1 Q kvmi 1 ( 1) q, bunu şöyle sadeleştreblrz: I S Q q 2 q = Q/k VMI olduğundan, VMI altında bütünleşk tedârk zncr sstem çn toplam stok mâlyet aşağıdak gbdr: TC VMI CR Q H I S c' R q hq 2 CR Q H Q k VMI 2 1 q c' Rk Q VMI hq 2k VMI (4.19) 4.19 no. lu denklemde lk term tedârkçnn toplam spârş hazırlık mâlyet, knc term tedârkçnn toplam elde bulundurma mâlyet, üçüncü term alıcının toplam spârş verme mâlyet ve son term alıcının toplam elde bulundurma mâlyetdr. Alıcı VMI le brlkte artık tedârkçye spârş geçmek zorunda kalmasa ble, blg şleme mâlyetler ve muhasebe mâlyetler gb bâzı spârş mâlyetler hâlen 72

varolablr. Bu nedenle, bu mâlyet sıfır yerne (c <c) şeklnde kabul etmek daha mantıklıdır. Q ve k VMI brbrnden bağımsız oldukları çn q değşken yerne Q/k VMI koyarak ve 4.19 no. lu denklemn Q ve k VMI değşkenlerne göre brnc kısmî türevn alarak sırasıyla en y spârş mktarı ve en y kmâl sıklığını bulablrz (k VMI değşken aslında br tamsayı ama bz bu değşken sürekl br değşken olarak kabul edyoruz ve toplam mâlyet enküçükleyen değer buluyoruz, sonrasında bu değere yakın olan k tamsayıyı da deneyerek en küçük değer veren seçyoruz). 2kVMI ( CR c' RkVMI ) Q* (4.20) ( k 1) H h VMI k VMI * ( H h) Q 2c' R 2 (4.21) k VMI 4.19 no. lu denklemn spârş mktarı ve kmâl sıklığı değşkenlerne göre knc türevn aldığımızda ksnn de sıfırdan büyük olduğunu görüyoruz. Yân, toplam stok mâlyet Q * ve k * VMI değerlernde enküçüklenr. 4.20 ve 4.21 no. lu denklemlerden aşağıdakler elde edeblrz: C( H h) * (4.22) c' H Q* q* 2CR H 2c' R H h (4.23) (4.24) 4.22, 4.23 ve 4.24 no. lu denklemler 4.19 no. lu denklemde yerne yazarak en y spârş mktarı ve kmâl sıklığında toplam stok mâlyetn buluruz. * TC VMI 2R CH c'( H h) (4.25) 4.2.4 Modeln sonuçları Q *, VMI dan öncek durum le aynı değere eşttr, ama q * azalmıştır. d, tedârkçnn elde bulundurma mâlyetnn alıcınınkne oranı olsun: (H/h) 73

g, VMI dan önce tedârkçnn spârş verme mâlyetnn alıcınınkne oranı olsun: (C/c) g, VMI dan sonra tedârkçnn spârş verme mâlyetnn alıcınınkne oranı olsun: (C/c ) VMI uygulanmadan öncek kmâl sıklığını (k novmi ) şöyle tanımlarız: (k novmi )=Q*/q*= Ch / ch Sonuç 1. VMI uygulandıktan sonra en y kmâl sıklığı (k VMI *), VMI uygulanmadan öncek kmâl sıklığından (k novmi ) daha fazladır. Ayrıca, en y kmâl sıklığı, g arttıkça artmakta, fakat d arttıkça azalmaktadır. Yân, VMI ın uygulanmasıyla tedârkç ve alıcı arasındak kmâl mktarları azalırken kmâl sıklığı artacaktır. En y kmâl sıklığı, tedârkçnn spârş verme mâlyet (C) le alıcınınk (c ) arasındak fark ne kadar yüksek se o kadar yüksek olur. Tedârkçnn spârş verme mâlyet VMI uygulandıktan sonra değşmeyeceğ çn alıcının spârş verme mâlyet ne kadar azaltılır se en y kmâl sıklığı o kadar artar. En y kmâl sıklığı, alıcının elde bulundurma mâlyet tedârkçnnkne göre ne kadar yüksek se o kadar yüksek olur. Yân, daha yüksek elde bulundurma mâlyetnden dolayı alıcının bölgesndek ortalama stok mktarını enküçüklemek amacıyla tedârkç alıcının stoğunu, daha küçük mktarlar le daha sık kmâl edecektr. 4.2.4.1 VMI ın yararları Stok mâlyetler arasındak farkı görmek amacıyla (V) değern aşağıdak gb hesaplıyoruz: V * TCnoVMI TC TC * VMI * novmi 1 CH ch c'( H CH h) 1 1 1 g' 1 (1 d) d 1 gd (4.26) V ne kadar büyük olursa VMI dan elde edlen kazançlar da o kadar büyük olur. 74

Aşağıdak sonuçlar toplam stok mâlyetler le lojstk parametreler arasındak lşkler göstermektedr. Bu sonuçları elde etmek çn 4.26 no. lu denklem, g ve g değşkenlerne göre türevlenr. Sonuç 2: (V), VMI uygulanmadan önce tedârkçnn spârş verme mâlyetnn alıcınınkne oranı olan g arttıkça azalır. Sonuç 3: (V), VMI uygulandıktan sonra tedârkçnn spârş verme mâlyetnn alıcınınkne oranı olan g arttıkça artar. Sonuç 2 şunu gösterr: VMI dan önce alıcının spârş verme mâlyet tedârkçnnknden ne kadar yüksek se VMI le sağlanacak olan stok mâlyet kazanımı o kadar artacaktır. Sonuç 3 şunu gösterr: VMI uygulanmaya başlandıktan sonra tedârkçnn spârş verme mâlyet alıcınınknden ne kadar yüksek se uygulamadan elde edlen toplam stok mâlyet kazanımları o kadar yüksektr. Yân, g ne kadar büyük se alıcı tarafından spârş mâlyet ndrm ve daha yüksek kmâl sıklığı (sonuç 1) le elde edlecek kazanımlar o kadar fazladır. Sonuç 2 ve 3 kullanılarak aşağıdak çıkarım elde edleblr: Çıkarım: VMI uygulanması sonucunda elde edlen toplam stok mâlyet kazanım yüzdes (V), alıcının VMI uygulanmadan öncek spârş mâlyetnn VMI uygulandıktan sonrak spârş mâlyetne oranı (c/c ) arttıkça artar. Sonuç olarak dyeblrz k, VMI dan sağlanacak olan stok mâlyet kazanımlarının büyüklüğü, alıcının br spârş geçme mâlyetnn ne kadar ndrldğne bağlıdır. VMI ın uygulanmasıyla alıcı artık spârşler plânlamayacağı ve vermeyeceğ çn alıcının spârş mâlyet öneml br derecede azaltılablr. 4.2.4.2 Yararların dağılımı Yararların dağılımını ncelerken salt elde bulundurma mâlyet kazanımlarının dağılımı gözönüne alınacaktır, spârş mâlyet kazanımları ncelenmeyecektr çünkü daha önce alıcının, spârşlern mâlyetn alıcıdan tedârkçye taşıdığını varsaydık. Bu varsayım, keyfî olsa ble, genellkle spârş mâlyetler tedârkç ve alıcı frma arasındak görüşmelere ve bu frmaların karşılıklı güçlerne bağlıdır. Bunlar bu modeln amacının dışında olduğundan salt elde bulundurma mâlyetlernn dağılımı 75

ncelenmştr. Çzelge 4.1 de VMI dan önce ve sonra, tedârkç ve alıcı frma çn elde bulundurma mâlyetler görülmektedr. Çzelge 4.1 : VMI dan önce ve sonra toplam elde bulundurma mâlyetler Toplam Elde Bulundurma Mâlyetler Tedârkç Alıcı VMI Uygulanmadığında 1 2 2R CH 1 2 2R ch VMI 1 d 2R CH 1 Uygulandığında 2 g'( d 1) 1 2 2R c' h d 1 1 Sonuç 4: Tedârkçnn toplam elde bulundurma mâlyet VMI uygulanmaya başladıktan sonra artar, bu artış g arttıkça azalır ve d arttıkça artar. Sonuç 5: Alıcının toplam elde bulundurma mâlyet VMI uygulanmaya başladıktan sonra azalır, bu azalış g arttıkça azalır, g ve d arttıkça artar. Bu sonuçlar gösteryor k, bütünleşk sstem çn en y sonuç bulunduğunda VMI, stoğu, alıcının bölgesnden tedârkçnn bölgesne kaydırmaktadır. VMI uygulanmadığında tedârkçnn spârş mâlyet alıcınınknden ne kadar yüksek se, yân g ne kadar büyük se, alıcının stok mktarındak azalma o kadar küçük olur. VMI uygulandığında tedârkçnn spârş verme mâlyet alıcınınknden ne kadar yüksek se, yân g ne kadar büyük se, alıcının stok mktarındak azalış o kadar büyük, tedârkçnn stok mktarındak artış da o kadar küçük olur. Tedârkçnn elde bulundurma mâlyet alıcınınkne göre ne kadar yüksek se, yân d ne kadar büyük se, alıcının stok mktarındak azalış o kadar büyük olur, ancak tedârkçnn de stok mktarındak artış o kadar büyük olur. 76

Bu modelden elde edlen sonuçlar ve çıkarımları toplayalım: Tedârkçnn spârş mâlyet alıcınınkne göre VMI uygulanmadan önce daha düşük se veya VMI uygulandıktan sonra daha fazla se toplam tedârk zncr kazançları daha yüksektr. Alıcı stok mâlyet kazanımlarından daha fazla yarar sağlarken tedârkç daha yüksek br stok düzeynde mal tutar. Alıcının spârş mâlyet VMI uygulamasıyla olabldğnce düşürülmeldr. Alıcının elde bulundurma mâlyet tedârkçnnkne görece ne kadar büyük olursa VMI dan sağlanan yararlar o kadar yüksek olur. VMI le sağlanan yararlar tedârkç ve alıcı frma arasında eşt dağılmamaktadır. Bu nedenle, alıcı frma ve tedârkçler arasında yan ödeme uygulamaları, daha sağlıklı ve uzun sürel tedârk zncr lşkler çn gerekldr. 4.3 Tedârkç Yönetml Stokta Tedârk Zncrnn BütünleĢmes Üzerne Notlar Van der Vlst vd. (2007), Yao vd. nn (2007) modeln k nedenle eleştrrler: Model, tedârkçnn alıcıya ürünler göndermek çn üstlendğ taşıma mâlyetlern gözardı etmektedr. Model, tedârkçden gelen ve gden akışları en kötü duruma göre düzenler, bu nedenle tedârkçde bulundurulan stok mktarı çok büyümektedr. Yao vd. (2007), Van der Vlst vd. nn (2007) bu çalışmasına yazdıkları yanıtta, kend modellern, k açıdan olumlu yönde gelştrdklern fâde ederler. Bunlardan brncs taşıma mâlyetlernn açık br bçmde modele eklenmesdr. Taşıma mâlyetlern, lk başta brm spârş verme mâlyetne ek br mâlyet olarak, sonra da her gönderm mâlyetne ek br mâlyet olarak ncelemşlerdr. Oysa Yao vd. nn (2007) modelnde taşıma mâlyet, spârş mâlyetnn br bleşen olarak üstü kapalı br şeklde yer almaktadır. İknc olarak, Yao vd. (2007) alıcıdan gelen br spârş le tedârkç stok düzey sıfıra düştüğü zaman tedârkçnn br spârş geçtğ (ya da üretm plânladığı) varsayımında bulunurken, Van der Vlst vd. (2007) tedârkçnn spârşn vermeden önce beklemesne zn vermektedrler. Bu k yapıcı eklemenn yanısıra Van der Vlst vd. k tane temeller sağlam olmayan varsayımda bulunmuşlardır. Bu varsayımlar olmasa Van der Vlst vd. nn elde ettğ sonuçlara 77

ulaşılamaz. Bu sonuçlar, başka modellerde VMI le lgl elde edlen sonuçlardan farklılık göstermektedr. Yapılan varsayımların güçlü temellere dayanmaması nedenyle burada modeln sonuçlarına yer verlmeyecektr ancak yapılan k ekleme, farklı stok yaklaşımlarını görmek ve taşıma mâlyetlernn modelde açıkça ortaya konması nedenyle önemldr ve burada kısaca anlatılacaktır. Modeln yapısı ve göstermler, Yao vd. nn (2007) model le aynıdır. 4.3.1 Yao vd. (2007) modelnn dağıtım mâlyet le genģletlmes Yao vd. nn (2007), modelnde, hem tedârkçye at T hem de alıcıya at t dağıtım mâlyetler gözardı edlmştr. Alıcının müşterlerne dağıtım mâlyetler, alıcının spârş verme tarzından etklenmeyecektr, bu nedenle modelde batık mâlyetler temsl eder ve yok sayılablr. Tedârkçnn gden göndermlere lşkn T mâlyetler se görmezden gelnemez. Çünkü alıcının spârş verme kararlarından oldukça etklenr. Bu mâlyetler, spârş toplama, gönderme ve taşıma mâlyetlern çerr ve genellkle lojstk mâlyetlernn öneml br kısmını oluşturdukları çn hesaba katılmalıdır. 4.3.2 Farklı durumların tanımlanması İk tane VMI uygulanmadığı durum, üç tane de VMI uygulandığı durum olmak üzere beş farklı durum ortaya konulmuştur. VMI uygulanmadığındak k durum, tedârkçnn taşıma mâlyetlern nasıl hesapladığı açısından farklılık gösterr. VMI uygulandığındak üç durum se, tedârkçde kmâl spârşlernn zamanlaması açısından farklılık gösterr. Şekl 4.3 te stok yönetmyle lgl üç farklı durumda alıcı ve tedârkç çn stok mktarları gösterlmştr. 4.3.2.1 VMI uygulanmadığında durum 1 Tedârkç, dağıtım mâlyetler çn brm bazlı br fyatlandırma uygular, alıcı tarafından alınan her brm çn kapsamlı sabt br fyat belrler. Bu durumda her gönderm çn ayrı br fyatlandırma yapılmaz. Aslında, bu brm fyat, tüm dağıtım mâlyetlern çermektedr ve alıcının spârş verme stratejsne bağlı olarak değşmez. Bu durumda tedârkçnn ekonomk part büyüklüğü ve alıcının ekonomk spârş mktarı değşmez, ancak brm zamandak toplam mâlyet değşr. Yao vd. (2007), 78

modelnde VMI uygulanmadığı durum çn hesaplanmış brm zamandak toplam mâlyet denklemne knc br term eklenr. Bu term, alıcının spârş mktarından bağımsız olarak her göndermde belrl br ücretlendrme yapıldığını göstermektedr. Yân, gönderlen mktar ne olursa olsun sabt br fyat vardır. Bu yüzden ekonomk spârş mktarı hesaplanırken gözönüne alınmamış, sonrasında mâlyete eklenmştr. Not. Tedârkçnn stok durumu 2 çn; alıcının tedârkçnn stok sevyesn sıfıra düşüren spârşnn ardından, tedârkçnn spârş verme süresne kadar geçen sürey temsl eden τ a ve τ b olmak üzere k farklı süre çn çzm yapılmıştır. Durum 2 çn bu süre rastgeledr, 0 ve q/r arasında değşr. ġekl 4.3 : Farklı stok yaklaşımları (Van der Vlst vd., 2007) 4.3.2.2 VMI uygulanmadığında durum 2 Tedârkç hzmet bazlı br fyatlandırma yapar, yân tedârkç brm başına temel br taşıma mâlyetnn yanısıra alıcılara yapılan her kmâlde ek br taşıma mâlyet ekler. Burada yapılan fyatlandırma her seferde gönderlen mktar le değşmektedr, yân alıcının spârş verme poltkasına bağlıdır. Toplam mâlyet çn yen denklem aşağıdak gb olur: Cr HQ ( c T ) r hq TC 2 (4.27) Q 2 q 2 79

Burada Yao vd. nden (2007) farklı olarak denkleme T*(r/q) eklenmştr. Bu nedenle, alıcının ekonomk spârş mktarı değşr ve şöyle olur: * 2( c T ) r q2 (4.28) h Tedârkçnn ekonomk part büyüklüğü aynı kalır ve toplam mâlyet aşağıdak gbdr: * TC 2 2r CH ( c T) h (4.29) 4.3.2.3 VMI uygulandığında durum 1 Bu, Yao vd. (2007) modelndek stok yönetm yaklaşımı le aynıdır. Tedârkç çn ortalama stok mktarı (4.30) ve dağıtım mâlyetlernn de modele eklenmes le toplam mâlyet (4.31) hesaplanır. 1 k k 1 Q q I S,3 Q ( 1) q Q q (4.30) 1 k 2 2 Tedârkç çn ortalama stok mktarı, tedârkçnn stok düzey q ya düştüğü anda Q mktarında kmâl yapıldığı, temn süres sıfır varsayıldığı ve alıcıya k kere gönderm yapıldığı çn (Q+q)/2 olur. Cr Q q ( c' T ) r hq TC 3 H (4.31) Q 2 q 2 Burada c, alıcı çn VMI uygulandığı durumda oluşan yen spârş verme mâlyetdr. 4.3.2.4 VMI uygulandığında durum 2 Bu durum, Van der Vlst vd. nn (2007) çalışmasında kmâl spârşlernn bağımsız zamanlama le verldğ VMI uygulaması olarak adlandırılmıştır. Burada, tedârkçnn stok düzeynn alıcının spârşyle sıfıra neceğ zamanla alıcıdan q/r süre sonra gelecek br sonrak spârş zamanı arasında br noktada tedârkç spârş vereblr. Yân, br öncek duruma göre tedârkç spârşn vermek çn stok düzeynn sıfırlanmasını bekler ve alıcının br sonrak spârş süresne kadar rastgele br zamanda spârşn verr. Bu durumda, tedârkçnn ortalama stok mktarı Q/2 olur. Şekl 4.3 te bu durum görülmektedr. 80

Toplam mâlyet aşağıdak gb olur: Cr HQ ( c' T ) r hq TC 4 (4.32) Q 2 q 2 Burada dkkat edlmes gereken nokta, tedârkçnn ortalama stok düzeynn Q/2 olması nedenyle alıcının spârş mktarından bağımsız oluşudur. Bu, bu bölümde nceledğmz br öncek durum ve br sonrak durumdan farklılık gösterr. 4.3.2.5 VMI uygulandığında durum 3 Bu durum, Van der Vlst vd. (2007) çalışmasında senkronze VMI uygulaması olarak adlandırılmıştır. Tedârkçnn stok düzey sıfır olduğunda, determnstk br ortamda alıcının br sonrak spârş q/r süre sonra gerçekleşecektr. Bu nedenle, tedârkç kend kmâl spârşn bu sürenn sonuna kadar bekleteblr. Bu yen stratej le tedârkçnn ortalama stok düzey ve toplam mâlyet aşağıdak gb olur: 1 k k 1 Q q I S,5 ( Q q) Q q (4.33) 1 k 2 2 Cr Q q ( c' T ) r hq TC 5 H (4.34) Q 2 q 2 Toplam mâlyetn enküçüklenmes le alıcı çn bulunan ekonomk spârş mktarı şöyle olur: * 2( c' T ) r q5 (4.35) h H Burada h-h, tedârkçden alıcının bölgesne br brmn taşınması le elde bulundurma mâlyetndek artışı gösterr. Eğer alıcının bölgesnde elde bulundurma mâlyet h, tedârkçnn bölgesnde elde bulundurma mâlyet H dan daha küçük se (Q=q) olur. Yân, tedârkç kend bölgesnde stok tutmak yerne alıcının bölgesnde stok tutmayı yeğler. Van der Vlst vd. (2007), çalışmalarının devamında, VMI ın uygulanması sonucunda alıcı ve tedârkç açısından bâzı mâlyetlerdek değşmler çn temel çok sağlam olmayan varsayımlarda bulunmuşlardır. Bu nedenle, çalışmanın bundan sonrak kısmına yer vermeyeceğz. Buraya kadar anlattıklarımız, taşıma mâlyetler ve stok yaklaşımları açısından farklı durumları görmemz sağlamıştır. 81

4.4 Tedârkç Yönetml Stokta Tedârk Zncr Model Wang vd. (2008), Yao vd. nn (2007) modeln temel alarak, alıcının ürün eksklğnn yaşanmasına zn verdğ durumu ncelemşlerdr. Yân, alıcının stoktak ürün mktarı müşter talebnden az olablr ve bu mktar daha sonra karşılanacaktır. Müşter de spârşnn daha sonra karşılanmasına razı olmaktadır. Modeln yapısı, varsayımlar (ürün eksklğne zn verlmes varsayımı dışında) ve göstermler Yao vd. nn (2007) model le aynıdır. Yen varsayım doğrultusunda modele şunlar eklenr: s: Alıcının eksk ürün mktarı p: Alıcının brm başına elde bulundurmama mâlyet Yao vd. nn (2007) çalışmasında da yapılan öneml br varsayımı anımsatmak gerekr. SpârĢlern tedârk süres, yân br spârģn verlmes le gönderlen malın teslîmatı arasındak süre, hem tedârkç hem de alıcı frma çn hmâl edleblr. Yân, tedârkç ya da alıcı tarafından br kmâl spârş verldğ anda teslîmat hemen gerçekleşr. 4.4.1 Modeln kurulması: VMI dan önce, VMI dan sonra 4.4.1.1 VMI uygulanmayan durum Tedârkç çn EOQ ve toplam stok mâlyet, Yao vd. (2007) tarafından hesaplananlar le aynıdır: 2CR Q* ; TC* HQ* 2CRH (4.36) H Alıcı çn se ürün eksklğne zn verlmes durumda EOQ, elde bulundurmama mktarı ve toplam stok mâlyetler aşağıdak gb olur: 2cr h p 2crh 2chpr q* ; s* ; tc* (4.37) h p p( h p) h p Buradan da görüldüğü üzere, alıcının ekonomk spârş mktarı, alıcının elde bulundurma mâlyetnn elde bulundurmama mâlyetne oranına göre değşr. Elde bulundurmama mâlyet arttıkça s * mktarı azalır, çünkü karşılanmayan her müşter talebnn toplam mâlyet üzerndek etks artmaktadır. 82

VMI uygulanmadan önce tedârk zncrnn toplam stok mâlyet aşağıdak gbdr: * TC novmi TC* tc* 2R CH ch p h p (4.38) 4.4.1.2 VMI uygulandığı durum VMI uygulandığı durumda, tedârkç çn ortalama stok düzeynn şöyle olduğu kabul k edlmştr: I S Q q 2 Bu düzey, Yao vd. nn (2007) çalışmasında tedârkç çn kabul edlen ortalama stok düzeynden farklıdır. Van der Vlst vd. nn (2007) çalışmasındak, VMI uygulandığında ncelenmş olan knc durumdak ortalama stok düzey le aynıdır. Bu eştlkte k yerne (Q/q) yerleştrrsek tedârkçnn ortalama stok düzeynn Q/2 ye eşt olduğunu görürüz. Toplam stok masrafları aşağıdak gb olur: TC VMI CR Q H I S h( q s) 2q 2 2 ps 2q c' R q (4.39) Burada lk term, tedârkçnn toplam spârş hazırlık mâlyet, knc term tedârkçnn toplam elde bulundurma mâlyet, üçüncü term alıcının toplam elde bulundurma mâlyet, dördüncü term alıcının toplam elde bulundurmama mâlyet, beşnc ve son term se alıcının toplam spârş verme mâlyetdr. Wang vd. (2008), çalışmalarının devamında Yao vd. nn zledğ yolu zlemşlerdr. Yao vd. (2007) model ayrıntılı olarak anlatıldığı çn bu modeln devamındak hesaplamalara yer vermey gereksz buluyoruz. 4.4.2 Modeln sonuçları Sonuç 1: VMI uygulaması le en y kmâl sıklığı (k VMI *), VMI uygulanmadığı durumdak en y kmâl sıklığına (k * novmi ) göre daha fazladır. Sonuç 2: VMI uygulaması le alıcı çn en y spârş mktarı ve en y elde bulundurmama mktarı, VMI uygulanmadığı durumdakne göre daha azdır. Sonuç 3: VMI dan elde edlen kazanımların büyüklüğü, alıcının spârş verme mâlyetndek azalmaya bağlıdır. 83

Sonuç 4: Br VMI programı, tedârk zncrnn bütünü çn stok mâlyetlernde azalma sağlar ve bu yararlar alıcıya gder. Bu nedenle, alıcı VMI programlarının tedârkç tarafından kabul edlmes çn teşvklerde bulunmalıdır. 4.5 SpârĢ Verme Mâlyetnde DüĢüĢ le Tek Tedârkç ve Çok Alıcı Durumunda BütünleĢk Br Stok Model Tedârk zncrnn daha verml çalışablmes çn, her tedârkç kend üretm çevrmlern, hammadde tedârk çevrmler ve alıcının spârş verme çevrmler le senkronze etmeldr, böylece tedârk zncr bütünü çn toplam stok mâlyetler azaltılablr. Woo vd. (2001) tarafından kurulan sstemde tek tedârkç hammaddeler satın alır ve şler, sonrasında btmş ürünler brçok alıcıya gönderr. Banerjee ve Banerjee (1992), satıcının alıcıları çn tüm kmâl kararlarını aldığı br EDI temell tedârkç yönetml stok sstemn ncelemştr. Woo vd. (2001) tarafından, Banerjee ve Banerjee (1992) n model, spârş verme mâlyetndek düşüşü ve hammadde tedârğn, bütünleşk stok kararlarına dahl etmek amacıyla gelştrlmştr. Günümüzde brçok frma, tcarî ortaklarıyla spârş verme süreler ve mâlyetlern azaltmak çn öneml çabalar göstermektedr. Woo vd. nn (2001) model, spârş verme mâlyetndek düşüşün bütünleşk stok sstem üzerndek etklern ncelemek açısından önemldr. Spârş verme mâlyetndek düşüşün öneml br yönetmsel çıkarımı şöyledr dyeblrz: Blg teknolojlernn kullanılması le şlemlern hızlandırılması ve daha verml hâle getrlmes yönünde gösterlen çabalar, brbrne bağlanmış tcar taraflar arasında daha yüksek derecede br eşgüdümün ve otomasyonun sağlanması le sonuçlanır. Bu model, bu bölümde yer alan altıncı model Zhang vd. (2007) çn br temel oluşturmaktadır. Ayrıca, lteratürde karşımıza bu modelden temel alınarak yapılmış brçok çalışma çıkar. Bunlardan br olan Yu ve Huang ın (2009) çalışmasında, VMI uygulanan br tedârk zncrnde ürünün pazarlanması (reklâm ve fyatlandırma) le stok poltkalarının ayarlanarak br üretc le perakendeclernn kend yararlarını enylemek çn brbrlerne nasıl davrandıkları ncelenmştr. 84

4.5.1 Modeldek varsayımlar Tedârkç hammaddeler dışarıdan alır ve üretme sokarak btmş ürünler elde eder. Hammaddelern tedârk part büyüklüğünün, her üretm parts kullanımının belrl br katı olduğu varsayılır. Bu poltka, daha öncek başka çalışmalarda da kabul edlmştr ve dğer çalışmalardak gereksnm kadar tedârk etme poltkasına göre daha yaygındır. Btmş ürünler, tüm alıcılara ortak br dönemde gönderlr ve tüm alıcılar çn ard ısmarlamaya zn verlmektedr. Şekl 4.4 te alıcılar çn stok düzeylern göreblrsnz. Tüm alıcılar VMI poltkasını benmser, yân brleşk toplam mâlyet enylemek amacıyla tedârkç tüm alıcılar çn kmâl kararlarını alır. Tedârkç ve alıcıları, spârş verme mâlyetn düşürmek çn aralarında yen spârş verme sstemler (örneğn, EDI temell spârş verme sstemler) kurmayı plânlamaktadır. Tedârkç çn stoksuzluğa zn verlmemektedr. Spârşlern göndermlernn anında gerçekleştğ varsayılır, yân tedârk süres sıfırdır. Alıcıların kmâl karar parametreler blgs tedârkçye sunulur. Her alıcı çn plânlanan spârş verme mâlyet, yen spârş verme sstemn çalıştırmak çn brm zamanda mâruz kalınan harcamaya bağlıdır. Bu harcama, donanım kralama mâlyet ve sstemn etkn br bçmde çalışmasını sürdürmek çn şletm mâlyet olablr. Sstemn daha düşük brleşk toplam mâlyet le sonuçlanacağı ve daha da önemls daha güvenl satıcı-alıcı lşks sağlayacağı öngörülmektedr. Çünkü alıcılar doğrudan bu mâlyet kazanımından yararlanableceklerdr. Bu model özellkle, tek tedârkç-çok alıcının kâr paylaşımı çn stratejk brleşmeler yaptığı stok sstemler çn yararlıdır. 85

4.5.2 Modeln amacı Modeln amacı, tedârkç tarafından, brleşk toplam mâlyetn enküçüklenmes amacıyla, alıcıların brkmş spârş mktarlarının, hem btmş ürünlern gönderm hem de hammaddelern tedârğ çn çevrm sürelernn ve yen spârş verme sstemler çn şletm mâlyetlernn eşzamanlı belrlenmesdr. ġekl 4.4 : Tedârkç ve alıcıları çn stok düzeyler (Woo vd., 2001) 4.5.3 Modeldek göstermler D : alıcısı çn talep mktarı, blnen sabt br sayı P: Tedârkç çn üretm oranı, blnen sabt br sayı ve P m D 1, burada m alıcıların sayısı n: Hammaddelern tedârk çevrm başına üretm parts sayısı, (n 1) 86