SEVGÝ GÜZELLÝKTÝR. Taným. 10 Sevgi tudem 6. sýnýf Türkçe

Transkript

1 bilgi Taným Sözcük: Tek baþýna anlamý olan ya da bir anlam taþýmasa da cümlede anlam kazanarak cümle kuruluþuna katkýda bulunan dil birimlerine denir. SEVGÝ GÜZELLÝKTÝR Ýpek Ongun un Görüþleri Yazdýðý kitaplarda gençlere her zaman sevgiyi öðütleyen yazar kendisini þöyle anlatýyor: Ýlk yanýtlamam gereken soru Benim amacým nedir? olmalý. Benim amacým gence hizmet sunmaktýr. Yani önce kitabý ve okumayý sevdirmek, sonra hayatý anlamlý biçimde yaþayabilmesine yardýmcý olacak ögelere onu uyandýrmak. Sorgulayarak düþünen bir kafaya sahip olmasýna yardýmcý olmak, sorular sormasý için onu yüreklendirmek. Hayatýnýn önce kendisi sonra da baþkalarý için bir anlamý olmasý konusunda farklýlýk yaratabilmektir. Tabi bir de bütün bunlarý güler yüzle yapabilmek. Özetle, eðlendirerek eðitmek... Ýçimizdeki en büyük güzellik, sevgidir. Sevgi, bir havai fiþeðe benzer. Býrakýn, yüreðinizdeki havai fiþekler göklere yükselsin ve oralarda patlayarak bin bir renkte, bin bir pýrýltýyla bin bir yere insin. Sevmekten korkmayýn, sevdikçe dünyanýz renklenecek, yalnýzlýk nedir bilmeyeceksiniz. Sadece aile bireylerini ve arkadaþlarýnýzý sevmek yetmez. Ýnsanlarý sevin, hayvanlarý sevin, çiçekleri ve doðayý sevin. Çocuklarý, yaþlýlarý, müziði ve tüm sanatlarý sevin. Sevginin bir baþka iþlevi de mutluluðun birinci koþulu olmasý. Sevgisiz insan, mutlu olamaz. Ýstediðimiz kadar baþarýlý olalým, bunu paylaþacak sevdiklerimiz yoksa mutlu olamayýz. Peki hiç kötü günler, hüzünlü anlar olmayacak mý? Elbette olacak. Aðlayacaksýnýz, acý çekeceksiniz. Ýnce bir hüzünle düþüncelere dalacaksýnýz. Bir þarkýnýn sözlerinde belirtildiði gibi her þeyin bir zamaný vardýr. Aðlama zamaný, gülme zamaný, sevme zamaný, acý çekme zamaný, yaþama zamaný, ölme zamaný... Zaten yaþamý ilginç, özgün ve vazgeçilmez kýlan, bu tür duygularý, böylesi anlarý bir bütün olarak yaþamak deðil midir? Ýþe kendinizi severek, kendinizi beðenerek ve kendinizle barýþ içinde olarak baþlayýn. Eðer kendinizden memnun deðilseniz, kendi kendinizle sürekli kavga hâlinde iseniz ve huzursuzsanýz, o zaman hemen kendinizi tanýmaya, tarafsýz bir gözle görmeye çalýþýn. Ben kimim? Nasýl bir insaným? Neleri sever, neleri sevmem? Þu, þu, þu konularda neler düþünüyorum?... Öyle insanlar vardýr ki elli yaþýna gelmiþtir de hâlâ kendini tanýmaz. Aslýnda kendini tanýmak, pek o kadar kolay bir iþ de deðildir. Bir görüþe göre insanýn üç kiþiliði varmýþ: Biri herkesin zannettiði kiþilik, bir diðeri insanýn kendisinin olduðunu sandýðý kiþilik ve sonuncusu da gerçek kiþilik. Ýþte o gerçek kiþiliði bulun. Kendinize baþkalarýnýn gözüyle bakmaya çalýþýn. Tarafsýz olmaya özen gösterin. Hatta fikrine güvendiðiniz arkadaþlarýnýza ve yakýnlarýnýza sorun, bakalým onlar sizin hakkýnýzda neler düþünüyorlar. Beðenmediðiniz yanlarýnýzý deðiþtirmeye çalýþýn, deðiþtiremeyeceklerinizi kabullenin. Kendinizi tanýyýn, içinizdeki güzellikleri bulun ve bunlarý geliþtirin. Sonra da Ben buyum!... deyin ve rahat edin. Ýpek ONGUN Bir Pýrýltýdýr Yaþamak (Kýsaltýlarak düzenlenmiþtir.) Sevginin yaþamýmýza kazandýrdýðý güzellikler nelerdir? Sevgi Güzelliktir adlý metinde sözcüklerin tümü sözlükteki ilk anlamlarýyla kullanýlmamýþtýr. Çünkü dilimizde bazý sözcükler zamanla ilk anlamlarýndan tamamen uzaklaþarak farklý anlamlar kazanmýþtýr. Bu metinde pembe yazýlmýþ sözcükler sözlükteki ilk anlamlarýyla kullanýlmýþtýr. Mavi yazýlmýþ sözcükler ise sözlükteki ilk anlamlarýyla iþlevsel ya da biçimsel benzerlikle farklý anlamlar kazanmýþtýr. 10 Sevgi

2 Sözcüðün Anlam Çerçevesi Ýnsanlar arasýnda baþlýca anlaþma aracý nedir? Semboller aracýlýðýyla düþünmeye, düþünüleni bir baþkasýna aktarmaya ve aktarýlaný algýlamaya yarayan bir düzen var mýdýr? Bu sorularýn yanýtlarý dil de gizlidir. Dili oluþturan, onun iþlenmesini saðlayan üçlü düzenek ise sözcük, kavram ve anlam dýr. Ýnsanlar arasýndaki iletiþim bu üç kavramýn tanýnmasýna baðlýdýr. Ýlk insanlar çevrelerinde gördükleri nesneleri, kavramlarý ya da olaylarý iþaretler yoluyla anlatmýþlardýr. Daha sonralarý anlamsýz sesler çýkararak bu kavramlarý anlatma gereði duymuþlardýr. Zamanla yan Sýcak: Yakmayacak derecede ýsýsý olan, soðuk karþýtý. Bir bardak sýcak çay sana da iyi gelir. Yanmak: Isý ve ýþýk yayarak kül durumuna geçip yok olmak. Ormanlarýmýz bu yýl da yandý. SÖZCÜKTE ANLAM yana gelen ses birlikleri sözcükleri oluþturmuþtur. Bu sözcükler baþlangýçta tek anlam ifade ederken, yeni kavramlar ortaya çýktýkça farklý anlamlar kazanmýþtýr. Böylece sözcükler çok anlamlý hâle gelmiþtir. Bu anlamlar sözcüðün cümle içindeki kullanýmýna göre þekillenmiþtir. Bunun sonucunda da sözcüðün anlam çerçevesi ortaya çýkmýþtýr. Dilimizde en çok anlama sahip olan sözcük çýkmak sözcüðüdür. Bu sözcüðün bazý anlamlarý ve kullanýmlarý: ANLAM I. Ýçeriden dýþarýya varmak, gitmek. II. Elde edilmek, saðlanmak. III. Bir meslek veya bilim kurumunda okuyup yetiþmek, mezun olmak. IV. Bulunduðu yeri býrakýp baþka yere geçmek. KULLANIM Oraya erken gidelim diye hava aydýnlanýrken evden çýktýk. Görüþmelerimizden herhangi bir sonuç çýkmadý. Büyük aðabeyim geçen yýl doktor çýktý. Eski evimizden çýkýp yeni evimize taþýndýk. V. Süresi dolduðunda ayrýlmak. Hastaneden dün akþam çýkmýþ. 1. Temel Anlam Sözcüðün tek baþýna (cümle dýþýnda) ifade ettiði anlamdýr. Sözcük söylendiðinde akla ilk gelen temel anlamdýr. Temel anlam, ayný zamanda o sözcüðün en eski anlamýdýr. Kurmak: Bir þeyi oluþturan parçalarý birleþtirerek bütün durumuna getirmek. Çam aðaçlarýnýn arasýna çadýrlarýmýzý kurduk. Kaldýrmak: Bulunduðu yerden almak. Örtüyü masanýn üzerinden kaldýr. Taným Kavram: Nesnelerin, canlý ya da cansýz varlýklarýn, eylemlerin sözcüklerle adlandýrýlmasýna denir. Anlam: Sözcüðün yansýttýðý kavrama denir. Mercek Altýnda Çok Anlamlýlýk Bir sözcüðün çok anlamlýlýðý, o sözcükle birlikte kullanýlan diðer sözcüklere dayanýr. Bunu göz sözcüðünün farklý kullanýmlarýnda daha açýk gösterebiliriz: Eve alýcý gözüyle baktýk. Bu cümlede göz sözcüðü alýcý sözcüðüyle birlikte düþünüldüðünde çok anlamlýlýk ortaya çýkar. Pýnarýn gözlerine taþ týkayarak suyu kestiler. Bu cümlede de göz sözcüðü alýcý sözcüðüyle birlikte düþünülmelidir. Türkçeye Benzeyen Ama Gerçekte Baþka Dilden Gelmiþ Sözcükler Türkçede bazý sözcükler, dilimize baþka dillerden girmiþ ama Türkçe kök ya da sözcüklerden türemiþe benzer bir hâle getirilerek kulanýlagelmiþtir. Bunlarýn çoðu geniþ bir kesim tarafýndan Türkçe sanýlmakta; hatta bir bölümü de Türkçede çaðrýþtýrdýðý anlamda -hatalý biçimde- kullanýlmaktadýr. Bu sözcüklerden bazýlarý: metelik: lik Türkçe bir ek kaldýrým: kaldýr Türkçe bir kök Bu sözcüklerin ekleri ve kökleri Türkçe olsa da dilimize yabancý dillerden gelmiþtir. bilgi Sevgi 11

3 bilgi Taným Çok Anlamlýlýk: Bir sözcüðün baþlangýçta tek anlamlýyken zamanla temel anlamý dýþýnda yan ve mecaz anlamlar kazanarak yeni kavramlar anlatmasýna denir. ÝSTÝKLAL SAVAÞI NDA TÜRK KADINLARI Türkçe Sözlük Ýlk baskýsý 1945 yýlýnda yayýmlanan Türkçe Sözlük ün geliþtirilmiþ, geniþletilmiþ ve zenginleþtirilmiþ yeni baskýsý 2005 yýlýnda yayýmlanmýþtýr. Dilde yaþanan geliþmelerin yansýtýldýðý onuncu baský Türkçe Sözlük te; söz, terim, deyim, ek ve anlamdan oluþan söz varlýðý, madde baþý ve madde içi toplam söz, yeni söz, yeni anlam, Türk edebiyatýndan seçilmiþ örnek cümle, sözden oluþan sözlük metni bulunmaktadýr. Mercek Altýnda Kiþileþtirme Ýnsan dýþýndaki varlýklara insan özelliklerinin aktarýlmasý, insan özelliði kazandýrýlmasýdýr. Aðaçlar bugün bizi selamlýyor. Bu cümlede selamlamak sözcüðü insana ait bir özelliktir. Aðaçlara insan özelliði kazandýrýlarak aðaçlar kiþileþtirilmiþtir. Benzetme Duygu ve düþüncelerimizi daha iyi anlatabilmek, söze güzellik ve güç katmak amacýyla aralarýnda benzerlik bulunan iki kavramdan zayýf olaný, kuvvetli olana benzetmeyle yapýlýr. Elma yanaklý bir kýz çocuðu benzetilen benzeyen seni sordu. Bir gün önce yaðan karlarýn doldurduðu uzun yollardan geçerken Çerkeþ önlerinde kaðnýlarla cephane taþýyan bir kadýn kafilesine rastlamýþtýk. Güneþ bulutlara girmiþ, hava kararmýþtý; âdeta aydýnlýk bir geceyi andýrýyordu. Bu ýssýz ve soðuk kýrlarda hiçbir ses yoktu. Yalnýz derinden gelen kaðný gýcýrtýlarý etrafý dolaþýyordu. Bu seslerde öyle bir esrar gizliydi ki bütün acýlý ruhlar tüm niteliklerini bu sese vermiþler sanýlýrdý. Bir kafileye yaklaþtýkça bir kadýn sesi veya bir çocuk aðlamasý iþitiliyordu. Yaklaþtýk ve selamlaþtýk. Biz kalýn paltolar altýnda bile soðuktan titrerken tek yorganýný da arabaya örten bir ninenin çýplak ayaklarýyla karlarý çiðnediðini görünce içimde takdirle karýþýk bir merhamet sýzladý. Arkasýna sardýðý peþtamalý içinde ara sýra hýçkýran bir çocuðun üzerine bile örtmeden yorganýný niçin arabaya serdiðini sormak istedim: Üþümez misin sen nine? Bak, çocuk donacak yorganý örtsene! diye arabayý gösterdim. O, bu sözü garip karþýladý, sormaya deðer bir þey sanmýyordu galiba! Benim cevap beklediðimi anlayýnca mukaddes bir þeye yönelir gibi kaðnýya doðru koþtu: Kar sepeliyor, millet malýdýr, nem kapmasýn evladým! dedi. Yorganýn uçlarýný iyice düzeltti. Kar sepelemeye baþlamýþtý. O zaman anladým ki cephaneleri ýslatmamak için bu fedakârlýðý yapýyor; o vakit deminki merhametimden utandým bile. Fedakârlýðýný bildirmek bile istemiyor. Ey asil ruhlu milletim! Sen, ulu, azimli ve ulvî ruhlu þehitlerimin kemikleri üzerinde düþman tepinmeye baþlarken sana düþen görevi, beklenilmeyen bir feragatla yapýyorsun. Cesaretin anasý temiz kalpliliktir ve sen melekler kadar safsýn! Tanrý seni emellerine çabuk kavuþtursun... Mustafa NECATÝ (Kýsaltýlarak düzenlenmiþtir.) Ýnsanlarý ulus hâline getirmede millet sevgisinin rolü nedir? Sözcüðün ilk anlamý, hangi kavramý anlatýyorsa zamanla bu anlamý ilgilendiren, ona benzeyen yeni kavramlarý anlatabilmek için ilk anlamdan yararlanýlmaya baþlanmýþtýr. Bir sözcüðün temel anlamý farklý kavramlarý anlatmak üzere ikinci, üçüncü bir anlam daha kazanmýþtýr. Böylece baþlangýçta yalnýzca temel anlamlý olan sözcük daha sonra yan anlamlar kazanmýþtýr. Ýstiklal Savaþý nda Türk Kadýnlarý adlý metinde renkli yazýlmýþ sözcükler çeþitli anlam ilgileriyle yan anlam kazanmýþtýr. 12 Sevgi

4 2. Yan Anlam Sözcüðün, temel anlamýndan tam olarak soyutlanmadan önce cümle içinde kazandýðý anlamdýr. Bir sözcüðün yan anlamlar kazanmasýndaki kaynak temel anlamdýr. Çünkü yan anlam, temel anlamla þekilsel, iþlevsel açýdan benzerlik kurularak ortaya çýkar. Temel anlamlarýyla gördüðümüz sözcüklerin yan anlamlarýný inceleyelim: Sýcak: Havadaki yüksek ýsý. Bu sýcakta güneþin altýnda çalýþmak tüm iþçileri yordu. Yanmak: Isý, ýþýk veren bir konuma geçmek. Elektrik tesisatýndaki arýza giderilince evin tüm ýþýklarý yandý. Kurmak: Gizlice hazýrlamak, tasarlamak. Ýstediklerini yaptýrmak için günlerce düþünerek bir plan kurmuþ. Kaldýrmak: Ürün toplamak, taþýmak. Çiftçiler ayýn ortasýnda harmaný tarladan kaldýrdýlar. Aþaðýdaki parçada renkli yazýlmýþ sözcükler yan anlamda kullanýlmýþtýr. 3. Mecaz Anlam Sözcüðün temel ve yan anlamlarýndan uzaklaþarak yeni bir anlam kazanmasýyla mecaz anlam oluþur. Sözcükler genellikle soyut yan anlam kazandýðýnda mecaz anlam ortaya çýkar. Komþu ülkelerde de cumhurbaþkanýný sýcak karþýladýlar. Sýcak sözcüðü temel anlamýndan tamamen uzaklaþarak dostça olan sevgi dolu anlamýyla mecaz anlamda kullanýlmýþtýr. Tatil yapamayacaðýma yanýyorum. Yanmak sözcüðü çok üzülmek anlamýyla mecaz anlamda kullanýlmýþtýr. Bugün çok sinirli görünüyor, onu bana karþý kim kurdu? Kurmak sözcüðü bir kimseyi dedikodu ve telkinlerle baþkasýna karþý öfkelendirmek anlamýyla mecaz anlamda kullanýlmýþtýr. Senin gitmeni yüreðim kaldýrmýyor. Kaldýrmak sözcüðü katlanmak, tahammül etmek anlamýyla mecaz anlamda kullanýlmýþtýr. Aþaðýdaki parçada renkli yazýlmýþ sözcükler mecaz anlamda kullanýlmýþtýr. Mercek Altýnda Mecazlý Söyleyiþler Mecaz anlam kimi zaman tek sözcükle, kimi zaman da bir söz öbeði þeklinde ortaya çýkar. Dilini tutamadý ve sonunda konuþtu. cümlesinde dilini tutmak sözü sonunu düþünmeden, rastgele söz söylemekten sakýnmak anlamýyla mecaz anlamda kullanýlmýþtýr. Bir sözcüðün yerine o sözcüðün eþ anlamlýsý dýþýnda baþka bir sözcük getirilebiliyorsa o sözcük mecaz anlamlýdýr. Yarýn akþam kalbimiz seninle olacak. Bu cümlede kalp sözcüðü yerine gönül getirilebildiði için mecaz anlamlýdýr. bilgi Ýnsan ruhu, doðanýn bir parçasýdýr ve doða gibi boþluk kabul etmez. Ýçinde sevgiyi barýndýrmayan insan, nefretle dolar ve insanlýktan uzaklaþýr. Ýçinde nefreti yaþatan insan yüreðindeki sevgiyi kovmuþtur. Sevgisizlik aðýr bir yüktür ve insan bundan kurtulmak için çok kötü þeyler yapabilir. Birdenbire aðaçsýz bir alana çýktýk. Gözleri kamaþtýran bir ýþýk altýnda köklerini su örtmüþ olan yoncalar diz boyu kabarmýþ ve sarý çiçekler hafif bir rüzgârla âdeta kanatlarýný sallýyor. Ýþte Anadolu nun kýyý ve köþelerinde böyle baharlar böyle cennetler saklýdýr. Pir Sultan Abdal Yaþamý boyunca haksýzlýklarla mücadele etmiþtir. Onun þiirlerini okurken Anadolu nun toplumsal tarihi üzerine bilgiler ediniriz. Pir Sultan, köy yaþamýný tertemiz katkýsýz bir gözlem gücüyle yansýtan þiirler söylemiþtir. Þiirlerini, insan, hayvan, doða sevgisiyle örmüþtür. Kullandýðý dil, çaðýnýn konuþma dilidir. Sevgi 13

5 etkinlik Eþ Anlamlarýný Bulalým Aþaðýdaki tabloda sözcüklerin eþ anlamlarýný bulup cümle içinde kullanýn. Sözcük Eþ Anlamlýsý Cümle kuvvet hayat þahýs rüzgâr varmak tutsak yoksun güz anlam laf doðru uyarý hüzün sene belge istek fikir hayal ilave hasret Sevgi Kazaným 4 : Söz varlýðýný zenginleþtirme 4.1. Kelimeler arasýndaki anlam iliþkilerini kavrayarak birbiriyle anlamca iliþkili kelimelere örnek verir. 26 Sevgi

6 eyimler 1 Aþaðýda verilen deyimlerin açýklamalarýný boþluklara yazýn. Diþ göstermek: etkinlik Göbeði biriyle baðlý: Taþý sýksa suyunu çýkarmak: Ýðneyle kuyu kazmak: 2 Aþaðýda karýþýk verilen sözcüklerden oluþturduðunuz deyimleri tabloya yazýn. baðlamak senin týrnaðýna bel caný çorap kalem gelmek yaþamak kapýsýný kulaðýyla tütmek ikili atmak yað takmak girmemek dillere gözüne bey sürmek çalmak kemiði aþýndýrmak göz oynamak baþýna telden destan gibi her ekmeðine dinlemek burnunda uyku olmak diþini yerine eli can örmek eti benim tutmak Sevgi Kazaným 5 : Kendini yazýlý olarak ifade etme alýþkanlýðý kazanma 5.2. Yeni öðrendiði kelime, kavram, atasözü ve deyimleri kullanýr Sevgi 27

7 test 1 Çözümlü Test 1. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde beklemek sözcüðü bir iþ oluncaya, biri gelinceye deðin bir yerde kalmak anlamýnda kullanýlmýþtýr? A. Gümrükten geçebilmek için tüm turlar sýra olmuþ, bekliyordu. B. Az önce þu parkta oturdum ve senin buraya gelmeni bekledim. C. Senin yerinde olsaydým ondan bu iyiliði beklemezdim hiç. D. Geçen hafta girdiðimiz sýnavdan iyi bir sonuç bekliyorum. 4. I II III IV canlý çiçek bitki menekþe Pelin kendisine karýþýk olarak verilen sözcükleri genelden özele doðru sýralayabilmek için hangi kutularýn yerini deðiþtirmelidir? A. I ve II B. I ve IV C. II ve III D. III ve IV 5. Aþaðýdaki çocuklardan hangisi soyut anlamlý sözcük kullanmamýþtýr? 2. Ali: Bu yýl doðum gününde sana neler hediye edildi? Deniz: Annem ve babam bir çift ayakkabý, kardeþlerim ise kitap almýþlar. Ali: Yeni ayakkabýlarýn oldukça göz alýcý, sana çok yakýþmýþ. Deniz: Teþekkür ederim ama kitaplarým daha da güzel. Ali ve Deniz in kurduðu cümleler için aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A. B. Eski komþularýmýzý karþýmda görünce sevinçten havalara uçtum. Umudumuzu yitirmeden çalýþmalarýmýzý tamamlayabiliriz. A. Ali deyim kullanmýþtýr. B. Deniz mecaz anlamlý sözcük kullanmýþtýr. C. Ali eþ sesli sözcük kullanmýþtýr. D. Ali soyut anlamlý sözcük kullanmýþtýr. C. Ýçeriye girer girmez mutluluðumuzu o da anladý. 3. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde isteðine uygun olarak anlamýnda bir söz kullanýlmýþtýr? A. Ýstediðin tüm kitaplarý bu kitapçýda bulabilirsin. B. Batý Karadeniz i gezmeyi o hepimizden çok istiyordu. C. Ýsteklerini kabul ettirebilmek için günlerce bize dil döktü. D. Günlerce dolaþtýktan sonra sonunda gönlüne göre bir elbise almýþ. D. Dünkü okul gezisine yirmi kiþi katýlabildi. 34 Sevgi