OBEZİTENİN İKTİSADİ BELİRLEYİCİLERİ

OBEZİTENİN İKTİSADİ BELİRLEYİCİLERİ Pamukkale Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Yüksek Lsans Tez İktsat Anablm Dalı Melke ÇETİN Danışman: Yr d. Doç. Dr. Özcan UZUN Ağustos 2007 DENİZLİ

TEŞEKKÜR Eğtm dönemm boyunca desteklern benden hç esrgemeyen ve manev olarak her dam yanımda olduklarını bana hssettren sevgl eşm Yalçın ÇETİN başta olmak üzere tüm aleme ve sevgl dostum Ayşe AKMAN a sonsuz teşekkür ederm.

Bu tezn tasarımı, hazırlanması, yürütülmes, araştırılmalarının yapılması ve bulgularının analzlernde blmsel etğe ve akademk kurallara özenle rayet edldğn; bu çalışmanın doğrudan brncl ürünü olmayan bulguların, verlern ve materyallern blmsel etğe uygun olarak kaynak gösterldğn ve alıntı yapılan çalışmalara atfedldğn beyan ederm. İmza : Öğrenc Adı Soyadı : Melke ÇETİN

I ÖZET OBEZİTENİN İKTİSADİ BELİRLEYİCİLERİ Çetn, Melke Yüksek Lsans Tez, İktsat ABD Tez Yönetcs: Yrd. Doç. Dr. Özcan UZUN Ağustos 2007, 77 Sayfa Amaç: Bu çalışmada, Denzl İl Merkez İlköğretm Okullarında öğrenm gören 6 11 yaş gr ubundak çocukların vücut ktle ndeksler üzernde, hane halkı gelr ve anne sthdamı değşkenlernn, br etksnn olup olmadığı araştırılmaktadır. Gereç ve yöntem: Bu ar aştırmada Denzl İl Merkez İlköğretm Okullar ından 18 farklı İlköğr etm okulunda öğrenm gören 6 11 yaş grubundak 253 çocuğun anne babasına anket uygulaması yapılmıştır. Hanehalkı gelr blgler anne emek arzı blgler ve çocuğun okul le beslenme alışkanlıklar ı üzerne olan blgler ver olar ak toplanmıştır. Bulgular: Hanehalkı gelr çocuğun vücut ktle ndeks üzerne düşük gelrl gruplarda negatf yüksek gelrl gr uplar da poztf bulunmuştur. Ayrıca annenn emek arzı da çocuğun vücut ktle ndeks le poztf lşkldr. Sonuç: Bu araştırmada ekonomk değşkenlerden Hanehalkı gelr ve annenn emek ar zı değşkenler nn çocukluk dönem obeztes üzer ne etkler tahmn edlmş ve k değşkennde çocuğun VKİ s üzerne etkl olduğu gözlenmştr. Fakat çocukluk dönem obeztes üzer ne olan annenn emek ar zı ve okul har çlıkları değşkenler nn etks gözlenmemştr. Anahtar kelmeler: Anne emek arzı, Hanehalkı gelr, Çocukluk dönem obeztes

II ABSTRACT EKONOMİC DETERMİNATİVES OF OBESİTY Çetn, Melke M. Sc. Thess n Econom Supervsor : Assst.. Prof. Dr. Özcan UZUN August 2007, 77 Pages Am: In ths Pr oject, t s nvestgated that whether varants of household ncome and maternal employment have the effect on body mass ndex of chldren who are r eceved educaton n centr al prmary schools of Denzl cty and whose age group s between 6 11 Materal and Procedure: In ths Project; a questonnare s gven to parents of 253 chldr en who are receved educaton n 18 dfferent centr al prmary schools and whose age group s 6 11. Household ncome data, mater nal employment data and chld s school and nutrton habts data ar e collected. Results: It s found that household ncome has a negatve effect on body mass ndex for low ncome groups whereas a postve effect for hgh ncome groups. Besdes, maternal employment affects body mass ndex postvely. Concluson: In ths Project, effect of economcal varants of household ncome and maternal employment on chldhood obesty are estmated and found that both two var ants affect the chld s BMI. However, t s not observed that mother s educaton and allowance varants affect chldhood obesty. Keywords :Hausehold İncome, Maternal Emplyment, Chlhood Obesty

III İÇİNDEKİLER ÖZET ABSTRACT İÇİNDEKİLER TABLOLAR DİZİNİ v SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ v GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM OBEZİTE 1.1. OBEZİTENİN TANIMI 3 1.2. OBEZİTENİN ÖLÇÜMÜ 3 1.3. ÜLKELERE GÖRE OBEZİTENİN GÖRÜLME SIKLIĞI 5 1.3.1. Gelşmekte Olan Ülkelerde Obeztenn Görülme Sıklığı 6 1.3.2. Gelşmş Ülkelerde Obeztenn Görülme Sıklığı 7 1.3.3. Türkye de Obeztenn Görülme Sıklığı 8 1.4. OBEZİTENİN SONUÇLARI 9 1.4.1. Obeztenn Sağlık Açısından Sonuçları 9 1.4.2. Obeztenn Fzksel ve Pskolojk Açıdan Sonuçları 10 1.4.3. Obeztenn Ekonomk Açıdan Sonuçları 10 1.5. OBEZİTENİN NEDENLERİ 12 1.5.1. Obeztenn Fzyolojk Oluşumu 12 1.5.2. Obeztenn Kalıtımsal Nedenler 13 1.5.3. Obeztenn Çevresel Alesel Nedenler 13 1.5.4. Obeztenn Ekonomk Nedenler 14 1.6. ÇOCUKLUK DÖNEMİ OBEZİTESİNİ ARTIRAN NEDENLER 15 1.6.1. Ev Ortamının Çocukluk Dönem Obeztes Üzerne Etks 16 1.6.2. Okul Ortamının Çocukluk Dönem Obeztes Üzerne Etks 16 1.6.3. Televzyon İzleme ve Yyecek Reklâmlarının Çocukluk Dönem 17 Obeztes Üzerne Etks İKİNCİ BÖLÜM ÇOCUKLUK DÖNEMİ OBEZİTESİ ÜZERİNE YAPILAN KURAMSAL MODELLER 2.1. OBEZİTENİN STANDART EKONOMİK BİR MODELLE AÇIKLANMASI 2.2. ANNENİN ÇALIŞMASI İLE ÇOCUKLUK DÖNEMİ OBEZİTESİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN MODELLENMESİ 18 19

IV 2.2.1. Çok Değşkenl Model 20 2.2.2. Kardeş Farkı Model 20 2.2.3. Enstrüman Değşkenler Model 21 2.3. ÇOCUKLUK DÖNEMİ OBEZİTESİNİN ZAMAN GÜNLÜKLERİ 21 KULLANILARAK ÖLÇÜMÜ 2.3.1. Zaman Günlükler 21 2.3.2. Annenn Çalışmasının Çocukluk Dönem Obeztes Üzerne Dolaylı Etks 22 2.4. OKUL YEMEKLERİNİN ETKİSİNİN ÖLÇÜMÜ 23 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DENİZLİ İLİ İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNDE OBEZİTENİN İKTİSADİ BELİRLEYİCİLERİ 3.1.VERİ VE VERİ TOPLAMA YÖNTEMİ 24 3.1.1. Ver 24 3.1.2. Evren ve Örneklem Seçm 25 3.1.3. Yöntem 28 3.1.4. Verlern Değerlendrlmes 28 3.2. TANIMLAYICI İSTATİSTİKLER 29 3.3.ÇOCUKLUK DÖNEMİ OBEZİTESİ İLE İLİŞKİLENDİRİLEN 54 EKONOMİK VERİLERİN ANALİZİ 3.3.1. Hane Halkı Gelrnn Obezteyle Olan İlşks 54 3.3.1.1. Hanehalkı Gelrnn Obezte Üzerne Etksnn Ncel 55 Değşkenlerle Ölçümü 3.3.1.2. Hanehalkı Gelrnn Obezte Üzerne Etksnn Ntel 57 Değşkenlerle Ölçümü 3.3.2. Annenn Emek Arzı ve Dğer Sosyo Ekonomk Değşkenlern Çocukluk 61 Dönem Obeztesne Etks TARTIŞMA SONUÇ 66 KAYNAKLAR 70 EKLER 73 ÖZGEÇMİŞ 77

V TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1.1 Yetşknler çn vücut ktle ndeks değer aralıkları 4 Tablo 1.2 Çocuklar çn vücut ktle ndeks yüzde aralıkları 5 Tablo 3.1 Evren ve örneklem sayılarının okullara göre dağılımı 28 Tablo 3.2 Öğrenclern Fzksel Özellkler 29 Tablo 3.3 Öğrenclern Öğrenm Gördüğü Sınıflara Göre Cnsyetlernn 29 Dağılımı Tablo 3.4 Öğrenclern Cnsyetlerne Göre VKİ Değerlernn Dağılımı 30 Tablo 3.5 Öğrenclern Yaşlarına Göre VKİ Değerlernn Dağılımı 31 Tablo 3.6 Öğrenclern Sınıflara Göre VKİ Değerlernn Dağılımı 32 Tablo 3.7 Öğrenclern Öğrenm Gördüğü Okul Programına Göre VKİ 33 Değerlernn Dağılımı Tablo 3.8 Öğrenclern Aylık Hane Halkı Gelrne Göre VKİ Değerlernn 34 Dağılımı Tablo 3.9 Öğrenclern Aledek Çocuk Sayısına Göre VKİ Değerlernn 36 Dağılımı Tablo 3.10 Öğrenclern Babanın VKİ sne Göre VKİ Değerlernn Dağılımı 37 Tablo 3.11 Öğrenclern Babanın Çalışma Durumuna Göre VKİ Değerlernn 38 Dağılımı Tablo 3.12 Öğrenclern Babanın Mesleğne Göre Vk Değerlernn Dağılımı 38 Tablo 3.13 Öğrenclern Babanın Eğtm Durumuna Göre VKİ Değerlernn 39 Dağılımı Tablo 3.14 Öğrenclern Annenn VKİ sne Göre Vk Değerlernn Dağılımı 40 Tablo 3.15 Öğrenclern Annenn Çalışma Durumuna Göre VKİ Değerlernn 41 Dağılımı Tablo 3.16 Öğrenclern Annenn Mesleğne Göre VKİ Değerlernn Dağılımı 41 Tablo 3.17 Öğrenclern Annenn Eğtm Durumuna Göre VKİ Değerlernn 42 Dağılımı Tablo 3.18 Öğrenclern Annenn Sürekl Çalışıp Çalışmadığına Göre VKİ 43 Değerlernn Dağılımı Tablo 3.19 Öğrenclern Annenn Çalıştığı Sektöre Göre VKİ Değerlernn 44 Dağılımı Tablo 3.20 Öğrenclern Annenn Çalışma Şeklne Göre VKİ Değerlernn 45 Dağılımı Tablo 3.21.a Öğrenclern Annenn Haftalık Çalışma Süresne Göre VKİ 46 Değerlernn Dağılımı Tablo 3.21.b Öğrenclern Annenn Günlük Çalışma Süresne Göre VKİ 46 Değerlernn Dağılımı Tablo 3.22 Öğrenclern Öğün Sayısına Göre VKİ Değerlernn Dağılımı 47 Tablo 3.23 Evde Anne Dışında Çocukla İlglenen Brnn Olup Olmadığına 48 Göre VKİ Değerlernn Dağılımı Tablo 3.24 Öğrenclern Okuldak Beslenme Durumlarına Göre VKİ 49 Değerlernn Dağılımı Tablo 3.25.a Öğrenclern Harçlık Alma Sıklığına Göre VKİ Değerlernn 50 Dağılımı

VI Tablo 3.25.b Öğrenclern Aldıkları Harçlık Mktarına Göre VKİ Değerlernn Dağılımı Tablo 3.26 Öğrenclern Harçlıkları İle Satın Aldıkları Çeştl Ürün Gruplarına Göre VKİ Değerlernn Dağılımı Tablo 3.27 Öğrenclern Restorana Gtme/Götürülme Veya Eve Yemek Sparş Verlme Sıklığına Göre VKİ Değerlernn Dağılımı 51 52 53

VII SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ VKİ DSÖ NHANES ABD TEKHARF TURDEP TOHTA TV Vücut Ktle İndeks Dünya Sağlık Örgütü Natonal Health and Nutrton Examnaton Survey (Ulusal Sağlık ve Beslenme İnceleme Araştırma) Amerka Brleşk Devletler Türk Erşknlernde Kalp Sağlığı, Rsk Profl ve Kalp Hastalığı Türkye Dyabet Epdemyolojs Çalışması Türkye Obezte Hpertansyon Taraması Televzyon

1 GİRİŞ Obezte, günümüzde hem gelşmş hem de gelşmekte olan ülkelerde salgın br hastalık olarak ntelendrlmektedr. Obezte, cdd br sağlık problem olmasının yanı sıra brçok kronk hastalığın da nedenn oluşturmaktadır. Son 20 30 yılda hızla artan obezte, tıbb br sorun olmanın yanı sıra, sosyal ve ekonomk br problem olarak da karşımıza çıkmıştır. Obeztenn tedavs çn yapılan harcamalar, sağlık bütçeler çnde öneml br yer tutmakla brlkte; obez şçler, sırf obeztenn neden olduğu hastalıkların tedavsnde harcanan zaman nedenyle üretm sürecnde şgücü kaybına da neden olmaktadır. Bu durum mal ve hzmetlern malyetn, dolayısıyla şletmenn karlılığını etkleyeceğnden şverenler obez şçler sthdam etmekte steksz davranmaktadır. Başka br anlatımla sthdamda obezler aleyhne daralma oluşmaya başlamıştır. Toplumların gderek aşırı klolu breylerden oluşan ktleler halne dönüşmes, sonuçta toplumsal kalkınmayı etklemektedr. Çağımızda obezte, yetşknler kadar çocuklarda da yüksek oranlara ulaşmıştır. Hatta yetşknlerdek artış son 20 yılda k katına çıkmaktayken; çocuklarda üç katına çıkmıştır. Aşırı klolu veya obez çocukların yetşkn oldukları dönemde de aşırı klolu veya obez breyler olacağı olasıdır. Obeztenn çocuklarda görülme sıklığının hızla artması ve yüksek oranlara ulaşması, brçok ülkede yönetcler obeztey önlemeye yönelk tedbrler almaya zorlamaktadır. Başka br anlatımla çocukluk dönem obeztes, obezte sorununun başlangıcında yer almaktadır. Çocukluk dönem obeztesnn azaltılması, yetşkn obeztesnn de azalmasına neden olacaktır. Yapılan bu çalışma le çocukluk dönem obeztesne etk eden faktörler araştırılmış, elde edlen verler ekonom blm açısından değerlendrlmştr. Çalışmanın brnc kısmında obeztenn tanımı yapılarak ülkelern gelşmşlk düzeylerne göre görülme sıklığı, sağlık ve ekonomk açıdan sonuçları le çocukluk dönemnde görülen obezte dahl genel olarak obezteye neden olan etmenler araştırılmıştır.

2 İknc bölümde çocukluk dönem obeztesn açıklamaya çalışan yayınlanmış akademk çalışmalar (kuramsal modeller) özetlenmştr. Üçüncü bölümde, Denzl kent merkeznde ve merkeze bağlı bazı beldelerde öğrenm gören 253 lköğretm öğrencs çocuğun anket verlernden elde edlen vücut ktle ndeksler le yne aynı verlerden elde edlen hane halkı gelr düzey, anne sthdam şekl, annenn eğtm durumu gb sosyo ekonomk değşkenlern çocukluk dönem obeztesne olan etkler araştırılmıştır. Çalışmanın son bölümünde se elde edlen bulgular ışığında çocukluk obeztesne neden olableceğ düşünülen faktörlern obezte sorununa olan etkler değerlendrlmştr.

3 BİRİNCİ BÖLÜM OBEZİTE 1.1 OBEZİTENİN TANIMI Obezte, Türk Dl Kurumu ç hastalıkları termler sözlüğünde artmış bes, patoloj termler sözlüğünde se aşırı şşmanlık olarak tanımlanmaktadır. (www.tdkterm.gov.tr) Mutlaka tedav edlmes gereken br hastalık olarak kabul edlen obezte, alınan enerj mktarının harcanan enerj mktarını aştığı durumda ortaya çıkar ve vücutta fazla mktarda yağ depolanması sonucunda oluşur.(koruk ve Şahn, 2005:148, www.genetkblm.com, www.obezte.gen.tr) Ayrıca obezte, nsan sağlığını çok büyük ölçüde etkleyen brçok hastalığa neden olablen, yaşama kaltesn düşüren ve hatta yaşamı kısaltan br hastalık olarak kabul edlmektedr. ( www.genetkblm.com) Obez se, Türk Dl Kurumu ç hastalıkları termler sözlüğünde artmış besl, patoloj termler sözlüğünde se aşırı yağlı, aşırı şşman kş olarak tanımlanmaktadır. ( www.tdkterm.gov.tr) Obezte, vücut ktle ndeks ölçümlerne göre değerlendrlmektedr. Vücut ktle ndeks yaşa, boya ve cnsyete göre farklılıklar gösterr. Kşlern yaşı, yetşkn, ergenlk ve çocukluk dönem olmak üzere üç kategorde gruplandırılmaktadır. Her grup, vücut ktle ndeks ölçümüne göre se zayıf, normal, aşırı klolu ve obez olarak sınıflandırılmaktadır. 1.2 OBEZİTENİN ÖLÇÜMÜ Br kşnn obez veya aşırı klolu olup olmadığını saptayablmek çn kullanılan en yaygın parametre vücut ktle ndeksdr. (VKİ). (Çftç, 2006:15 16) Vücut ktle ndeks, breyn klosunun, breyn boy uzunluğunun karesne oranlanması (kg/m 2 ) le elde edlr.

4 (Öztora, 2005:19) Buna göre yetşknlerde, vücut kütle ndeks (VKİ) 25 30 kg/m 2 arasında olan breyler aşırı klolu, 30 kg/m 2 'nn üzernde olan breyler se obez olarak kabul edlr. ( www.who.nt, Özata, 2003:384, Gürel ve İnan 2001:40) Vücut ktle ndeks ölçümü yaş ve cnsyetten bağımsız br ölçüdür. Bu nedenle vücut ktle ndeks bazı durumlarda doğru sonuç vermeyeblr. Çocuklarda ve fazla adalel kşlerde vücut ktle ndeks kullanılması uygun olmayablr. Bu kşlerde farklı ölçüm yollarına gdlmes daha uygundur. Bu nedenle, örneğn çocuklarda yaş ve cnsyet özellkl hazırlanan VKİ yüzdelk eğrler kullanılmaktadır. Bu eğrlere göre, >%85 yüzdelk olan çocuklar aşırı klolu, >%90 yüzdelk olanlar se obez olarak sınıflandırılmaktadır. (Öztora, 2005:19 20) Ağırlık ( kg ) VKİ = (1.1) 2 2 Boy ( m ) Vücut ktle ndeks ölçümlerne göre yetşknlern zayıf, normal veya obez olma durumları aşağıda gösterldğ gb gruplara ayrılmıştır. Tablo 1.1 Yetşknler İçn Vücut Ktle İndeks Değer Aralıkları Yetşknlerde VKİ Değerler 18.5 kg / m²'nn altında olanlar Zayıf 18.5 24.9 kg/m² arasında olanlar Normal Klolu 25 29.9 kg/m 2 arasında olanlar Aşırı Klolu 30 39.9 kg/m 2 arasında olanlar Obez 40 kg/m 2 'nn üzernde olanlar İler Derecede Obez Vücut ktle ndeks yüzdelk eğrlerne göre yapılan ölçümlerde çocukların zayıf, normal veya obez olma durumları aşağıda gösterldğ gb gruplara ayrılmıştır. Tablo 1.2 Çocuklar İçn Vücut Ktle İndeks Yüzde Aralıkları Çocuklarda VKİ Değerler % 5 ve altındak aralıkta olan çocuklar Zayıf % 10, %15, % 50 ve % 75 aralığında olan çocuklar Normal Klolu % 85 ve % 90 aralığında olan çocuklar Aşırı Klolu % 95 ve üzernde aralıkta olan çocuklar Obez

5 Vücut ktle ndeks ölçümünde kullanılan formül, yetşknlerde bell br yaştan sonra büyüme olmayacağı, dolayısıyla boy sabt kalacağı çn sadece klo değşkenne bağlı olarak değşklk göstermekte ken: çocuklarda büyüme devam ettğ çn boy değşken de devamlı değşecek ve VKİ her k değşkene bağlı olarak değşecektr. Bu nedenle uzmanlar çocuklar çn VKİ n değşk br yöntemle belrlemşler ve bunun çn yüzdelk eğrlerden oluşan tablolardan yararlanmışlardır. VKİ s 30 kg/m 2 ve üzer olan yetşknlerle ve bu tablolara göre VKİ s >%95 yüzdelk dlmn üzernde olan çocukların sayısı gün geçtkçe artmaktadır. Bu hızlı artış, obezteyle lgl günümüz araştırmalarının çıkış noktası olmuştur. Çocuklardak ve yetşknlerdek obezte oranlarının seyrnn son 20 30 yılda yükselmesnn ncelenmes durumun cddyetn gösterecektr. 1.3 ÜLKELERE GÖRE OBEZİTENİN GÖRÜLME SIKLIĞI Obezte endüstrleşmş ülkelerde daha yaygın olmakla brlkte daha çok gelr sevyes düşük kesmlerde görülmektedr. Gelşmekte olan ülkelerde se, özellkle ülkemzde orta ve yüksek gelrl gruplarda daha yaygındır (Çftç, 2006:14, Tüzün, 1999:17). Dünya sağlık örgütünün (DSÖ) 2003 verlerne göre dünyada yaklaşık 300 mlyon nsanın VKİ s >30 kg/m 2, br mlyar nsanın se VKİ s 25 30 kg/m 2 arasındadır (Gll vd, 2005:255, Uskun, 2005:20). 1970 lern başlarından 1990 ların sonlarına kadar obezte oranlarının, yetşknler arasında k katından daha fazla br orana, çocuklar çn se üç katından fazla br orana yükseldğ gözlenmştr (Anderson vd, 2002:2). Obezte, tüm dünyada ve tüm yaş grupları üzernde etksn göstermeye hızla devam etmektedr. Obezte oranlardak bu hızlı artış, son dönemde obeztey azaltma ve önleme grşmler başlatmıştır. Obezte nedenyle oluşan hastalıklar ve bu hastalıklar sonucu ölümlernn artması ve dğer brçok sosyo ekonomk sonuçlar açısından, obeztenn ülkelern gelşmşlk düzeylerne göre görülme sıklığını ve ayrıca Türkye dek obezte oranlarını ncelemek, bu araştırmanın amacının daha y anlaşılmasını sağlayacaktır.

6 1.3.1 Gelşmekte Olan Ülkelerde Obeztenn Gör ülme Sıklığı Obezte, gelşmekte olan ülkeler arasında orta ve yüksek gelrl gruplarda daha sık görülmektedr. Bu ülkelere örnek olarak Çn, Hong Kong ve Güney Afrka ülkeler verleblr. Bu ülkelerde tespt edlen obezte görülme sıklıkları şöyledr: 2002 de Yapılan Ulusal Beslenme ve Sağlık Araştırmasında, tamamı 1.3 mlyar olan Çn nüfusunun %14.7 snn VKİ>24 kg/m 2 ve %2.6 sının da VKİ>30 kg/m 2 olduğu tespt edlmştr. Yan, bu oranlar Çn nüfusunda, 184 mlyon kşnn obez olduğunu, 31 mlyon kşnn de aşırı klolu olduğunu söylemektedr. (www.bmj.com) Çn de obezte üzerne yapılan başka br çalışmada, Çn nüfusunun tamamında k 2 6 yaş grubu çocuklarda obezte oranı, 1989 da %4,2 den 1997 de %6,4 yükselmştr. Aynı dönemde yne obezte oranları aynı yaş grubu çocuklar çn şehr merkezlernde %1,5 den %12,6 ya yükselmştr. Aşırı kloluluk oranı se bu yaş grubu çocuklarda %14,6 dan %28,9 a yükselmştr. (Luo ve Hu,2002:553 558) Hong Kong'da yapılan başka br çalışmada 3 18 yaş arası çocuk ve ergenlerde obezte görülme sıklığı erkek çocuklar çn %11.8, kız çocuklar çn %8.93 ve toplam çocuklar çn se %10.8 olarak bulunmuştur (Leung vd,1995 s:270). Güney Afrka da nüfus ve sağlık araştırması kapsamında 1998 yılında yapılan br çalışmada kadınların %56 u aşırı klolu ve obez, erkeklern %29 u aşırı klolu ve obez bu oranlara dahl olarak ta kadınların %29 u obez, erkeklern %9 u obez bulunmuştur. VKİ>30 kg/m 2 üzernde olan kadınların %4 u se 45 le 64 yaş aralığında tespt edlmştr. Güney Afrka da 13 17 yaş aralığındak gençler arasında se aşırı kloluluk ve obezte oranı %17 dr. Fakat obezte ve aşırı kloluluk oranlarından erkeklere (%7) nazaran en çok kızlar (%25) etklenmektedr. (www.globalnews.df.org) Ayrıca, gelşmekte olan ülkeler çnde, gayr saf kş başı gelr düzeyler 110 $ le 3500 $ arasında değşen 50 ülke üzernde genş br obezte çalışması yapılmıştır. Bu çalışma okul önces çocuklar üzernde yürütülmüştür. En yüksek obezte görülme sıklığı %12.5 le Özbekstan'da ve %7.5 le Mısır'da gözlenmştr (Martorell vd, 2000:959). Yne benzer br çalışmada 25 ülkeden okul çağındak çocuk nüfusları, 42 ülkeden se okul önces çağda bulunan çocuk nüfusları alınarak bu ülkelern obezte görülme sıklıkları ncelenmştr (Wang ve Lobsteın, 2006:14 18).

7 1.3.2 Gelşmş Ülkelerde Obeztenn Görülme Sıklığı Obezte oranları gelşmş ülkelerden daha çok, Amerka Brleşk Devletler, Kanada, Avustralya ve Avrupa da bulunan İngltere, İtalya ve İskandnav ülkelernde yüksektr. Bu ülkelerde tespt edlen obezte oranları şöyledr: 1988 1994 yılları arasında gerçekleştrlen NHANES III taramasında, VKİ' 95. yüzdelk üzernde olan 6 11 yaş çocukların oranı %13.7, (erkeklerde %14.7, kızlarda %12.5) ve 12 17 yaş çocukların se %11.5 (erkeklerde %12.3, kızlarda %10.7) olduğu tespt edlmştr. 1976 ve 1987 yılları arasında NHANES II dönemnde saptanan obezte oranlarında se, 6 11 yaş grubunda %54 ve 12 21 yaş grubunda %64 artış tespt edlmştr (Alkaşfoğlu ve Yordam, 2000:476). ABD dek yetşkn nüfustak obezte görülme sıklığı se kadınlarda %24.9, erkeklerde %20 oranındadır (Özata, 2003:378). ABD de 1980 den bu yana obezte %75 den fazla artmıştır. İngltere de 1980 ve 1995 yılları arasında obezte görülme sıklığı erkeklerde %6 dan %15 e, kadınlarda se %8 den %17 ye yükselmştr (Özata, 2003:378). Yne İngltere de çocuklarda 4 11 yaş grubunda 1084 den 2002 ye kadar erkek çocuklarda %9 dan %20,7 ye, kız çocuklarda %13,5 den %27,4 e yükselmştr (Wang ve Lobsteın, 2006:14 18). Almanya da, İsveç te ve Fransa da yapılan obezte taramasında se sonuçlar şöyledr: Fransa da 1980 1990 dönemnde 4 17 yaş grubunda aşırı kloluluk ve obezte oranları %10 dan %13 e yükselmştr, Almanya da 1985 1995 dönemnde 7 14 yaş grubunda aşırı kloluluk ve obezte oranları %10 dan %16,3 e yükselmştr, İsveç te se 1986 2001 dönemnde 6 11 yaş grubunda aşırı kloluluk ve obezte oranları %11,5 den %23,1 e yükselmştr (Wang ve Lobsteın, 2006:14 18). ABD ve dğer gelşmş Avrupa ülkelernde yoksul sayılan sınıflarda obezte yce yaygındır (%30) ve ABD le Avrupa karşılaştırmasında obezte oranları Amerka Brleşk Devletlernde daha cdd boyutlardadır. Kanada da, 1981 le 1996 yılları arasındak dönemde, yetşknlerdek aşırı kloluluğun görülme sıklığı erkekler çn %48 den %57 ye, kadınlar çn %30 dan %35 e; obezte görülme sıklığı, yetşkn erkekler çn %9 dan %14 e, kadınlar çn %8 den %12 ye yükselmştr. Yne bu dönemde Kanada lı erkek çocuklar çn aşırı kloluluğun görülme

8 sıklığı %11 den %33 e, kız çocuklar çn se %13 den %27 ye; erkek çocuklar çn obezte görülme sıklığı %2 den 10 a, kız çocuklar çn de %2 den %9 a yükselmştr. (Cha, 2006:1) 1.3.3 Türkye de Obeztenn Gör ülme Sıklığı Türkye de obezte le lgl yapılan araştırmalar gelşmş ülkelere göre daha sınırlı olmakla beraber, bu çalışmalar genellkle sağlık alanında yapılan araştırmalardır. Kardyoloj, dyabet ve hpertansyon gb kronk hastalıkların nedenlernden br olarak kabul edlen obezte, yne belrtlen bu kronk hastalıkların berabernde ncelenmştr. Bu araştırmalardan en blnenler TEKHARF, TURDEP, TOHTA ve Türkye Obezte Derneğnn çalışmalarıdır ve bu çalışmalarda tespt edlen obezte oranları se şöyledr: TEKHARF (Türk Erşknlernde Kalp Sağlığı, Rsk Profl ve Kalp Hastalığı) çalışması olarak Kardyoloj Derneğnn 1990 yılında başlattığı br araştırmada, obezte görülme sıklığı erkeklerde %9, kadınlarda %24 ken bu oran 1999 yılında erkeklerde %18.7, kadınlarda %38,8 e çıkmıştır (Onat vd, 2000:64). 2000 yılında 15 lde yapılan TURDEP (Türkye Dyabet Epdemyolojs Çalışması) çalışmasına göre se VKİ>30 kg/m 2 olanların obezte görülme sıklığı ortalama %22,3 bulunmuştur. Kadınlarda obezte %30, erkeklerde %13 saptanmıştır. Obezte kırsal alanlarda yaşayanlarda (%19,6) kentlerde yaşayanlara (%23,8) göre daha düşüktür. En yüksek oran (%25) İç Anadolu da bulunmuştur. İl bazında se en yüksek oran Samsun da (%28,7), en düşük oranda Erzurum da (%16,1) saptanmıştır (Atar, 2005:9). 1999 2000 yılları arasında 11 lde yapılan TOHTA (Türkye Obezte Hpertansyon Taraması) çalışmasında, toplum genelnde aşırı kloluluk oranı %41.74, obezte oranı %25.2 bulunmuştur. Kadınların %33,86 sı ve erkeklern %44,36 sında aşırı kloluluk; kadınların %6,17 s ve erkeklern se %21,56 sında obezte tespt edlmştr (Atar,2005:9).Türkye Obezte Derneğnn 1998 2002 yılları arasında yaptığı br araştırmaya göre, Türkye nüfusunun %22,3 ünün obezte olduğu tespt edlmştr. Aynı zamanda büyük kentlerde okul çağında ve ergenlerde obezte oranının %10 15 olduğu tespt edlmştr (Koç, 2006:5).

9 Yapılan br başka obezte araştırmasında, 11 15 yaş arasındak ergenlerde yüksek sosyo ekonomk düzeydek çocukların %7.4 ünde, düşük sosyoekonomk düzeydek çocukların se %15.3 nde obezte saptanmıştır (Koç, 2006:6). Yne okul çağı ve ergenlk dönem çocuklarda yapılan dğer obezte çalışmalarına bakılacak olursa; 2000 yılında (9 16yaş) grubu üzernde yapılan br araştırmada obezte oranı %2,3 olarak tespt edlmştr (Kanbur vd, 2002:63). Yne 2002 yılında lkokul çağı çocukları üzernde yapılan başka br araştırmada se yüksek gelrl ale çocuklarında obezte oranı %1,7, orta gelrl ale çocuklarında %1,9 ve dar gelrl ale çocuklarında %0,5 olarak bulunmuştur ( Soylu vd, 2000:39). 1.4 OBEZİTENİN SONUÇLARI Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), obeztenn dünyada en öneml ve çözümlenmemş sağlık sorunlarından br olduğunu öne sürmektedr ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), 1998 yılında obeztey küresel epdem (dünya çapında salgın hastalık) olarak tanımlamıştır. Salgın br hastalık olarak tanımlanan obezte, hem breysel hem de toplumsal açıdan cdd sonuçları olan br sorundur ve obezte oranlarının hızla artması, berabernde getrdğ çözümlenmes gereken brçok sorunun da artmasına neden olmuştur. Obeztenn neden olduğu bu sorunlar sağlık problemlernn yanı sıra fzksel ve pskolojk, ekonom ve sosyal hayat açısından brçok alanda etksn negatf olarak göstermektedr. 1.4.1 Obeztenn Sağlık Açısından Sonuçlar ı Obezte tek başına cdd br sağlık problemdr ve obeztenn tanımında da belrtldğ gb mutlaka tedav edlmes gereken br hastalıktır. Obezte aynı zamanda brçok hastalık çn rsk faktörüdür. Obezte; koroner kalp hastalığı, tp II dyabet, osteoartrt, hpertansyon ve felç gb cdd kronk hastalıklara sebep olmaktadır. Aynı zamanda, prematüre ölüm oranlarını da artıran br nedendr. Örneğn 1998 yılı çersnde İngltere de obeztenn neden olduğu 30,000 premature ölüm gerçekleşmştr, bu rakam 1998 yılında gerçekleşen tüm ölümlern %6 sını oluşturmaktadır (Morrs, 2004:4).

10 Yne, VKİ s 30 kg/m 2 nn üzernde olan breylern, VKİ s 20 kg/m 2 le 25 kg/m 2 arasında sağlıklı aralıkta bulunan breylerle karşılaştırıldıklarında, prematüre ölüm rsknn % 50 den %100 e ulaştığı tespt edlmştr. Ayrıca obezte, sgaradan sonra engelleneblr ölümlere yol açan knc faktördür. Sgara nedenyle yılda 400,000 ölüm, obezte nedenyle de yılda 300,000 ölüm kaydedlmştr (Anderson vd, 2003:32). 1.4.2 Obeztenn Fzksel ve Pskolojk Açıdan Sonuçları Obezteyle beraber breyn vücudunda aşırı mktarda yağ depolanması, breyn fzksel görünümünde de br takım değşkler meydana getrr. Breyde meydana gelen bu değşm breyn fzksel görüntüsünün bozulmasına sebep ve estetk açıdan kötü görünmesne sebep olur. Bu nedenle obez kşlerde fzksel bozuklukların yanı sıra br takım pskolojk bozuklukla da meydana gelr. Obezteye bağlı olarak gelşen bu pskolojk sorunlar arasında, en sık görülen klnk depresyon ve benlk saygısı düşüklüğüdür. Ayrıca toplumların obezlere yönelk önyargıları ve genel olumsuz bakış açıları nedenyle obez breyler toplumda bazı zorluklar yaşamaktadırlar. Bu zorluklar, ş bulma güçlüğü ve daha düşük ücretlerle çalışmak zorunda kalmaları gb zorluklardır (Pınar, 2002:31). Çünkü obez breylern vermllklernde br azalma olduğu gözlemlenmştr. Özellkle emek pyasasında bu kıyaslamalar obez kadınlara daha fazla yapılmaktadır (Regster ve Wllams, 1990:130, Cawley, 2000:1). 1.4.3 Obeztenn Ekonomk Açıdan Sonuçları Obeztenn sağlık, fzksel ve pskolojk sonuçlarının harcnde ağır ekonomk sonuçları olmaktadır. Bu sonuçlar hem breysel hem de toplumsal boyuttadır. Obeztenn breysel ve toplumsal olarak ortaya çıkan ekonomk sonuçları, obeztenn tedavs ve obeztenn emek pyasasındak etkler şeklnde k yönlüdür. Obezte breysel olarak ekonomyle lşklendrldğnde, kazanılan gelr, eğtm durumu, sosyo ekonomk gelşmşlk düzey ve emek pyasasındak vermllk gb değşkenlern etkler araştırılmaktadır. Bu değşkenlern obez breylern üzernde negatf etklernn olduğu bulunmuştur. Obeztenn düşük ücretlere düşük ücretlernde obezteye neden olduğu ler sürülmektedr. Özellkle emek pyasasında kadınların obezte nedenyle

11 daha az verml oldukları tespt edlmştr. Obezte vermllğ azaltan br neden olarak kabul edlr. İşverenler, Amerka gb gelşmş ülkelerde obez breylere özellkle obez olan kadınlara daha az ücret ödemektedrler. Bu durumun, obezteye bağlı hastalığın vermllğ azaltması yüzünden veya şverenn ayrım yapması yüzünden olduğu ler sürülmektedr (Cawley, 2000:1; Averett vd, 1996:304). Bunun yanında obez olan breylern fzksel kısıtlama yaşamalarından dolayı daha yavaş hareket ettkler ve bu durumun onları daha az çalışır olmaya zorladığı blnen br gerçektr. Bu nedenle obez breylern emek arzları daha az olmaktadır. Çalışmalar özellkle kadınlarda, ücretlerle vücut ağırlığı arasında negatf br lşk bulmuştur (Pagan ve Davla, 1997:756, Regster ve Wllams, 1990:130). Obeztenn emek pyasasına farklı br yansıması da şverenler üzernedr; 1998 yılında çalışan şçlern obezte nedenyle hastalık zn alarak 18 mlyon günden daha fazla şe gelmedğ tespt edlmştr ( Morrs, 2004:4). Obeztenn ekonomye olan dğer etks, tedav malyetlerdr. Obez veya aşırı klolu olan breyler sağlık sorunlarından dolayı ülkelern sosyal güvenlk sstemler üzernde ek br yük oluştururlar. Ülkelerde doğal olarak sosyal güvenlk sstemlernn kaynakları sınırlıdır ve kısıtlı kaynaklar üzerne obezte, çok büyük hastalanma ve ölüm malyetler yüklemektedr. İngltere Ulusal Sağlık Servs, obezte nedenyle hastalık malyetlernn, son dönemde hesaplanan tedav malyetlernn yaklaşık %1 n oluşturduğunu, bunun da beşyüz mlyon sterlne karşılık geldğn söylemektedr (Morrs, 2004:4). 1998 yılında obezteden kaynaklanan harcamalar, toplamda yaklaşık olarak 78,5 mlyar olan medkal harcamaların yarısını oluşturmaktadır. Bunun %38 n özel sgortalar, %14 ünü se hastaların kends karşılamıştır (Bhattacharya, 2005:5). Obezte bunun yanında bu sebeplerden dolayı topluma da ek br verg yükü getrmektedr. Bunun sonucu olarak daha fazla tıbb bakım ve tedav hem breyler açısından hem de toplum açısından daha fazla verg ödemey gerektrr. Obeztenn tedav malyetlernn yüksek olmasının neden obez breylern hastalanma oranlarının yüksek olmasındandır. Hastalık oranı doğrudan ve dolaylı malyetler le ayrı ayrı lşklendrlmştr. 2000 yılında, obeztenn hastalıklara bağlı doğrudan malyetler 61 mlyar dolar olarak, dolaylı malyetler se 56 mlyar dolar olarak hesaplanmıştır (Anderson vd, 2003:32). Doğrudan malyetler, örneğn doktor zyaretler ve

12 hastaneye yatarak tedav gb olan malyetlerdr. Dolaylı malyetler se hastalık veya sakatlık nedenyle çalışamayan, hatta erken ölümler nedenyle breylern daha önce kazandıkları ve tasarruf ettkler gelrlernde meydana gelen değer kaybıdır. 1.5 OBEZİTENİN NEDENLERİ Obezte lk bölümde tanımlandığı gb, enerj grşnn enerj çıkışından çok daha fazla olmasıdır. Obezteye neden olan bu enerj dengeszlğnn brçok sebeb vardır. Obezteye neden olan bu faktörler kalıtımsal, çevresel alesel ve ekonomk faktörler olarak üç ana grupta toplanablr. 1.5.1 Obeztenn Fzyolojk Oluşumu Obeztenn mekanğ, obeztenn vücutta ne şeklde oluştuğudur. Obeztenn mekanğnn k yönü vardır. Brncs enerj grş, kncs enerj çıkışıdır. Sağlıklı br breyde, enerj grş ve enerj çıkışının vücutta dengel br şeklde olması gerekmektedr. Obeztenn oluşumu se enerj grşnn enerj çıkışından fazla mktarda olmasıdır. Kşnn obez veya aşırı klolu olmasında etkl olan neden, kalor grş ve kalor çıkışını belrleyen faktörlern belrsz olmasıdır. Örneğn, enerj grşn etkleyen faktörler arasında, yyeceğn dışsal görünüşü, anksyete, kızgınlık, korku ve üzüntü gb duygusal stres sonucu daha fazla yyecek tüketmek ve obez breylern daha zayıf otokontrollü olmaları gb faktörler sayılablr (Anderson vd, 2002:3). Enerj çıkışı se, metabolzma etks ve fzksel aktvtenn etks le ortaya çıkmaktadır. Günümüzde teknolojnn artması yyeceklern tüketmlernn ve kullanımlarının daha kolay hale gelmes, genelde ayaküstü hazırlanan yyeceklern tüketlmes ve artık breylern daha az eksersz yapmayı terch etmeler hatta yne teknoloj nedenyle breylern enerj çıkışını azaltan şlerde çalışmaları enerj çıkışını etkleyen faktörlerdendr.

13 1.5.2 Obeztenn Kalıtımsal Nedenler Obeztenn oluşumunda brncl neden kalıtımsal faktörlerdr. Kalıtımsal faktörlern obeztenn oluşumunda %25 40 oranında rol oynadığı bulunmuştur. Anne ve babası obez olan çocukların % 25 obezdr. Dğer obez olan %25 35 çocuğun anne babası se normal klodadır. Obez kşlern çocuklarında obez olmayan dğer kşlern çocuklarına göre obeztenn görülmes 3 kat daha fazla gözlenmştr. (www.trot.org) Anne ve babanın her ksnn de obez olması durumunda se çocuklarının %80 nde yetşkn oldukları dönemde obezte görülmektedr. Anne veya babadan sadece brs obez se çocuklarının %40 ında obezte görülmektedr. Fakat anne ve babanın her ksnn de normal kloda breyler olması durumunda se çocuklarının obez olma olasılığının, çocukluk dönemnde %10, yetşknlk dönemnde se %50 oranında olduğu bulunmuştur (Özata, 2003:380). Bu nedenle obeztedek kalıtımsal faktörlern rolü genelde tek yumurta ve çft yumurta olan kz çocuklarda araştırılmıştır (Semerc, 2004:354). Özellkle obez annebabaların tek yumurta kzler, obez olmayanlarınkne göre obez olmaya daha fazla yatkınlık göstermektedr. Eşlerden br klolu se dğernn de klolu olma olasılığı tek yumurta kzlernde çft yumurta kzlerne göre daha fazladır. Yrm yıldan daha fazla brbrnden uzak yerde yaşamış tek yumurta kzlernn ağırlıklarının benzer olduğu tespt edlmştr (Anderson vd, 2003:32). Fakat enerj dengeszlğnn neden olduğu obezte problemnn, tamamen kalıtımsal faktörlere bağlı olmadığı, çünkü nsan genetğnn son 20 30 yıl çnde hızlı değşmesnn mümkün olmadığı söylenmektedr. Son 30 yıldır, obezteye neden olan faktörler gözlemlendğ çn, genlern sadece kşnn obezteye duyarlı olup olmadığını ve aslında kalıtımsal faktörlern yanı sıra obeztenn oluşumunda çevresel alesel ve ekonomk faktörlern daha fazla etkl olduğu savunulmaktadır. 1.5.3 Obeztenn Çevresel Alesel Nedenler Obeztenn oluşumunun açıklanmasında kalıtımsal faktörlerden sonra gelen en öneml etken çevresel alesel faktörlerdr. Obeztenn son 20 30 yılda hızla artması ve yüksek oranlara çıkması nedenyle, kalıtımsal faktörlern bu kadar hızlı obeztey

14 etklemesnn mümkün olmadığı gerçeğ le brlkte çalışmalar alesel ve çevresel faktörlere daha fazla yönelmştr (Gürel ve İnan, 2001:43). Bu çevresel faktörler, breyn en yakınında olan ale, arkadaş çevres ve televzyon gb breyn yaşam tarzını etkleyen faktörlerdr. İnsanlar bu çevresel faktörlere daha anne karnından tbaren maruz kalmaya başlarlar. Çevresel faktörlerden ale yaşantısı ve yemek tarzı çocukluk çağı obeztesnde etkn rol oynamaktadır ve çocukluk dönemnde ednlmş olan aktvte ve yemek yeme alışkanlığı erşkn dönemde de devam etmektedr. Bu tp alışkanlıkların ednlmesnde sadece anne babalar değl arkadaşlar, kardeşler ve akrabalar da rol oynamaktadır (Gürel ve İnan, 2001:43). Bu sebeple obezteye neden olan çevresel faktörler ve obeztey ne oranlarda etkledklern araştırmak, obeztenn önlenmes ve tedavs açısından çok önemldr. Obeztenn oluşmasında rol oynayan alesel ve çevresel faktörlere, modern yaşam ve teknolojnn lerlemes le brlkte evlerde ş kolaylaştıran aletlern çoğalması, hareket kısıtlılığının gelmes, breylern çalıştıkları şyerlernde fazla enerj harcamamaları, televzyon seyretme sıklığının artması, şşmanlatıcı yyeceklern daha ucuz hale gelmes, yürüyerek ulaşımın azalması ve arabaların kullanımının artması gb bazı faktörler örnek olarak verleblr (Cutler vd, 2003:93, Phlpson vd, 2003:87). Restoranlara gtme sıkılığının artması, özellkle de ayaküstü hazır yyecek tüketmnn artması ve sgara kullanımındak azalış ta obeztenn artmasında sorumlu tutulmaktadır (Fertg vd, 2006:1). Obeztenn temelnde yatan bu nedenlern ayrı ayrı ncelenmes gerekmektedr. 1.5.4 Obeztenn Ekonomk Nedenler Obezte lk bakışta breysel br sağlık problem olarak, daha sonra da toplumsal ve sosyal br olay olarak görülmektedr. Neden olduğu cdd sağlık problemlernn ve topluma yansımasının altında karmaşık ve öneml brçok neden vardır. Bu nedenlerden kalıtımsal ve çevresel faktörler yukarıda bahsedld. Fakat bahsedlen bu nedenlern yanında obezteye yol açan ekonomk nedenler de vardır. Ekonomk olayların obezte problemne yol açması hem breysel olarak hem de toplumsal olarak k yönlü olmaktadır. Brncs, obeztenn ekonomk sonuçları bölümünde de bahsedldğ gb, obezte problem hanehalklarının ekonomk koşullarından

15 kaynaklanablr ve obezte problem düşük ücretlere düşük ücretler de obezteye neden olur tartışması halen devam etmektedr (Cawley, 2000:2). Bunun yanında bazı araştırmacılar örneğn, Cutler vd. (2003) ve Lakdawalla vd. (2002) çalışmalarında obeztedek artışın teknolojk değşmeden kaynaklandığını savunmaktadırlar. Cutler vd. (2003) ve Lakdawalla vd. (2002), kalorl yyeceklern görecel olarak daha ucuz hale geldğn ve eksersz yapmanın görecel olarak daha pahalı olmaya başladığını, yan breylern faydalarını bu yen bütçe kısıtına göre maksmze edeceklern ve sonuç olarak da daha yüksek br vücut ktle ndeksne sahp olacaklarını belrtmşlerdr. Cutler vd. (2003) çalışmasında, nsanların br seçm yaptığını ve breylern çevresel faktörlerle karşı karşıya kaldıklarında daha çok yemek yyp daha az eksersz yapmayı terch ettklern ve bu seçmn onlara daha fazla fayda sağladığını analz etmştr. Breylern bu seçm yapmalarının nedennn, daha az yemek yemek ve daha fazla eksersz yapmanın yerne, daha çok yemek yemek ve daha az eksersz yapmanın onlara daha fazla fayda vermes sebebyle olduğu düşünülmektedr. 1.6 ÇOCUKLUK DÖNEMİ OBEZİTESİNİ ARTIRAN NEDENLER Öncek bölümlerde de bahsedldğ gb obeztenn yetşknler üzerne brçok alanda brçok etksnn ve sonuçlarının olmasına karşın, çocuklar üzerndek boyutu ve cddyet daha farklıdır. Çünkü çocukluk dönemnde gelşen obeztenn tüm dünyada son 30 yılda neredeyse üç katına ulaşarak yetşknlern obezte oranlarından daha fazla br orana ulaşması ve ayrıca çocukluk dönemnde gelşen obeztenn yetşknlkte de devam etmes nedenyle endşe verc olmaya başlamıştır. Breylern ve toplumların bu obezte salgınını kontrol edeblmeler ve hatta breylern bu hastalıktan korunablmeler çn çocukken bazı önlemlern alınması gerekr. Çocuklarda çok yüksek obezte oranları le karşı karşıya olan toplumlar obeztey azaltmak veya önlemek ve daha sağlıklı toplumların oluşmasını sağlamak amacıyla lk önce çocukluk dönemndek obeztenn nedenlern anlamak zorundadırlar. Çocukluk dönem obeztes üzerne etks olan ve kalıtımsal faktörlerden sonra

16 gelen bu çevresel faktörler çersnde, ev ortamı le okul ortamı, televzyon zleme ve yyecek reklâmları sayılablr. 1.6.1 Ev Or tamının Çocukluk Dönem Obeztes Üzerne Etks Çocuğun obezte olma olasılığını artıran çevresel etkenler arasında en etkl faktör doğal olarak ev ortamıdır. Çünkü çocuklar günlernn büyük br bölümünü evde daha sonra okulda geçrrler (Fertg vd, 2006:9). Dış çevresel etkenlerle sadece okul ortamında karşı karşıya gelrler. Çocuğun çnde bulunduğu ale yapısı da çocuğun obezte olasılığını artırıcı br etken olarak kabul edleblr. Anne babanın br arada olması veya ayrı olmaları hatta anne ve babanın emek arzlarının brlkte olması veya annenn tek başına çalışmak zorunda olması obeztey etkledğ düşünülen değşkenler arasında yer almaktadır (Anderson vd, 2002:6). Çocukların beslenme alışkanlıkları annenn ücretl br şte çalışması nedenyle değşeblmektedr. Annes çalışan çocukların öğün sayılarının daha az olduğu, daha fazla televzyon seyrettkler ve daha az aktf sporlar yaptıkları bulunmuştur. Bu duruma ek olarak anne babanın güvenlk endşeler nedenyle çocukların dışarıya çıkmalarına zn verlmemes ve çocukların oyun alanlarının kalmaması gb durumlar da dahl edleblr. Ayrıca çalışan anneler zaman kısıtlarından dolayı çocuklarına yemek yapmak çn vakt ayırmakta zorlanırlar. Bu nedenle çocuklarının beslenme tpnde ve çerğnde kolay hazırlanan ve yüksek kalorl besnler terch ederler. Bu tp yyeceklern anneler tarafından terch edlmesnn neden teknolojk gelşmeyle brlkte kolay kullanıma sunulması ve tüketmde güvenrlk sağlamasıdır (Anderson vd, 2002:6). 1.6.2 Okul Or tamının Çocukluk Dönem Obeztes Üzer ne Etks Çocukların günün öğle yemeğ vaktn çne alan zaman dlmn okullarında geçrmeler nedenyle, okulların çocukların beslenmeler üzerndek rolü oldukça önemldr. Bu nedenle çocuklar çn öğle yemeğ hzmet veren okulların, öğünlerde sunulan besn tplerne dkkat etmelernn çocukluk dönem obeztesn engellemede çok etkl olacağı düşünülmektedr. Bunun dışında çocukların okulda yyecek maddelerne kolayca ulaşablmelern sağlayan yyecek satış büfeler ve hazır çecek makneler de çocuğun obez

17 olma olasılığını artırıcı etkenler arasındadır. Özellkle gelşmş ülkelerde okullar daha lkokul sevyesnden tbaren yyecek ve çecek frmalarıyla sözleşme mzalayarak nakt gelr elde etmektedrler (Whtmore, 2005:4 5). 1.6.3 Televzyon İzleme ve Yyecek Reklâmlarının Çocukluk Dönem Obeztes Üzerne Etks Televzyon zlemek ve yeme steğn arttırıcı yyecek reklâmları çocukların yemek yeme seçmler ve modeller üzernde etkl olmaktadır. Televzyon zlemek, hareketsz br aktvte olmasından ve berabernde de yemek yeme steğ gelştrmesnden dolayı obezte rskn arttıran br faktördür. Bu konuda yapılan araştırmalar TV zlemek le obezte arasında poztf br lşk bulmuştur. Özellkle çocukluk dönemnde obezte oranlarının artması le beraber, televzyon seyrederek harcanan zamanın mktarı ve yyecek reklâmlarına maruz kalan çocukların sayısında belrgn br artış olmuştur (Chou vd, 2005:6). Çünkü televzyon zlemek oldukça pasf ve hareketsz br eylemdr ve çocukların televzyon seyrederken geçrdkler zaman, spor yaparak veya aktf oyunlar oynayarak geçreblecekler zamanın yerne geçmektedr. Ayrıca bu duruma ek olarak, televzyon zlemenn pasf yapısı, sağlıksız ve kalorl yyecekler tüketmey de daha fazla özendrmektedr. Bunun neden çocukların televzyonda gördükler tcar reklâmlardan kolayca etklenmelerdr. TV reklamları, çocukların tükettğ gıdaların özellklern ve mktarlarını etkleyeblmektedr. Daha fazla televzyon seyreden çocukların özellkle markete gttklernde televzyonda reklâmı çıkan markalı yyeceklerden daha fazla stedğ gözlemlenmştr. Bu reklâmlar çocuklar çn oldukça kna edc ve nandırıcı olmaktadır. Mesela, çocukların sevdğ karakterler kullanılarak, eğlence, mutluluk, ylk gb kavramlarla ürünler arasında bağlantı kurup, yyecek reklâmları, ürünlern tüketmeler çn çocukları kandırmaktadırlar. Çocuklar üzerne hedeflenen bu reklâmların büyük br kısmı beslenme değer düşük olan sağlıksız yyecek reklâmlarıdır: şeker (çocuk reklâmlarının %32 s), mısır gevreğ (%31) ve hızlı hazır gıda restoranları (%9) reklamları bunlar arasında sayılablr (Kunkel, 2001:375).

18 İKİNCİ BÖLÜM ÇOCUKLUK DÖNEMİ OBEZİTESİ ÜZERİNE YAPILAN KURAMSAL MODELLER Çocukluk dönem obeztes le lşklendrlen modeller, kuramsal blgler çerçevesnde aşağıda ncelenmştr. Bu modeller, obeztenn standart ekonomk br model, annenn çalışması le çocukluk dönem obeztes arasındak lşknn br model, çocukluk dönem obeztesnn zaman günlükler kullanılarak ölçümünün br model ve okul yemeklernn etksnn ölçümü modeldr. 2.1 OBEZİTENİN STANDART EKONOMİK BİR MODELLE AÇIKLANMASI Anderson vd.(2003) çalışmasında çocukluk dönem obeztesn hanehalkı üretmnn standart ekonomk br model le açıklamıştır. Bu ekonomk model faydayı, zaman yoğun ve mal yoğun malların tüketm arasında bölüştürür ve bu zaman yoğun ve mal yoğun malların tüketm arasında br ödünleşmenn (faydalar arasında trade off) meydana geldğn varsaymaktadır. Brnc faktör, hem evde yapılan şlerde hem de ücretl br şte çalışılarak ale çn harcanan zamandır. Anne ve babanın zamanını daha fazla çalışarak harcaması, çocuklarına yaptığı br yatırım olarak düşünüleblr. Bu durumun aleye daha fazla fayda kazandırdığı varsayılır. İkncs se, anne ve babanın çalışarak elde ettğ mal ve hzmetlerdr. Ücret karşılığında çalışılan br şte daha fazla zaman harcanır ve böylelkle alenn özellkle de annenn çocuklara ayırdığı zaman azalır, yan çocuklara daha az zaman yoğun yatırım yapılır. Fakat ücretl br şte çalışarak daha fazla zaman harcamak, daha fazla gelr anlamına gelmektedr ve bu durumda da çocuklara daha fazla mal yoğun yatırım yapılır. Örneğn, ücretl çocuk bakımı ve kreş çocuklar çn yapılan bast br mal yoğun yatırımdır.

19 Modeln çocukluk dönem le olan lşks se şöyledr; anne ve baba beslenme sonuçlarının optmum olduğunu düşündükler çocuk bakım hzmet veren kurumlardan hzmet satın alarak, çocukları çn mal yoğun br yatırım yaparlar. Böylece anne babanın özellkle de annenn çalışmasının çocukların obezte olma durumunu etklemeyeceğ varsayılır. Kusursuz pyasalarda geçerl olan bu durumda, çocuklarının dengel beslendğn düşünen aleler faydalarını maksmze ederler. Fakat kusurlu pyasalar, annenn çalışmasıyla çocuğun aşırı klolu olması arasında poztf br lşknn olmasına yol açablr. Blg problemler, br alenn optmum kararı almasına engel olablr. Aleler aşırı kloluluğun uzun döneml potansyel etkler ve farklı yyecek tplernn beslenme değerler hakkında fazla blgl olmayablrler. Aynı zamanda çocuk bakımı hzmet veren kurumların kaltes ve beslenme seçm farklı olablr. 2.2 ANNENİN ÇALIŞMASI İLE ÇOCUKLUK DÖNEMİ OBEZİTESİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN MODELLENMESİ Anderson vd.(2003) tarafından yapılan araştırmada aşağıdak model kullanılmıştır. A ğırlık β Kalor + υ (2.1) Enerj Kalor = 0 + β 1 Enerj + β 2 m p c = γ 0 + γ 1 E + γ 2 X + γ 3 X + ε (2.2) m p c = δ 0 + δ 1 E + δ 2 X + δ 3 X + ε (2.3) Bu modelde, vücut ağırlığı (ve bundan dolayı aşırı kloluğun olasılığı) kalor grşne ve enerj harcamasına bağlıdır. Bu faktörlern her br, annenn çalışması, E m, ve sosyoekonomk statü, demografk koşullar, eğtm durumu ve en önemls annenn p ağırlığının ölçümü, X, gb faktörler çeren anne ve babanın ve çocuğun dğer ntelksel c özellkler, X, tarafından etklenr. Çocuğun aşırı klolu olma olasılığı, modeln ndrgenmş şekl le şöyle fade edlmştr. m p C ) = Φ 0 + Φ 1 E + Φ 2 X + Φ 3 c P ( Ağırlık X + ε (2.4)

20 Bu modeln özellğ, beklenen sonuçlar üzerne ale çnde olan dnamk değşmelern bazı bulgularının elde edlmesne olanak vermesdr. Örneğn, eğer anne, çocuğun küçüklüğünden ber çalışıyorsa, bu durumun çocuğun beslenme statüsünü lerk dönemlernde etkleyebleceğ belrtlmektedr. Sonuç olarak, annenn çalışması ve çocukluk dönemndek aşırı kloluluk arasında negatf sahte br lşk bulunmuştur. Ayrıca bu çalışmada farklı analzler de yapılmıştır. Bu analzler çok değşkenl model, kardeş farkı model ve enstrüman değşkenler modeldr. 2.2.1 Çok Değşkenl Model Modelde annenn çalışması ve çocuğun enerj grş ve çıkışı le lşkl olableceğ düşünülen farklı brçok değşken kullanılmıştır. Bu değşkenler arasında, annenn çocuk çok küçükken çalışması, çocuğun tüm yaşamı boyunca çalışması veya şu an k durumda çalışması gb değşkenler, ayrıca Hspank ve Afrka Amerkalı olma, annenn eğtm sevyes, ale büyüklüğü çn olan gösterge değşkenler ve çocuğun lk doğan çocuk olup olmadığı gb gösterge değşkenler de vardır. Annenn eğtm durumunun çocuğunun aşırı klolu olma olasılığı üzernde negatf ve anlamlı br etkye sahp olduğu bulunmuştur. 2.2.2 Kardeş Far kı Model Yukarıda bahsedlen çok değşkenl model çocukluk dönemndek aşırı kloluluğun annenn çalışması le lşksn ölçmek çn kullanılmıştır fakat çocuklar ve alelere karşı gözlenemeyen farkların olmasından dolayı sapmalı olduğu tartışılmaktadır. Bu nedenle böyle br sapmanın olasılığını daha da azaltmak çn, kend karakterstk özellklerndek farkların br fonksyonu olarak kardeşler arasındak sonuçlar ncelenmştr. Özellkle kardeş olup ta anneler çalışan çocuklar arasındak sonuçlar karşılaştırılmıştır. Bu modelde kardeşlern aleden gelen sabt karakterstk özellklernn dışında olan farklar tahmn edlmştr. Modelde k farklı yöntem uygulanmıştır. Brnc yöntemde kardeşler, aynı araştırma yılında karşılaştırılmışlardır ve kardeşlern doğumundan ber annelernn çalışma mktarları farklı olableceğ tahmn edlmştr. İknc yöntemde se, araştırma yılı farklı

21 alınarak, kardeşlern aynı yaş dönemler karşılaştırılmıştır. 2.2.3 Enstrüman Değşkenler Model Gözlenemeyen farkların olmasından dolayı sapmalı olduğu tartışılan çok değşkenl modele alternatf olarak uygulanan br dğer model de enstrümantal değşkenler modeldr. Anne sthdamının etksn tahmn etmek çn kullanılan bu enstrüman değşkenler, düzenl çocuk bakım merkezler, çocuk bakıcılarının ücretler, refah kar sevyeler, bölgedek refah reformu durumları ve ortalama ücretler le 60 yaş altı evl erkeklern eğtm sevyes değşkenlerdr. 2.3 ÇOCUKLUK DÖNEMİ OBEZİTESİNİN ZAMAN GÜNLÜKLERİ KULLANILARAK ÖLÇÜMÜ Fertg vd. (2006) tarafından yapılmış olan bu çalışmada, çocukluk dönem obeztes le anne sthdamı arasında nedensel br lşknn olduğu dda edlmştr. Çalışmada lk önce br çocuğun vücut ktle ndeksnn, annesnn çalışması nedenyle etklendğ mekanzmayı araştırmak çn zaman günlükler tanımlanmıştır. 2.3.1 Zaman Günlükler Çalışmada tanımlanan zaman günlüklernde, br çocuğun annesnden veya babasından (daha çok anne) k günlük br zaman dlm çnde br hafta ç brde hafta sonundan br gün olmak üzere toplam k gün çocuğunun her yaptığını kaydetmes stenmştr. Bu zaman günlüklernden elde edlen blgler kullanılarak çocuğun geçrdğ zaman 6 tp aktvte olarak kategorze edlmştr: uyumak, yemek yemek, okula gtmek, bebek bakımı, pasf aktvtelere katılmak (müzk ders gb) ve aktf aktvtelere katılmak (spor yapmak gb). Pasf aktvteler tekrar aralarında 8 kategorye ayrılmıştır: TV seyretmek, ktap okumak (flm seyretmek, müzk dnlemek gb), evn çersnde oyunlar oynamak, sosyalleşmek, alış verş yapmak, yolculuk yapmak, blgsayarda vdeo oyunları oynamak ve ev ödev yapmak. Aktf aktvtelerde kend arasında 4 kategorye ayrılmıştır: spor yapmak, evn etrafındak küçük şlerle meşgul olmak, derse katılmak (dans, golf gb) ve yarı zamanlı br şte çalışmak.

22 Aynı zamanda bu çalışmada, annenn çalışması le etkleneblen ve çocuğun beslenme bçmn de etkleyen bberonla beslenme (emzrme) ve çocuğa harçlık verme değşkenler de kullanılmıştır. 2.3.2 Annenn Çalışmasının Çocukluk Dönem Obeztes Üzerne Dolaylı Etks Modelde annenn br şte çalışmasının, öğünlern sayısını ve brleşmn ve aynı zamanda çocukların aktvtelern etkledğ varsayılmaktadır (Fertg vd, 2006:5). Bu durum çocuğun kalor grş ve çıkışını dolayısıyla da çocuğun vücut ktle ndeks etklemektedr. Modelde k ayrı denklem oluşturulmuştur. Brncs, öğün tpler ve sayılarının (kalor grş) ve aktvtelern (kalor harcaması) vücut ktle ndeks üzerne olan drek etklern tahmn eder. İkncs se, vücut ağırlığının bu drek belrleyc faktörler üzerne olan annenn çalışmasının etksn tahmn eder. Burada VKİ çocuğun vücut ktle ndeks, NM öğün sayısı, TV televzyon seyretme süres, X genetk değşkenler, MWH se annenn çalışma saatlernn yoğunluğu olarak tanımlanmıştır. ln VKİ α X + ε (2.5) = 0 + α 1 NM + α 2 TV + α 3 NM TV = β 0 + β 1 ln MWH + β 2 X + υ (2.6) = δ 0 + δ 1 ln MWH + δ 2 X + ν (2.7) ln VKİ ln VKİ NM ln VKİ TV = + = α 1 β 1 + α 2 δ 1 ln MWH NM ln MWH TV ln MWH (2.8) Modelde, annenn daha fazla çalıştığı durumda öğün sayısındak br değşmeye karşılık gelen kısım çn α 1 β 1 kadar etknn olduğu ve TV seyretme mktarında k br değşmeye karşılık gelen kısım çn se α 2 δ 1 kadar etknn olduğu gösterlmştr. Modeln amacı, annenn çalışma saatlerne göre çocuğun vücut ktle ndeks (VKİ) elastkyetlern tahmn etmektr.

23 Analzn brnc aşamasında, bberonla beslenme, öğün sayısının az olması ve TV önünde çok fazla zaman geçrlmes gb vücut ağırlığıyla poztf lşkl olan ve spor yapmak gb vücut ağırlığıyla negatf lşkl olan değşkenlern etkler bulunmuştur (özellkle düşük eğtml anneler çn). İknc aşamada se, TV seyretmenn anne sthdamı le poztf lşkl olduğu ve öğün sayısının se anne sthdamı le negatf lşkl olduğu bulunmuştur. 2.4 OKUL YEMEKLERİNİN ETKİSİNİN ÖLÇÜMÜ Whtmore (2005), çalışmasında çocukluk dönem obeztesyle lşkl olduğu düşünülen okul yemeklernn etksn ölçmüştür ve okula yen başlayan çocukları kayıt dönemnde ncelemeye almıştır. Modele, obeztenn benzer sevyede olduğu okullara kayıt yaptıran, benzer özellklerde k aynı kloya sahp çocuklar seçlmştr ve aynı okulda bulunup annes de aynı ş kategorsnde çalışan çocuklardan yemeğn okuldan yyenler le yemeğn evden kends getren çocuklar arasındak farklar ölçülmüştür.

24 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DENİZLİ İLİ İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNDE OBEZİTENİN İKTİSADİ BELİRLEYİCİLERİ 3.1 VERİ VE VERİ TOPLAMA YÖNTEMİ Çocukluk dönemnde görülen obezte problem ve obezteye etk eden faktörlerle lgl olan bu çalışmada Türkye dek mevcut blg ednme ve ver depolama kaynakları taranmış, dernlemesne ncelenmş ancak gerekl verlere ulaşılamamıştır. Bu sebeple çalışmada ver toplama sürecne gdlmştr. Araştırma çn kullanılacak verlern Denzl merkez lköğretm okullarında okuyan 6 11 yaş arasındak okul çağı çocuklarından elde edlmes hedeflenmştr. Araştırmanın Denzl lnde yapılmasının sebeb çalışmanın breysel yapılması ve araştırmacının çalışma alanının bu lde bulunmasıdır. 3.1.1 Ver Araştırma verlernn toplanmasında anket teknğ kullanılmıştır. Anket formu ve anket sorularını hazırlama sürecnde öğrenclern obezte durumları ve etkenlernn belrlenmes le lgl olarak lteratür blglerden faydalanılmıştır. Hazırlanan 46 anket sorusu konuyla lgl değşkenler çerecek şeklde ve öğrenclern vellerne uygulanacak şeklde tasarlanmıştır. Anket formunda yer alan sorular, çocuğun ve anne babanın fzksel özellklerne at blgler (yaş, boy ve klo), alenn gelr durumuna lşkn blgler, alenn sosyo demografk özellklerne at blgler ve çocuğun okul durumu le beslenme alışkanlıklarına at blgler çermektedr.